Қоғам • 05 Шілде, 2024

Айқабақ ату

158 рет
көрсетілді
3 мин
оқу үшін

Жамбының «Айқабақ ату» деген де түрі бар. Егер бұл зат алтын бұйымнан жасалған болса, оны «Алтынқабақ» деп атаған. Айқабақ – көлемі ай пішіндес, сом күмістен құйылған бұйым. Бұл – нағыз жамбы атудың қазақ халқына етене жалпыласқан түрі. Айқабақ ату көп жағдайда аса үлкен жиын, тойларда өткізіледі. Жауынгерлердің мергендігін шыңдайды.

Айқабақ ату

Айқабақты ұзын сырық­тың басына, мөлшерлі жерге іліп қояды. Оны аттың үс­тінде шауып келе жатып са­дақпен дәл атып түсіру керек. Бұл – садақшылардың ең жоғары деңгейін анықтайтын шеберлік сынағы. Өте үлкен мерекелерде ғана ойналады. Атып түсірген мерген қымбат бұйымды өзі алады. Бұл сайыстың өзіндік ережесі болғаны анық. Бір сөзбен айтқанда, бұрынғы кезде жауынгерлер оңай олжа табу үшін мерген болуы қажет. Мысалы, зерттеуші И.В.Аничковтің жазбасында, сайысқа әбден машықтанған мергендер қа­ты­сады, оғы дарыған адам Ал­тын қабақты олжалайтыны туралы айтылған (Аничков И.В. Поездка на киргизские по­минки в 1892 году. Казань, 1897).

«Қазақтың этнография­лық категориялар, ұғымдар мен атаулардың дәстүрлі жү­йесі» атты бес томдық эн­ци­кло­педияның бірінші то­мының 164-бетінде: «Ал­тынқабақ – садақ­шы­лардың мергендігі сыналатын сайыс. Ойынның шарты – жаяу немесе ат үстінде шауып келе жатып, мерген сырықтың басына ішіне алтын-күміс, қойтұяқ, тайтұяқ жамбы салып іліп қойған Алтынқабаққа оғын дәл тигізу қажет» делінсе, аталған кітаптың 87-бетінде: «Айқабақ – көлемі ай пішіндес құйылған сом күміс» деген анық­тама беріліпті. Демек бұл да жамбының бір түрі. Мергендер осы ай­қабақ – жамбы атып жарысатын болған. Көне әдеби мұраларда бұл сайыс­ты «Қа­бақ ату» деп те айтады. Қазіргі таңда халқымыздың осы өнерін түрік бауырларымыз еншілеп, әлемдік додаларда «қабақ ату» атты стиль енгізіліп жатыр.

Бұл нысана мысырлық­тар­дың көне жазбаларында «қа­бақ» деп аталыпты. Бы­лай­ша айт­қан­да, көне ата­ларымыздың Ай­қабақ немесе Алтынқабақ ату ойыны сияқты. Уақыт өте келе мәм­лүктердің материалдық жағ­дай оңалып, жақсарған тұста биік діңгектің басына асқабақ пішіндес шыны ыдыс орналастырып, оның ішіне тірі кептер отырғызған. Белгілі бір қашықтықтан шауы­п өткен мерген ыдысты атады. Оқ тисе ыдыс сынып ішіндегі кептер ұшып шығатын болған. Мұн­дағы ерекшелік нысана шыр­қау биікке қойылады да, мерген оғын тік шаншылтып көкке қарай атады (Қайрат Сәки. Мәм­лүктердің соғыс өнері. – Астана: Фолиант, 2015. – 114 б).

Сондай-ақ мысырлық ға­лымдардың жауынгерлік туралы жазбаларында «Қи­ғаш ату» деген болған. Мұн­дағы нысана – сырғыма құм толтырылған қап. Оны тө­менге, яки биік жардың етегіне іліп қояды. Мерген шауып келіп жоғарыдан тө­мен қарай қиғаш тартады. Жебе тисе қап жарылып, құм ақта­рылып түседі. Мысырлық түрік-қып­шақ оқымыстысы Тай­­бұқа ноян: «Қабақ ату, қиғаш ату тәсілдерін арабтар біл­­мейді, бұл – түркілердің (қып­­­шақтардың) өнері» деп жазады.