Бәсекеге қабілетті озық отыздыққа ілігіп, отандық өнімдеріміз тегеурінді әлемдік нарыққа шығып, өзінің ауқымды түрде үлесін алар күндерді жақындатуда ел аумағын сыртпен байланыстыратын трансшекаралық жолдың қай түрінің де өрістеуі аса маңызды. Осы ретте Парсы шығанағы арқылы мұхитқа құлаш сермейтін тұстың бірі – Иран Ислам Республикасымен арадағы жол қатынастарын жолға қою. Біздің тілшіміз Иран Ислам Республикасының еліміздегі Төтенше және өкілетті елшісі Можтаба ДАМИРЧИЛУГЕ жолығып, осы мәселеге қатысты бірнеше сауал қойған еді.
– Құрметті елші мырза, Қазақстан мен Иран – Каспий теңізі арқылы жалғасқан, тарихи байланыстары тереңге кеткен көршілес елдер. Өткен жылы Астанада Мемлекет басшылары өз кездесулерінен соң бірлесе өткізген баспасөз мәслихатында Қазақстан-Иран байланысында тау-кен өндірісі, мұнай және газ, ауыл шаруашылығы салаларында, ғылым, жаңа технологиялар бағытында қарым-қатынасты қамтитын жол картасы жасалатыны турасында айтылған еді. Сол жолы Қазақстан мен Иран Президенттерінің бірлескен мәлімдемесі қабылданып, екі елдің Сыртқы істер министрлері арасында ынтымақтастық туралы бесжылдық бағдарламаға қол қойылды. Қазіргі күні осы ауқымды жобаларды іске асыру барысы қалай жүруде? Туындап отырған қандай да бір кедергілер бар ма?
– Өзіңіз айтып өткендей, өткен жылдың қыркүйек айында Иран Президенті Хасан Руханидің Қазақстанға жасаған алғашқы ресми сапары барысында екі ел үшін де маңызды тау-кен өндірісі, мұнай және газ, энергетика, ауыл шаруашылығы, инфрақұрылымдарды дамыту, көлік транзиті, ғылым, жаңа технологиялар салаларындағы ынтымақтастық қарым-қатынасты қамтитын келісімдерге қол қойылды. Жақында ғана біздің елдеріміздің қарым-қатынастарын одан әрі өрістетіп, жақындата түсетін «Қазақстан – Түрікменстан – Иран» теміржолының ашылуы жүзеге асты. Ал егер тарихқа көз салсақ, бұл көнедегі Ұлы Жібек жолының бүгінгі жалғасы іспетті. Біздің елдеріміз үшін ортақ айдын – Каспий теңізі арқылы жалғасқан араластық енді құрлықта теміржолмен және автокөлік жолдарымен тұтасуы қазақ-иран жұртының әлемдік нарықтан өздеріне тиесілі үлестерін алуы үшін қажет қадамдар.
Ресми сапар уақытында Мемлекет басшыларының кездесуінен басқа, үкіметтік деңгейде министрлермен қатар, жеке секторлардағы бизнес өкілдері арасында да уағдаластықтарға қол жеткізілді. Аралас-құраластықтың осылайша өрбуінен екі елдің де халқы ұтады деп білемін. Екі ел басшыларының ерік-жігерінің арқасында уағдаластықтардың барлығының жүзеге асуы үшін қолайлы жағдайлар жасалуда, қандай бір қиындықтар бар деп айта алмаймын. Екі елдің жауапты тұлғаларының арадағы қарым-қатынастарды өзара тиімділік тұрғысынан өрістетуге деген пейілінің арқасында екі жақтан бірдей жасалған талпыныстар нәтижелі болады деуге толық негіз бар.
– Біздің елдер арасындағы сауда-экономикалық байланыстарды дамытып, тауар айналымын 5 есеге дейін арттыру мүмкіндігінің барлығы да сол жолғы кездесуде айтылған болатын. Ал оның өрістеуінде көлік-транзит саласының атқарар рөлі айрықша емес пе? Осы орайда, үш елдің аумағынан өтетін «Жаңаөзен – Қызылқия – Берекет – Этрек – Гөрган» бағытындағы жаңа теміржол тармағының пайдалануға берілуі екі елдің ынтымақтастығын өрістетуге және экономикаларын дамытуға оң әсер ететіні анық қой.
– Егер біз екі арадағы сауда-экономикалық қарым-қатынастар деңгейін қазіргіден жоғары сатыға көтергіміз келсе, көлік саласындағы ынтымақтастықты тереңдете түсуіміз айдан анық мәселе. Иран мемлекеті, Алланың берген сыйы болар, географиялық тұрғыдан өте бір қолайлы аймақта орналасқан. Иран арқылы Орталық Азиядағы мемлекеттердің ашық теңізге шығу мүмкіндігі бар. Және біздің еліміздің көлік саласындағы ірі әлеуетін, халықаралық тәжірибесін пайдаланудың да маңызы зор дер едім. Бұл Орталық Азияда орын тепкен мемлекеттер үшін әлемдік нарыққа шығудың қысқа әрі тиімді жолы десек, біздің мемлекетіміз үшін де көрші жатқан елдермен арада жақсы байланыстар орнатудың, экономикалық өзара тиімді қатынастарды дамытудың мәні өте зор.
Иранның Каспий жағалауында әрі ірі әрі әлеуеті зор порттар орын тепкен. Ал олармен жалғасқан теміржолдар да Қазақстанға пайда әкеле алады. Бұл ретте Ақтау портының тынысын кеңейтудің маңызы зор. Каспий теңізіндегі көлік қатынасын дамыту арқасында екі ел арасында қатынайтын кемелердің барыс-келісін және арадағы жүк тасымалдауды да ұлғайта түсеміз. Сондай-ақ, теміржол қатынасы туралы айтып өтер болсақ, мұнда заңнамалық тұрғыда жасалатын жұмыстар әлі бар. Бұл жолға бірнеше мемлекеттің қатысы барлығынан заңнамалар үшжақты түрде қарастыралады ғой. Егер қажет заңдар өмірге келіп жатса, арадағы тауар тасымалы өрістей түсетіні анық. Бұл аймақтық қана емес, әлемдік нарықтық экономиканың құлашын тегеурінді түрде алысқа сермеуіне де септігін тигізеді деп ойлаймын.
– Иранмен біздің ел арасындағы барыс-келісті тек Каспий теңізі мен теміржол арқылы жалғап қоюдан тыс, автокөлік жолымен байланыстырудың болашағы жайында не айтар едіңіз?
– Әрине, қатынас түрлерін сөз еткенде, су мен теміржол ғана емес, тас жолдар мен әуе байланысын да есте тұтуымыз абзал. Сондықтан, бұл мәселелерге біздің елдеріміздің Мемлекет басшылары маңыз беруде. Олардың әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері және тиімді қолданылатын тұстары бар. Қарым-қатынастарды дамытуда олардың атқарар рөлін сөзбен айтып жеткізу қиын. Қазіргідей теміржол саласын жолға қойып отырған күнде, біз қатынастың басқа түрлерін дамытуды да назарда ұстаймыз. Олар бір-бірін толықтырып отыратын болғандықтан, автокөлік жолдары мәселесінде көптеген жұмыстар атқарылуда.
Ирандық жол салушы компаниялар қазіргі таңда Қазақстанда өте белсенді түрде жұмыс істеуде. Өткен күзде мен жобалар жүзеге асырылып жатқан жерлерге әдейі атбасын бұрып, барып қайттым. Осы арада қазақ жерінде алғаш рет Шымкент пен Тараз арасындағы жолда тоннель салып жатқан ирандық жол салушылар екенін айтқым келеді.
– Екі арадағы байланыстарды дамытуда Иран бизнесінің Қазақстанның ауыл шаруашылығы жобаларына қатысып, инвестиция салуының қандай мүмкіндіктері бар деп ойлайсыз?
– Екі арадағы қарым-қатынастарды өрістетуде бірнеше мәселеге басымдық берілген болса, соның бірі – ауыл шаруашылығы. Өздеріңізге белгілі, Қазақстанда осы саланы дамытуда көптеген жақсы істер бар. Оның ішінде инвесторлардың салған қаражатын өзіне тиімді қайтарыммен, өнімдерді сату арқылы алатын мүмкіндігін ескерсек, бұл ирандықтар үшін де пайдалы болмақ. Енді олардың тез арада нақтыланып, бекітілуін күтіп отырмыз, бұл істің көкжиегі мол және екіжақты қатынастардың жақсы бір жарқын беттері осы салада жатыр деп білемін.
– Біздің халықта «Елдестірмек – елшіден» деген қанатты сөз бар. Ал екі жұрттың арасын жақындатуда сауда-саттық, экономикалық байланыстардан өзге, мәдени-гуманитарлық қатынастардың рөлі айрықша деп ойлаймын. Осы орайда қолға алынған қандай жобалар, келешекте іске асады дейтін қандай жоспарлар бар?
– Қазақстанның өз тәуелсіздігіне қол жеткізгеніне 23 жыл ғана болғанымен, біз оның тарихының сонау көнеде жатқанын, оның қадым замандардан бай мәдениеті барлығын, өркениетті ел екенін білеміз. Қазақ өркениетінің туындылары, қазақ жұртының мәдени мұралары қазақ жерінде кіндік қандары тамған, шығыстық қана емес, әлемдік ілім-білімнің дамуына өлшеусіз үлес қосқан әл-Фараби сынды осы даланың көптеген перзенттерінің еңбектері сонау кездерден парсы тілдерінде жарық көріп, олар Иранның кітапханаларында, архивтерінде сақталған. Біз қазіргі күні Иран мен Қазақстан арасындағы ежелгі тарихи байланыстың қайта жандануына қуаныштымыз және қарым-қатынастардың күннен-күнге түрлі салаларды қамтып, дами түсуінің куәсіміз. Және сол ынтымақтастықтың тереңдей түсуіне пейілдіміз.
Мәдени-гуманитарлық қатынастарда біздің орасан зор әлеуетіміз барлығын айтқым келеді. Өткен жылы мәдени, ғылыми делегациялар алмасуының куәсі болдық. Иран Ғылым академиясының басшысы Қазақстанға келіп кетті, ол кісінің Ирандағы ірі фарабитанушы екендігін сіздердің оқырмандардың да білгені жөн шығар. Ол – 55 жыл бұрын докторлық диссертациясын Фараби жөнінен қорғап, оның мұраларын зерттеп, 10-нан аса еңбек жазған адам. Біз, сондай-ақ, Алматы қаласында Иран фильмдерінің фестивалін өткіздік, жақын арада әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің ректоры Теһранға жол тартады, Иран университеттерінде ол кісімен кездесулер өтеді деп жоспарланып отыр.
Сондай-ақ, студенттер алмасу жүріп жатыр, қазақстандық жастардың елімізде білім алуы, анығырақ айтқанда, магистратура мен докторантурада оқуы Иран үкіметі бөлген гранттар арқасында жүзеге асуда. Осындай гуманитарлық салада атқарылып жатқан байланыстар өзге де бағыттардағы ынтымақтастықты дамытуға септігін тиізеді. Өйткені, өзіңіз айтқандай, халықтар бір-бірінің ішкі әлеміне үңіліп, ұқсастықтар мен айырмашылықтарды екшеп, бір-бірінен жақсылықтарды жұқтырғанда ғана шын мәніндегі түсіністік орнап, жақындасуға жол ашылады.
Елшілік алдағы жұмысында мәдени іс-шаралар, форумдар, ғылыми конференциялар, көрмелер өткізуді, зерттеу саласында алмасулар жүргізуді назарына алып отыр. Екі елдің ғылыми орталықтарындағы әлеуетті пайдалану арадағы байланысты дамытуға үлесін қосады.
– Сіздің бірнеше тілді меңгергеніңізден хабарымыз бар, бір сұхбатыңызда қазақ тілін де үйрену ниетіңіз барлығын айтқан екенсіз, сол жайын білгіміз келіп еді.
– Елшінің басты қызметі – екі арада жақсы байланыс орнату. Осы тұрғыдан алып қарағанда, елші үшін барған елінің тілін білуі өте көп көмегін тигізеді. Менің ойымша, тілге қарым-қатынас құралы тұрғысынан да жоғары мән беріп қарау керек. Қазақ тілін үйренемін деп шешім қабылдағанымда маған: «Неге сіз осыншама уақытыңызды бөлесіз, мүмкін ол қолданылмайтын шығар»,– деп кеңес берушілер де болды. Егер адам тіл үйренуге қызығушылық танытса, тіл үйренудің ар жағында сол елдің мәдениетіне, өркениетіне деген қызығу мен құрмет жатады деп ойлаймын.
Жоғарыда айтқанымдай, мен қазақ халқының өткені мен бүгініне құрмет көрсетуімнің нәтижесінде осы тілді үйренуге бел будым. Осы бет бұрған аздаған уақыт ішінде Иран мен Қазақстан мәдениетінде қаншалықты ұқсастықтар бар екенін көрдім. Тіл үйрену барысында тілімізде бір мағына беретін, бірдей айтылатын сөздер барлығын аңғардым, тіпті, әдебиетте, дастандар мен түрлі әфсана, ертегілерде ортақтықтар бар. Егер оларға тереңірек үңілсек, тарихи байланыстардың сонау ықылым замандарда орнағанын байқауға болады. Мақал-мәтелдеріміздегі ұқсастықтар қандай, тіпті, ғажап! Мен тіл үйрену арқылы осы ұқсастықтарды білгеніме өте қуаныштымын.
Мысалы, «самұрық» сөзін алғаш естігенде бұл біздердегі «Семрук» ертегісімен ұқсас емес пе екен деп елең еттім. Осы ұқсастықты іздеу менің тіл үйренуге деген қызығушылығыма мықтап түрткі болды. Сіздердің «Самұрық құс» туралы ертегілеріңіз бен біздегі «Семрук» арасында қаншалықты жақындық бар екенін көрдім. Менің ойымша, біздің елдердің ғалымдары осындай тамырластықты әлде де жете зерттей түссе, көптеген жаңалықтар ашып, ынтымақтастықтың жаңа бір беттерінің жазылуына жол ашылар еді.
– Елші мырза, уақыт бөліп әңгімелескеніңізге көп рахмет.
Әңгімелескен
Анар ТӨЛЕУХАНҚЫЗЫ,
«Егемен Қазақстан».
