Суретті түсірген – Ерлан ОМАР, «EQ»
Болашақ қоғамның әлеуметтік-тілдік ұстанымдары қазіргі жастар мен жасөспірімдердің білім беру саласындағы тілдік қажеттіліктермен байланысты. Елімізде жастар саны 6 млн-ға жуық, олардың негізгі институционалдық әлеуметтену ортасы – білім беру жүйесі, отбасы, түрлі саяси, мәдени, спорттық топтар, ұйымдар, ұжымдар, достары, туыстар, көршілер, жалпы социум.
Былтырғы деректерге сәйкес, ЖОО-да қазақ тілінде білім алып жатқан студенттер қатары жылдан-жылға артып жатыр. Бұл 65,3%-ды құрайды, ал орыс тілінде білім алып жатқандар үлесі – 27%. Өз кезегінде ағылшын тілінде 8% азамат оқиды.
Жүргізген зерттеулерге сәйкес, жастардың басым бөлігі – 67,6 пайызы қазақ тілінде жиі сөйлейді, жақындармен үнемі ана тілінде қарым-қатынас жасайды. Олар орыс тілін жақсы деңгейде меңгерген, қоғамдық жерде керек кезде қолданса, кейде орыстілді сөздер мен терминдерді пайдаланады. Сұралғандардың 30,2 пайызға жуығы қос тілде қарым-қатынас жасайды немесе коммуникант тілін пайдаланады, қазақ тілінде жауап беруге тырысқанымен орыс тілінде көбірек сөйлейді, яғни сабақта қазақша, сабақтан тыс жерлерде, достарымен орысша тілдеседі. Қазақ тілінде білім алып жатқан жастарды екі әлеуметтік-тілдік сипатына қарай топтастыруға болады. Басым бөлігі – қазақ ортасында қалыптасқан, әлеуметтік үдерістерде үнемі ана тілінде сөйлеп, ал қалған үштен бір бөлігі қос тілде еркін байланысқа түсе алатын билингв-жастар. Алайда жоғары оқу орнында білім алып жатқан студенттердің барлығы кем дегенде екі тілді түсіну және қабылдау деңгейінде біледі.
Мемлекеттік тіл саясатының стратегиясына сәйкес, қоғамдағы көптілділік жағдайындағы өзгерістер, білім жүйесіндегі өзгерістер нәтижесімен айқындалған. Қазақ бөлімінде оқитын жастар саны орыс және ағылшын тілінде білім алатын оқушылардан жалпы алғанда басым. Сондықтан негізгі өзгерістер қазақтілді жас адамдарға бағытталады. Бұл мемлекеттік тілдегі білім беру үдерісіндегі оқулықтар мен қосымша материалдардың сан мен сапасының кемшіліктеріне байланысты, нәтижесінде қазақтілді жастардың орыс және ағылшын тіліндегі дереккөздерді пайдалануы әлеуметтік-тілдік ұстанымдарына ықпал етеді. Сондай-ақ қазақ бөлімінде оқитындар, зерттеу объектісі ретінде, өңірлерден үлкен қалаларға шоғырланып, әлеуметтік-тілдік ортаға бейімделу үдерісінен өтеді.
Анықталғандай, ана тілдің мәртебесін көтеру бағытындағы оң өзгерістер тек білім беру саласымен шектелмей, мәдениет және медиа салаларында да қарқын алды. Мәселен, қазақ тіліндегі телебағдарламалар, фильмдер, интернет контенттер және баспасөз материалдарын көбейту мақсатында бірқатар мемлекеттік және жеке жобалар іске асырылып келеді.
Биыл «Масс-медиа туралы» Заң қабылданып, қазақ тіліндегі контент көлемін арттыру межесі де бекітілді. Бұл бастамалар қазақ тілін заманауи медиа арқылы насихаттауға және қазақ тілін үйренуді жеңілдету, оны күнделікті өмірде кеңінен қолдануға ықпал етуге бағытталған.
Президент Ұлттық құрылтайдың Атырауда өткен үшінші отырысында «Елімізде қазақ тіліне деген сұраныс жыл өткен сайын артып келеді. Қазақ тілі бизнестің, ғылым мен техниканың тіліне айнала бастады. Бұл үрдісті одан әрі дамытудың ең тиімді әрі төте жолы – ағартушылық. Ешкімді мәжбүрлемей, күнделікті өмірдегі қажеттілікті арттыру арқылы тіліміздің тұғырын нығайта береміз. Мемлекеттік тілге қатысты құр сөзден ештеңе шықпайды. Ең бастысы, нақты іс болуы керек» дегені елдегі көп бастамаға серпін берді.
Бүгінде қазақ тілінің мәртебесін биіктетіп, оның құзыретін іс жүзінде нығайтуда негіз болған бастама – «Мемлекеттік тілді дамыту» бағдарламасы. Бағдарлама аясында мемлекеттік қызметкерлерге қазақ тілін үйрету курстары ұйымдастырылып, қазақ тіліндегі ресми құжаттар айналымын ұлғайтуға ерекше көңіл бөлінеді. Сонымен қатар қазақ тілін үйрету үшін жаңа әдістемелер мен оқу құралдарын жасақтау жүйелі жүргізіледі.
Ал қазақ тілін оқытудың әдістемелік базасын жетілдіру, тіл саясатына қатысты зерттеулерді жүзеге асыру және қазақ тілінің сөздігін, грамматикасын және терминологиясын жаңарту бойынша «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығы қарқынды жұмыс істеп келеді.
«Онлайн қазақ тілі курстары» атауымен қолжетімділікті арттыру мақсатында бірнеше онлайн платформа мен курс іске қосылды. Бұл платформалар мемлекеттік тілді еркін үйренуді қалаған барлық азаматқа, әсіресе шетелдегі қазақ диаспорасына үлкен мүмкіндік болды. Өйткені интерактивті әдістерді қолдану тіл үйренуді жеңілдетіп, мейлінше қызықты етеді.
Жоғарыда атап өткен бұл бағдарламалар мен жобалар қазақ тілінің дамуына және оның қоғамдағы рөлін арттыруға бағытталған кешенді шаралардың бір бөлігі ғана.
Жалпы, «Ашық НҚА» порталының статистикасы бойынша Ұлттық халық санағының қорытындысы бойынша 5 жастағы және одан жоғары жастағы халық 13 768 406 адам (80%-ы) мемлекеттік тілді меңгерген, ал оның ішінде күнделікті өмірде қолданатындары 8 472 661 (49,3%-ы) адам санын құрайды. Бұл көрсеткіш халықтың басым бөлігінің қазақ тілін ауызша түсінетінін, еркін оқитынын, еркін жазатынын көрсетті.
Сондай-ақ 2022 жылы жүргізілген еліміздегі тіл саясаты мәселелері бойынша әлеуметтік және аналитикалық зерттеудің нәтижелері өзге этнос өкілдерінің 0,4%-ы қазақ тілін ана тілі ретінде көрсеткен (2020 жылы – 1%, 2021 жылы – 1,2%). Дегенмен қазіргі таңда халықтың мемлекеттік тілді меңгеру көрсеткіші бойынша өңірлер арасында бірыңғайлылық жоқ. Бұл тиісті өңірдің географиялық орналасу ерекшелігі мен тұрғындардың этностық құрамына байланысты. Мысалы, зерттеу нәтижесіне сүйенсек, қазақ тілін меңгерген респонденттердің көбі – Атырау (78,8%), Маңғыстау (76,1%), Жамбыл (74,1%), Қызылорда (73,2%) облысының тұрғындары. Қазақ тілін тиісті деңгейде меңгермегендердің үлесі – Солтүстік Қазақстан (8,2%), Қостанай (9,0%), Қарағанды (6,5%) облысының тұрғындарына тиесілі болды.
Айдар ХАМИТ,
әлеуметтанушы
