Салық – мемлекеттің негізгі табыс көзі

Салықтың даму тарихы ерте кезеңнен басталғандықтан, бұл құбылыс ретінде – мемлекет пен қоғамның әр түрлі басқарушылық топтарға бөлiнуiмен бiрге сәйкес келді. Салық салудың қалыпты теориялық негiзiнiң пайда болу тарихы көне ғылым түріне жатпайды. XVII ғасырға дейiн салық жөніндегі барлық көзқарас кездейсоқ сипатта болып, яғни ғылымның ешбір саласына жатқызылмай, қоғам оны өзiндік бір ғылым ретiнде мойындамаған. Әр мемлекеттің басқарушысы өзіндік саясат жүргізіп, ретсіз салықты енгізді және оны өзі қалаған мөлшерде өндіріп алып отырды.

Сондықтан салық Рим империясының өзінде тек қазыналық қызметті ғана емес, сонымен қатар техникалық реттеуші және экономикалық қатынастарды қайта бөлу қызметін де атқарды. Сол кезеңде салықтық төлемнің саны 200-ден асты. Сондай-ақ кейінгі салықтық жүйенің қалыптасуы өзгертілген түрде Ежелгі дүниенің жүйесін қайталады. Осыған орай салықтың салық салу объектісін айқындау, салықтық төлемнің түрін енгізу жолдары осы күнге дейін сақталғанын айта кету қажет. Ежелгі Рим мемлекетімен бүгінгі Қазақстан Республикасының салық жүйесін салыстырсақ, бірнеше салықтың түрі ұқсас екені байқалады.

Ерте кезеңде салық салу мемлекет басшысының саясатына байланысты болды. Көреген басшылар өз халқының жағдайына қарай, салықты әділетті түрде алып отырған. Көп жағдайда соғыста жеңіске жеткен мемлекет жеңілген мемлекетке аса ауыр түрде салық салып, бар малын тартып алған. Соғыста өз еркімен берілген мемлекетке көп салмақ салынбаған. Мұны Томирис ханшайымның: «Егер де соғыспай, берілетін болсаңдар, күнделікті тыныс тіршіліктеріңді жалғастыра бересіңдер. Біз сендерге тиіспейміз» деп айтқаны туралы тарихи жазбадан кездестіруге болады.

Атақты қолбасшы Әмір Темір көрегеннің «Халықтан кірістер мен контрибуциялар жинау туралы» қаулысында: «Алым, салық жинау кезінде мүмкіндігінше халыққа ауыртпашылық түсірмеу керек және аумақтағы елді мекенге салмақ салуды азайту қажет. Өйткені, халықтың кедейленуі мемлекеттің қазынасының тапшылығына әкелсе, ал мемлекеттік мұқтаждықты өтеуге қажетті қаражаттың болмауы әскери және басқа күштердің ыдырап кетуіне әкеледі. Ал енді жеткілікті, мықты әскердің және басқа да күштердің болмауы – мемлекеттік өкімет билігін және мемлекетті әлсіретеді» деп даналық тұжырым жасаған.

Қазақ хандығы дәуірінде халық, негізінен, сол кезеңде аталған салық түрінің бәрін пайдаланды. Ауылдастың шаруашылығын басқару, маусымдық көші-қон мерзімін белгілеу, дау-жанжалды әділ шешу, ауылға түскен салықты мерзімінде төленуін қадағалау мәселесін Ауылбасы атқарды. Қазақтың ханы елді билеумен қатар, әскердің жоғарғы басшысы болды, халықтан әр түрлі салықты жинап алды (сыйлық, соғым, байғазы, жылу, айып, құн төлету, барымта т.б.). Қазақ хандығының аумағы мен халқы ханның туыстары-сұлтандары басқаратын удельге бөлінді. Әрбір болыс 10 мың жанұядан тұратын ұлыстарға бөлінді. Әрбір ұлыс өзіндік территория мен дербес әскерді иеленді. Аппарат пен әскери қолды ұстау үшін хандар өздеріне бағынышты халықтан экономикалық және саяси жағдайға байланысты салықты белгілеп жинастырды.

Негізінен келесі міндетті төлемдер қолданылды: бадж (баж) – әрбір отбасыдан алынатын салық, кейде «Түтін салығы» деп аталды; харадж – отырықшы халықтан алынатын жер салығы; ұшыр – көшпенді халықтың мал басынан жиналатын 5% мөлшеріндегі салық; зекет – малдың қырықтан бір мөлшерінде алынатын шаруашылыққа салынатын салық; соғым – қыс мезгілінде хан жанұясына ет беруді көздейтін табиғи нысандағы салық; ханлық – арызданушы адамның шағым сомасынан 10%-ды құрайтын соттық баж.

Салық жүйесінің ғасырлар бойы дамып, өркениетті түрде қалыптасқан шағы XVII ғасырдың соңы мен XVIII ғасырдың басына тұспа-тұс келді. Оның іргетасын қалаушының ішіндегі ең негізгісі – Адам Смит. Ол өзінің 1776 жылы шыққан «Халықтар байлығының табиғаты мен себептерін зерттеу жөнінде» кітабында: «Мемлекеттің тұрғындары өздерінің табысына қарай мемлекеттің мұқтаждығын қанағаттандыру үшін ат салысуы тиіс. Олар төлейтін төлем – салықтың мөлшері өте дәл айқындалғаны, сондай-ақ төлеу мерзімі, төлеу тәсілі және төленетін сомасы өте анық болуы қажет. Салықты алу кезеңі мен уақыты немесе тәсілі салық төлеуші үшін ыңғайлы әрі қолайлы болуы керек. Сонымен қатар, әрбір салықтың салмағы халықтың жан қалтасын ойсыратып кетпей, мүмкіндігінше аздап алынуы қажет. Сонда мемлекет қазынасына табыс мөлшерлеген межеден артық болмаса, кем түспейді» деп жазған еді. Адам Смиттің көзқарасы Әмір Темірдің жүргізген саясатына сәйкес келеді.

Қазақ тарихындағы мемлекеттің салық саясатына аса ауқымды өзгеріс енгізген Кенесары хан еді. Кенесары ханның салық жинау саясатындағы негізгі мақсаты – жеке феодалдар жинайтын салықты, Хан қазынасына түсетін жалпы салықпен ауыстыру. Бұл феодалдық салықты мемлекеттік салықпен ауыстыру қадамы болды. Нақтырақ айтқанда, салықты жинайтын би-болыс пен көпестің қызметін ханның тағайындаған арнайы өкілі атқарады. Кенесары ханның бастамасымен ұйымдастырылған салық жинау қызметі жергілікті бай-манаптың іштей ренішін туғызды. Себебі, салық жинау кезіндегі біраз табысынан қағылды. Дегенмен Кенесары хан бүгінгі таңдағы Салық қызметі органының қалыптасуына мұрындық болды.

Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекет болғанынан бастап салық жүйесіне көптеген өзгерістер енгізілді және өзінің даму барысында еліміздің салық жүйесі реформалаудың бірнеше кезеңінен өтті.

Еліміздің Президенті Қ.Тоқаевтың 2022 жылғы Жолдауында «Экономиканың тұрақты өсуі – салық саясатының түсінікті және болжауға болатындай етіп жүргізілуіне тікелей байланысты екенін» атап өтті. Фискалдық реттеуді қайта жаңғырту үшін 2023 жылы жаңа Салық кодексінің әзірленетініне және оның ең өзектісі саналатын салықтық әкімшілендіру мәселесінің толық қайта жазылуы тиіс екеніне аса назар аударды. Сондай-ақ, жұмыстың барысында жүзбе-жүз кездесудің болмайтыны және салықтық бақылау қызметінің толық цифрландырудың қажеттілігі аталып өтті. «Тағы бір басымдылық – салықтық ынталандыру шарасының тиімділігін арттыру. Ол үшін экономиканың әр түрлі саласында дифференциалды салық мөлшерлемесіне көшу керек. Пайданың технологиялық жаңғыруға және ғылыми әзірлемелерге жұмсалған бөлігіне салынатын корпоративті табыс салығын төмендету немесе одан босату тәсілін енгізу керектігі де аталды.

Салық төлеушінің салықтан жалтаруын азайту мақсатында арнайы салық режімін жеңілдету, салық жүктемесін төмендетумен ұйымды қасақана бөлшектеуге жол бермеудің мәселесі де жаңа Салық кодексінде қарастырылуы және сауда-саттықтың заман талабына сай өркендеуі үшін мөлшерлемесі қолайлы және тәртібі қарапайым берілген Бөлшек сауда салығын қолданудың аясын кеңейтудің қажеттілігі де қарастырылды.

Сонымен қатар ҚР Президенті Қ.Тоқаев 2023 жылы жаңа сайланған Парламент палаталарының бірінші бірлескен отырысында ашық салық жүйесін қалыптастыру туралы баса айтты. Президенттің пікірі бойынша: «Кәсіпкерлік белсенділікті ынталандыру қажет, ол үшін тұрақты және ашық салық жүйесін қалыптастыру керек. Ол ұлттық байлықты оңтайлы бөлуді, экономикалық белсенділіктің жоғары деңгейін және экономиканың басым секторларын мақсатты қолдауды қамтамасыз етуі тиіс».

«Фискалдық органдар мен бизнестің өзара іс-қимылының бүкіл үдерісі толығымен цифрландыруды қажет етеді. Бұл кәсіпкерлердің өмірін айтарлықтай жеңілдетеді, сондай-ақ бюджет кірістерін жүйелі түрде арттырады. Салалық басымдықтар негізінде мемлекеттік бюджеттің басым бөлігін құрайтын корпоративтік табыс салығы мен қосылған құн салығы бойынша мөлшерлемелерді саралау қажет», деді Мемлекет басшысы. Сондай-ақ ол жоғары табысты ірі кәсіпорындар мен шикізатты экспорттаушы компанияның мемлекетке салықты көбірек төлеуі керектігін де қосты. Бұл тұтас әлемде кең тараған тәжірибе.

Мемлекет басшысы Қ.Тоқаев 2023 жылы 20 наурызда Салық кодексіне енгізілген өзгерістерге қол қойды. Салық кодексіне қабылданған түзетулер бөлшек сауда салығын қайтаруды көздейді. Бұған дейін бөлшек сауда салығы бизнес үшін дағдарысқа қарсы шара ретінде 2021 жылдың 1 қаңтарынан 2023 жылдың 1 қаңтарына дейін күшінде болды. Кәсіпкерлер жеке немесе табыс салығының үш пайызын төледі. Алайда, 2023 жылдың басынан бастап бөлшек сауда салығы тек қоғамдық тамақтандыру саласына қатысты болды. Түзетулердің жаңа пакетінде бөлшек сауда салығы шектеусіз жұмыс істейді және қоғамдық тамақтандыру саласына ғана емес, кеңейтілген қызмет түрлерінің тізіміне әсер етеді. Наурыздың басында Сенат салық заңнамасына түзетулер қабылдады, оған сәйкес бөлшек сауда салығын жалдамалы жұмыскерлерінің саны 200 адамнан аспайтын, ал табысы күнтізбелік жылда екі миллиард теңгеден аспайтын кәсіпкерлер қолдана алады. Ол келесі мөлшерлемелер бойынша төленеді: жеке тұлғаларға сату үшін - 4 пайыз және заңды тұлғалармен операциялар үшін - 8 пайыз.

Қалалар мен ауылдық елді мекенде қызмет түріне және объектінің орналасқан жеріне байланысты, мәселен, аудан орталықтары мен ауылдарда кәсіпкерлікті жүргізу үшін әр түрлі жағдайлар бар екенін ескеріп, мәслихаттар мөлшерлемені 4 пайыздан 2 пайызға дейін төмендете алады (50 пайызға дейін). Салық реформасы аясында «Сән-салтанатқа салық» салуды енгізген жөн. Мұның орта тапқа қатыссыз, бұл салық тек аса қымбат жылжымайтын мүлік және автокөлік сатып алған кезде салынады», деді Мемлекет басшысы. Президент Қ.Тоқаевтың 2023 жылғы «Әділетті Қазақстанның экономикалық бағдары» Жолдауында да салыққа қатысты бірнеше тапсырма нақтыланды.  

Қазақстан Республикасы салық саясатының бүгінгі күнге дейінгі құрылымы мен қызметін қорытындылай келе, негізгі мықты тұстары ретінде келесіні атауға болады: мемлекетімізде оңай әсіресе кәсіпкерлер үшін салыстырмалы түрде қарапайым және түсінікті салық салу жүйесі қолданылады; Қазақстанда шетелмен салыстырып қарағанда салық мөлшерлемесі әлдеқайда төмен; салықтық жеңілдік пен ынталандырудың көп берілуі; Дүниежүзілік банк жүргізген «Бизнесті жүргізу 2020» есебі бойынша, Қазақстан салық төлеудің жеңілдігі мен бизнеске берілген талапты сақтау ауыртпалығын өлшейтін «Салық төлеу» көрсеткішіне сәйкес 190 мемлекеттің ішінде 25-ші орын алады. Сондай-ақ есептілікте жаңартуды қажетсінетін кейбір бағыттардың, оның ішінде салықтық заңнаманы сақтаудың мерзімін, шығынды азайту мен салық жүйесін жеңілдету шаралары көрсетілген; салық төлеуден жалтарудың деңгейі ІЖӨ көлеміне шаққанда 20-25% мөлшерінде бағаланады. Бұл аталған іс-шаралар мемлекеттік кірістерді жинау үшін және еліміздің экономикалық өркендеуіне ықпал етеді.

Қазақстанның салық саясатында әлсіз тұстар да бар: мәселен, елімізде 2001 жылдан бері Салық кодексі бірнеше рет қабылданды, сондықтан бірнеше заң аясында 1000-ға жуық түзету мен өзгертулер енгізілді;  Салық қызметі органының арнайы орган ретінде мәртебесінің болмауы және салық органы қызметкері жалақысының төмен болуы; қызметкерге берілетін әлеуметтік пакеттің тыс қалуы; қазіргі Салық кодексін түсініп оқудың қиындығы, яғни қазақшаға дұрыс аударылмауы, көптеген түзетудің енгізілуі; қазақша нұсқасына еш назар аудармастан Салық кодексінің орысша нұсқасының жиі қолданылуы. 2010 жылдан 2022 жылға дейін салықтың ІЖӨ-ге қатынасы Ұлттық қорға түсетін түсімді есепке алғанда да 24-26%-дан 16-21%-ға дейін төмендеді, ал Ұлттық қорға түсетін түсімдерді есепке алмағанда көрсеткіш 13-15% шегінде ауытқыған. Бұл жан басына шаққандағы ІЖӨ деңгейі бойынша салыстырылатын елде: Чилиде – 22%, Түркияда – 23%, Латвияда – 31%; салықтың өнімділігі немесе салық жинау көрсеткішінің төмен болуы. ІЖӨ-дегі белгілі бір салық түрінің түсімі үлесінің және осы салық бойынша номиналды мөлшерлеменің арақатынасы ретінде есептеледі. Мәселен, Қазақстанда ҚҚС өнімділігі 12% мөлшерлемемен – 0,30, Әзербайжанда 18% мөлшерлемемен – 0,36, Грузияда 18% мөлшерлемемен – 0,54 құрайды. Біздің елімізде ЖТС өнімділігі 10% мөлшерлемемен – 0,13 құрайды, ал Грузияда 20% мөлшерлемемен – 0,34, Ресейде 13% мөлшерлемемен – 0,30 құрады. Салық жеңілдігінің 200-ден аса түрі бар, оның жиынтық ақшалай көлемі өте маңызды. Өз кезегінде, салық саясаты шеңберіндегі көптеген жеңілдіктер, сондай-ақ оның жүйесіз және бұлыңғыр қолдану аясы бәсекелестікті бұрмалап қояды, сонымен қатар бюджетке алынбаған түсімдер ретінде салық базасын азайтады; ҚҚС мөлшерлемесінің бірдей болуы, ал дамыған елде әр түрлі мөлшерлемені қолданады. Норвегияда мұнай өндіруші компания үшін табыстың 50% деңгейіндегі арнайы салық бар. Қытайда табыстың 20-40% мөлшерінде, Өзбекстанда әр салаға байланысты салық мөлшерлемесі 12-22%; Еуроодақ елінде ҚҚС-тың төмендетілген мөлшерлемесі (кемі 5%), оның ішінде 18 елде 2 төмендетілген мөлшерлеме бар: азық-түлік тауарлары, фармацевтика, баспа өнімдері (газет, кітап, журнал), ауыл шаруашылығы ресурсы (жем, тыңайтқыш) саласында қолданылады. Испания, Франция, Италия, Люксембург және Ирландияда баспа өніміне, фармацевтикаға, ауыл шаруашылық өніміне ҚҚС-тың ең төмен мөлшерлемесі (5% аз) қолданылады.

Еліміздің салық саясатын оңтайландыру мен тиімді пайдаланудың бірнеше мүмкіндіктерін қарастыруға болады: ең бірінші жаңа Салық кодексі ағымдағы ахуалдың сын-қатеріне дер кезінде әрекет ететін, мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатын жүзеге асырудың негізгі құралы болуы тиіс; Салық кодексі қазыналық саясатты жетілдіретін салықтық әкімшілендірудің түсінікті, нақты және ашық рәсімдерін белгілеп, іскерлік белсенділікті ынталандыруға, инвестициялық тартымдылықты арттыруға, салық базасын кеңейтуге және бюджеттің кіріс бөлігін нығайтуға бағытталуы тиіс; Салық қызметі органын арнайы орган ретінде мәртебесін көтеру және арнайы киім үлгісімен қамтамасыз ету; жұмысқа алынатын қызметкерге талапты күшейту, жауапкершілігін арттыру; мемлекеттің ең сенімді өкілі ретінде ант беру рәсімін ендіру; салық қызметкерінің мемлекет тарапынан қорғалуы; цифрлық технологияларды дамыту; шетелдік инвестицияларды тарту; салықтық ынтымақтастықты дамыту; тікелей және жанама (салықтық шегерімдер жүйесі арқылы) саралау арқылы экономиканың әр түрлі саласы үшін сараланған салық салу мөлшерлемесін енгізу. Мәселен, жекелеген сала үшін әр түрлі салық мөлшерлемесінің болуы маңызды. Бұл тәжірибе Франция, Германия, АҚШ, Италия, Ресей сияқты дамыған елде кеңінен қолданылады: АӨК үшін басқаша салық мөлшерлемесі; Ұлыбритания, Германия, Исландия және Норвегияда банк секторының субъектісі үшін сараланған мөлшерлемесі; ЕО-ның бірқатар елінде жоғары технологиялық өнімдер мен әлеуметтік маңызы бар тауарлар мен қызметтерді өндіру үшін төмендетілген мөлшерлемелер; еңбекақы төлеу қорынан салықты бірыңғай салыққа біріктірудің мүмкіндігі. Бұл тәжірибе тек шағын және орта бизнеске қатысты қолданылады; халықаралық тәжірибеде кеңінен қолданылатын жеке табыс салығы бойынша шегерімдер тетігінің қол жетімділігін жүйелеу және арттыру, мәселен: ипотека, спорт, өнер және т.б. бойынша шегерімдерді енгізу; салықты төлеуден қасақана немесе заңсыз жалтарғаны үшін жазаны сақтап, салық қызметінің қызметін жазадан салықтық бұзушылықтың алдын алуға қайта бағдарлау үшін көлденең және цифрлық мониторингті енгізу. Бұл тәуекел жүйесін жетілдіруді қажет етеді; салық заңнамасын декриминализациялауды қамтамасыз ету үшін салық төлеуден жалтарғаны үшін компания айналымының белгілі бір пайызы түрінде қылмыстық жауапкершілікке тарту нормасының шектерін қайта қарау; салық режимінің тиімділігі мен әділдігін арттыру үшін ағымдағы арнаулы салық режимін оның өлшемін жетілдіру арқылы және ұсақтау белгілері анықталған бизнес субъектісі үшін топтық салық салуды енгізу; технологиялық компанияға салықтық ынталандырулар жасау; аса қымбат жылжымайтын мүліктер мен көлік құралдарына салынатын «Сән-салтанат салығын» енгізу; Жоғарғы оқу орындарында «Салықтық менеджмент», «Салық салу», «Салық ісі» және басқа да білім беру бағдарламасын енгізу.

Мемлекетіміздің салық саясатына қатысты қауіп-қатерлерін қарастырсақ: бизнеске берілетін кейбір салықтық жеңілдік пен артықшылық салық жүктемесін әділетсіз бөлуге әкеледі; салық заңнамасындағы жиі өзгерістің болуы бизнес үшін белгісіздік тудыруы мүмкін, оған бейімделу мен оны орындау үшін қосымша ресурсты қажет етеді; заңсыз схема мен салықтық жалтарудың орын алуы; халықаралық бәсекелестіктің орын алуы: жаһандану және ашық әлемдік нарық жағдайында Қазақстан өзінің салық режимінің көмегімен шетелдік инвестицияны тартатын басқа елдің тарапынан бәсекелестікке тап болуы, ал бұл елге инвестиция тарту үшін қиындық тудырады; шағын бизнес немесе ауыл шаруашылығы саласының кейбір бизнес түріне салық салуды нақты реттеудің болмауы, оларға салық салуда белгісіздік пен қиындық пайда болады; түрлі мемлекеттік мекеме мен ведомство арасындағы үйлестіру жұмысының болмауы. Үйлестірудің болмауы – күш-жігердің қайталануына, салық төлеуші арасында шатасуға және ресурсты тиімсіз пайдалануға әкелуі мүмкін; қосарлы салық салу мәселесі әлі күнге дейін ҚҚС және акциз салығы жүйесінде байқалып жатыр. Бұл салық төлеуші үшін айтарлықтай қаржылық ауыртпалыққа әкелуі және Қазақстанға шетелдік инвестицияны тежеуі мүмкін.

Қорыта айтқанда, Қазақстан Республикасында жүзеге асырылатын салық саясаты бойынша келесі тұжырымдар жасалады:

1. Салық кодексін қолдануды жеңілдету шаралары. Салық жүйесін қолайлы болуы үшін ықшамдау керек, нақтырақ айтқанда, заңдар мен нормалардан мәнсіз түсіндірмелерді алып тастау. Қазақстан Республикасының Салық кодексі салық төлеуші үшін түсінуі оңай және қолдануға жеңіл құжат болуы тиіс, бұл салық төлеушіге салық міндеттемесін орындауды жеңілдетеді және салық жүйесінің тиімділігін арттырады. Осыған орай Үкімет салық пен төлемнің санын азайтуды, артық салық жеңілдігін жоюды және мүмкіндікке қарай салық мөлшерлемесін төмендету шарасын қарастыруы тиіс. Сондықтан Салық кодексі салық пен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемнің есептелу жолын және төлеу мерзімі туралы нақты түсіндірмелер мен мысалдар негізінде қол жетімді және пайдаланушыға ыңғайлы болуы қажет.
2. Салықтық әкімшілендіруді жетілдіру жұмыстары. Салық әкімшілері көп жағдайда аз жұмыс жасайды, белгілі бір дайындықтан өтпейді және жеткілікті ресурстарға иелік ете алмайды, мұның бәрі салық заңнамасын тиімді қолдануды қиындататыны айқын. Осының нәтижесінде салық төлеуден жалтару кең етек алған және Үкімет өз даму мақсатын қолдауға қажетті кірістерді жинай алмайды. Үкімет салықтық әкімшілендіруді жақсарту мәселесін қарастыруы тиіс. Бұл салықтық басқару технологиясына инвестицияны тарту және салық әкімшісін оқытуды қамтуы керек. Салықтық әкімшілендіруді жетілдірудің негізінде Үкімет бюджеттің кіріс көздерін жинауды арттырады және салық төлеуден жалтаруды азайтады.
3. Салықтық әкімшілендіруді цифрландыру шаралары. Заманауи технологияны пайдалану – Қазақстанда салықтық әкімшілендірудің тиімділігін одан әрі арттырады. Сондай-ақ салықтық есептілікті, картотеканы, төлем жүйесін цифрландырудың нәтижесінде қағазбастылықты азайтуға, уақытты үнемдеуге және мәліметтің нақты болуына мүмкіндік береді. Салық төлеуші үшін құжатты тапсыру мен салықты төлеуді жеңілдетеді және заңнаманың сақталуына ықпал етеді. Салық төлеуші салықты онлайн режимде тапсырса және төлесе, электрондық салық түбіртегі мен хабарламаны жіберсе, бұл цифрлық салық платформасының қызметін нығайтады. Салықтық құқық қолдануды күшейту. Салықтық бақылауды жандандыру қажет. Салықтық төлемнің орындалуы және салық төлеуден жалтаруды анықтау үшін, айыппұл мен өсімпұл, пайыз және қылмыстық айыптауды қоса алғанда, салық төлеуден жалтарғаны үшін қатаң жазалар қолдануы тиіс.
4. Салық саясатында ашықтықты қамтамасыз ету. Ашықтық салық төлеуші мен Үкіметтің арасындағы сенімді нығайту үшін қажет. Ашықтықтың болмауы сыбайлас жемқорлыққа мүмкіндік туғызуы және салық заңнамасының сақталуына нұқсан келтіруі мүмкін. Салық деректері көпшілікке қолжетімді болуы керек. Салықтың статистикасы, оның ішінде салықтық түсім мен салық мөлшерлесі және салық төлеушінің саны жариялануы тиіс. Сондай-ақ, салық төлеуші үшін бюджетке түскен салықтық түсімнің елдің игілігі үшін қалай пайдаланылатыны және қандай мақсатқа жұмсалғаны жөнінде нақты түсініктемелер берілуі қажет.
5. Мемлекеттік мекемелердің арасындағы үйлесімділікті арттыру. Салық қызметі органына мемлекеттің ең сенімді органы ретінде арнайы мәртебе берілуі қажет, сондай-ақ салық саясаты мен әкімшіліктің елдің экономикалық және әлеуметтік мақсатына сәйкестігін қамтамасыз ету үшін барлық министрлік пен мемлекеттік мекемелердің ақпараттық базасына қол жетімділігін қамтамасыз етуі тиіс. Бұл мемлекеттік қызметтің сапалы көрсетілуіне және уақыттың үнемді пайдаланылуына ықпал етеді.
6. Тікелей және жанама салықты оңтайлы түрде ұштастыру. Қазақстанда тікелей және жанама салықтың оңтайлы үйлесуі әр түрлі экономикалық факторларды мұқият есепке алуды талап ететін күрделі міндет. Жеке тұлғаның табысынан ЖТС, заңды тұлғаның табысынан КТС алынады. ҚҚС және акциздер салығы жанама салық түрінде сату нүктесінде тауарлар мен қызметтерден алынады. Салықтың осы екі түрін тиімді үйлестіру үшін уәкілетті органдар экономикалық өсу мен әлеуметтік әл-ауқатқа ықпал ету мақсатында кіріс қажеттілігін теңестіруі тиіс. Байлықты қайта бөлу және табыс теңсіздігін азайту үшін тікелей салықты пайдалану, ал жанама салық кіріс алу және тұтынуды ынталандыру үшін қолданылады. Сонымен қатар, салықтың осы екі түрін пайдалану арқылы тұрақты экономикалық өсуге және әлеуметтік қамсыздандыруға ықпал етеді, мемлекеттік қызмет пен бағдарламаны қаржыландыруға қажетті кірістердің көзі болады.
7. Үдемелі табыс салығы мөлшерлемесін енгізу жұмыстары. Қазақстанда жеке тұлғаның табыстарына және табыс салығына үдемелі салық мөлшерлемесін енгізу бірнеше әлеуетті нәтижеге ие болады: біріншіден, үдемелі салық жүйесінің негізінде табысы жоғары тұлғалар табысының көп пайызын, ал табысы төмен тұлғалар табысының аз пайызын салық түрінде төлейді. Бұл кірістердің теңдігіне әкеледі, себебі байлығы көп тұлғалар Үкіметтің кірісіне өз ресурсының мол үлесін қосады; екіншіден, бұл табысы жоғары адамды инвестициялауға немесе жаңа бизнес құруға ынталандырады. Бұл экономикалық өсуге және елде жаңа жұмыс орынының пайда болуына оң әсер етеді; үшіншіден үдемелі салық жүйесін енгізудің салдары нақты салық мөлшерлемесі мен шекті мәндерді, елдегі экономикалық ахуалды және Үкіметтің жаңа жүйені тиімді енгізу және басқару қабілетін қоса алғанда, көптеген факторларға байланысты болады.
8. Еліміздің салық саясатында жүзеге асатын іс шараларын насихаттау және салық төлеушінің арасында «Салық мәдениетін» қалыптастыру мақсатында, сондай-ақ әрбір тұлғаның салық төлеуге деген азаматтық борышын арттыру бағытында ҚР Үкіметі Ғылым және жоғары білім министрлігімен бірге, еліміздің ұлттық немесе жетекші ЖОО-да «Салықтық менеджмент», «Салық салу», «Салық ісі» және басқа да білім беру бағдарламасын енгізу жұмысын қолға алуы тиіс. Бұл тәжірибе көптеген дамыған елдің тәжірибесінде кездеседі.
9. Салық төлеушінің білім деңгейін арттыру. Білім беру және ақпараттық-түсіндіру науқандары сәйкестік пен тиімділікті арттыруға көмектеседі. Салық төлеушіге оның салықтық міндеттемесі және оны сақтамаудың салдары туралы ақпарат беру ерікті түрде орындалуға ықпал етеді және мәжбүрлеп орындау қажеттілігін азайтады. Сондай-ақ салықтық құқық қолдануды күшейту қажет. Салықтық бақылауды жандандыру жұмыстары Қазақстандағы салық тетігінің тиімділігін арттыру үшін шешуші мәнге ие болса, салық төлеуден жалтару – елдегі маңызды мәселе болып табылады және Үкімет оны анықтау мен алдын алу үшін шаралар қабылдауы тиіс.

Қорыта келе, Қазақстанда салық саясаты мен салық тетігінің тиімділігін арттыру – елдің экономикалық дамуы үшін өте маңызды болып саналады. Осы мақсатқа жету үшін Салық кодексін жеңілдету, салықтық әкімшілендіруді цифрландыру, салықтық бақылауды күшейту, салық төлеушіде «Салық мәдениетін» қалыптастыру, салық төлеушінің білім деңгейін көтеру, салық саясатында ашықтықты арттыру, мемлекеттік мекемелердің арасындағы үйлесімділікті жандандыру,  салықтың түрлерін оңтайландыруды жақсарту қажет.

Ғалымжан КЕРІМБЕК,

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің доценті,

экономика ғылымдарының кандидаты