Референдумға дайындық мүгедектігі бар адамдар үшін жағдайларды қамтамасыз ету туралы қаулы қабылдаудан басталды. Орталық референдум комиссиясының мүшесі Анастасия Щегорцованың айтуынша, мүгедектігі бар адамдардың сайлау құқықтарын қамтамасыз ету – Орталық референдум комиссиясы қызметінің сөзсіз басымдығы.
«Қаулыға сәйкес жергілікті атқарушы органдарға референдум учаскелерінде мүгедектігі бар адамдарға жағдай жасау жөнінде қажетті шаралар қабылдау тапсырылды. Дауыс беруге арналған үй-жайларды жарақтандыру бірқатар міндетті шараны көздейді: үй-жайлардың физикалық қолжетімділігін қамтамасыз ету, тактильді көрсеткіштерді, дауыс беруге арналған арнайы кабиналарды, құлаққаптары бар компьютерлерді, лупаларды және т.б. орнату», – деді А.Щегорцова.
Осыған дейін мүгедектігі бар адамдардың сайлау құқықтарын қамтамасыз ету бойынша Орталық сайлау комиссиясының жанындағы жұмыс тобының кеңейтілген отырысы өткен. Жұмыс тобының отырысында мүгедектігі бар адамдардың барлық үш санатына қатысты мәселелер қаралған (көру, есту және тірек-қимыл аппараты бұзылған мүгедектігі бар адамдар). Сондай-ақ нысандардың «Қолжетімділік картасын» толтыру жөніндегі жұмыстың аспектілері, дауыс беру кезінде мүгедектігі бар адамдарды қамтамасыз ету жөніндегі шараларды жақсарту үшін жұмыс тобы мүшелерінің ұсынымдары қаралған.
А.Щегорцованың мәліметінше, Брайль шрифтімен оқитын зағип адамдарға 2 359 дана трафарет басылады. Барлық мүгедектігі бар адамдармен салыстырғанда бұл аз, бірақ учаскелердің сұранысы төмен болғандықтан аз көлеммен шығарылмақ. Дауыс беруге арналған бір трафарет 20,5 теңге, ал Брайль шрифті бедерленген түрі 1 270 теңгені құрайды.
18-19 қыркүйекте екікүндік онлайн оқыту тренингі ұйымдастырылады. Тренингке референдум комиссияларының өкілдері және әлеуметтік мәселелерге жетекшілік ететін әкімдіктердің қызметкерлері қатысады. Оқыту тренингінің бағдарламасын мүгедектігі бар адамдардың сайлау құқықтары мен қажеттіліктері саласындағы мамандар әзірледі және құрастырды. Тренинг ЕҚЫҰ Бағдарламалар кеңсесінің қолдауымен «Шырақ» мүгедектігі бар әйелдер қауымдастығы» қоғамдық бірлестігімен бірлесіп өткізіледі.
Орталық референдум комиссиясының төрағасы Нұрлан Әбдіров отырысқа қатысушыларға науқан шеңберінде 9 қыркүйектен 3 қазанға дейін Орталық референдум комиссиясының төрағасы мен мүшелері барлық 20 өңірге инспекциялық сапарлармен, сондай-ақ аумақтық референдум органдарына әдістемелік және практикалық көмек көрсету мақсатында баруды бастағанын жеткізді.
Мәселен, бүгінгі таңда 7 өңірге барып, аумақтық референдум комиссиялары мен Ақмола, Атырау, Батыс Қазақстан, Жамбыл, Павлодар, Түркістан облыстары мен Шымкент қаласының барлық уәкілетті органдары референдум өткізуге дайындық бойынша инспекциялық бақылау жүргізді. Сапар барысында АРК мүшелерін оқыту және ұйымдастыру сапасына баға берілді, сондай-ақ дауыс беру кезінде практикалық жағдайларға баса назар аударылды.
Аумақтық референдум комиссияларына, жергілікті атқарушы органдарға әдістемелік көмек көрсетіліп, нақты практикалық ұсынымдар берілген. Комиссия мүшелерін оқытуға келетін болсақ, оқу жоспарлары мен кестесіне сәйкес аумақтық референдум комиссияларының барлық 1 722 мүшесін оқыту аяқталған. 2-15 қыркүйек аралығында учаскелік референдум комиссияларының төрағалары, төрағаның орынбасарлары, хатшылары оқудан өткен. Бүгінгі таңда учаскелік референдум комиссияларының басшылық құрамының барлық 30 981 адамы оқытылған. 16 қыркүйектен 5 қазанға дейін учаскелік референдум комиссияларының мүшелерін, дәлірек айтқанда 37 346 адамды оқыту жоспарланып отыр. Инспекциялық сапарлар мен жергілікті бақылау іс-шаралары жалғасады. ОРК мүшелері сапарларын жалғастырады және қалған өңірлерге барып, ондағы оқытудың ұйымдастырылуын және учаскелердің дауыс беру күніне дайындығын тексереді.
Жергілікті атқарушы органдар өкілдерінің мәлімдеуінше, Орталық референдум комиссиясының басшысы учаскелердің дауыс беру күніне дайындығы мәселелерін бақылауда ұстап отыр, сондай-ақ мүгедектігі бар адамдар үшін барлық жағдайды қамтамасыз ететінін жеткізді.
ОРК мүшесі Сәбила Мұстафина мемлекеттік және орыс тілдерінде дауыс беруге арналған бюллетень нысаны мен мәтінінің жобасы дайындалғанын айтты.
«Дауыс беру қағазында «Согласны ли Вы со строительством атомной электростанции в Казахстане?» / «Сіз Қазақстанда атом электр стансасын салуға келісесіз бе?» деген екі сұрақ беріледі. Оған ИӘ, келісемін / ДА, согласен (-на) немесе ЖОҚ, келіспеймін / НЕТ, не согласен (-на)» деп жауап белгілеу қажет. Дауыс беруші дауыс беретін жауап нұсқасының оң жағындағы бос шаршыға кез келген белгі қояды», деді баяндамасында С.Мұстафина.
Облыстар мен Астана, Алматы, Шымкент қалалары әкімдіктері ұсынған мәліметтеріне сүйенсек, республика бойынша тізімге 12 244 683 азамат енгізілген.
«Республикалық референдум туралы» Конституциялық заңның нормасында дауыс беруге арналған бюллетеньдер учаскелік референдум комиссияларына дауыс беруге дейін кемінде үш күн бұрын және бір күннен кешіктірілмей жеткізілетіні де белгіленген.
ОРК төрағасы көру қабілеті бұзылған адамдарды дауыс беру мүмкіндігі қамтамасыз ету қажеттігін ерекше атап өтті. Ол үшін трафарет (Брайль шрифтісіз) және бюллетеннің аудионұсқасы дайындалады және әр учаскіге жеткізіледі. Сонымен қатар Брайль шрифтімен жасалған трафареттер осындай қаріпті білетін азаматтар дауыс беретін жерлерде қолжетімді болады. Тиісті мәліметтерді әрбір өңір бойынша жергілікті атқарушы органдардың деректері негізінде аумақтық референдум комиссиялары қалыптастырды.
Ал ОРК төрағасының орынбасары Константин Петров 20 қыркүйектен бастап әрбір азамат референдум учаскесіне жүгінуге және дауыс берушілер тізіміне өзінің енгізілуін және көрсетілген деректердің дұрыстығын тексеруге құқылы екенін айтты. Сол күннен бастап 5 қазан сағат 18.00-ге дейін тұрғылықты өңірден тыс жерге шығуды жоспарлаған азаматтардың тізімге енгізілген жері бойынша учаскелік референдум комиссиясында есептен шығару куәлігін алуға мүмкіндігі бар, ол басқа елді мекендердегі кез келген учаскеде дауыс беру құқығын береді.
«Дауыс беру құқығына есептен шығару куәлігі жазбаша өтініш бойынша және өтініш берушінің жеке басын куәландыратын құжатты ұсынғаннан кейін беріледі. Ол сенімхат бойынша алынуы мүмкін, бұл ретте нотариаттық растау талап етілмейді. Есептен шығару куәлігі бір елді мекен шегінде басқа учаскеде дауыс беруге қатысқысы келетін азаматтарға берілмейді. Жоғалған есептен шығару куәліктері қалпына келтірілмейді, дубликаттары берілмейді. Науқас туысы ауырған немесе оны күткен жағдайда үйде дауыс беру туралы өтінішпен учаскелік комиссияға жүгінуге болады», деді К.Петров.
Қандай да бір себептермен тізімдерде өздерін таба алмаған, бірақ референдум учаскесінің шекарасында тұратын азаматтар үшін дауыс беру күні тіркеу мекенжайын өзі тексеретін учаскелік комиссияға жүгінуге мүмкіндік болады. Тұрғылықты жері расталған жағдайда азамат тізімге енгізіледі.
Тіркеуі жоқ және осы себепті ешбір учаскеде тізімге енбеген азаматтардың дауыс беру күні референдум учаскесінде тіркелуге және онда дауыс беруге мүмкіндігі болады. ОРК осы алгоритмдерін іске асыру үшін ЦДИАӨМ және ІІМ-мен бірлесіп азаматтарды тіркеу орны бойынша мәліметтерді тексеру (4 622 учаскеде жұмыс істейді) және референдум учаскелерінің мекенжайлары бойынша азаматтарды тіркеу (196 учаскеде жұмыс істейді) екі тиісті онлайн-сервистер әзірленді.
Дауыс беру референдумның 10 327 учаскесінде өтеді. Оның ішінде 16 қыркүйектегі жағдай бойынша азаматтарды тіркеу орны бойынша 9 709 учаскеде, сондай-ақ 63 шет мемлекеттегі Қазақстан Республикасының өкілдіктері жанындағы 78 учаскені қоса алғанда, азаматтардың уақытша болатын 618 учаскеде өтеді.
Сондай-ақ Константин Петров дауыс беруге арналған бюллетеньдер жеке басын куәландыратын құжатты ұсынғаннан кейін референдумға қатысуға құқығы бар азаматтардың тізімдері негізінде азаматтарға берілуге тиіс екенін түсіндірді. Бұл ретте Е-gov порталынан немесе банктік қосымшалардың бірінен электрондық құжат ұсынылуы мүмкін. Азаматтар бюллетень алу тізіміне қол қояды. Бюллетеньді жасырын дауыс беруге арналған кабинада дауыс берушілер толтырады. Оларды толтыру кезінде дауыс берушіден басқа біреудің қатысуына тыйым салынады. Ерекшелік ретінде бюллетеньді өз бетінше толтыра алмайтын азаматтар ғана өздері сенетін адамның көмегін пайдалануға құқылы.
Спикер отырысқа қатысушыларға референдум өткізу кезінде аккредиттелген қоғамдық бірлестіктер, коммерциялық емес ұйымдар, сондай-ақ шет мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың аккредиттелген байқаушылары, шетелдік БАҚ өкілдері қатыса алатынын еске салды.
Дауыс беру күні дауыс беру үшін учаске ашылған сәттен бастап және дауыс беру нәтижелері анықталғанға дейін референдум учаскесінде дауыстарды санау кезінде бір мезгілде қатысуға құқылы (әрбір аккредиттелген Қазақстан қоғамдық бірлестіктен, коммерциялық емес ұйымынан бір байқаушы; аудармашымен бірге жүруге құқылы шет мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың байқаушылары; қызметтік куәлігі және редакцияның тапсырмасы болған кезде әр БАҚ-тан бір өкіл, әр телеарнадан үш өкілден артық емес).
Референдум комиссияларының жұмысына араласуға жол берілмейді.
ОРК хатшысы Мұхтар Ерманның айтуынша, осы жылдың 3 қыркүйегінде халықаралық байқау институты ашылғаннан бері Сыртқы істер министрлігінен аккредиттеуге бір халықаралық ұйым мен бес шет мемлекеттен байқаушылардың кандидатуралары ұсынылған.
Аккредиттеуге Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы байқаушыларының Миссиясынан 5 байқаушы, АҚШ-тан 1 кандидатура, Түркия, Әзербайжан және Молдова 2 кандидатурадан, Армениядан 1 кандидатура ұсынылған.
Аккредиттеу үшін ұсыныстар түскен сайын байқаушылар бойынша деректер жаңартылады.
