Суретті түсірген – Ерлан ОМАР, «EQ»
Бұл ретте зейнеткерлердің зейнетақысы мен балалы отбасыларға берілетін мемлекеттік жәрдемақы мөлшері жыл сайын инфляция деңгейіне сәйкес индекстеліп келе жатқанын, сондай-ақ Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың бастамасымен биылдан бастап «Ұлттық қор – балаларға» жобасы қолға алынғанын айтқан жөн. Бұған қоса, Мемлекет басшысының былтырғы «Әділетті Қазақстанның экономикалық бағдары» Жолдауында берген тапсырмасына сәйкес Үкімет көп жылдан бері талай биік мінберден айтылып келген «регресшілер проблемасын» – негізінен, кеншілердің кәсіптік еңбекке қабілеттілікті жоғалтуына байланысты әлеуметтік төлемі мен зейнетақысы мәселелерін оңынан шешті. Нақты айтсақ, бұрын денсаулыққа келтірілген зиянды өтеуге қатысты төлем өмір бойы төленіп келген. Алайда 2015 жылы Азаматтық кодекске енгізілген өзгерістердің салдарынан мұндай төлем оны алушы зейнет жасына келген кезде тоқтатылатын болды. Ауыр жұмыстарда денсаулығынан айырылған азаматтардың осы жөніндегі шағымына ден қойған Мемлекет басшысының тікелей араласуының арқасында «Қызметкер еңбек (қызметтік) міндеттерін атқарған кезде оны жазатайым оқиғалардан міндетті сақтандыру туралы» заңға тиісті түзетулер енгізіліп, жұмыскерлердің жекелеген санатын өмір бойғы төлеммен қамтамасыз ету қарастырылды. Мәселен, кәсіптік еңбекке қабілеттілігінен айырылу дәрежесі алғаш рет 2015 жылғы 10 мамырға дейін белгіленген, қайта куәландыру мерзімінсіз 2015 жылғы 10 мамырдан 2024 жылғы 1 қаңтарға дейін ұзартылған адамдарға сақтандыру ұйымдарынан олардың кәсіптік еңбекке қабілеттілігінен айырылу дәрежесін қайта куәландыру мерзіміне сақтандыру төлемдерін алу құқығы берілді, яғни төлемдер зейнет жасына толғаннан кейін де жасалатын болды. Мұндай төлемдерді алушылар саны – шамамен 1,4 мың адам. Сондай-ақ ауыр жұмыстарды атқарып, денсаулығына зиян келтіріп жүрген адамдарға шын мәнінде 55 жаста зейнетке шығумен пара-пар жеңілдік те көзделді. Ол – биыл алғаш рет енгізілген арнайы әлеуметтік төлем (АӘТ).
Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің түсіндірмесіне қарағанда, АӘТ-ті тағайындаудың міндетті шарттары – 55 жасқа толуы, Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорында (БЖЗҚ) кемінде 7 жыл кәсіптік зейнетақы аударымының болуы. Әлеуметтік кодекске сәйкес жұмыс берушілер Еңбек жағдайлары зиянды жұмыстармен айналысатын жұмыскерлердің, өндірістердің, жұмыстардың, кәсіптердің тізбесіне енгізілген жұмыскерлерге міндетті кәсіптік зейнетақы жарналарын аударады. Еліміздегі осындай кәсіптер мен қызмет түрлері 2 мыңнан астам екен. Олар Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің «Еңбек жағдайлары зиянды жұмыстарда істейтін жұмыскерлердің пайдасына міндетті кәсіптік зейнетақы жарналарын төлеу жөніндегі агенттер өз қаржысы есебінен міндетті кәсіптік зейнетақы жарналарын жүзеге асыратын өндірістердің, жұмыстардың, кәсіптердің тізбесін бекіту туралы» 2023 жылғы 24 мамырдағы №170 бұйрығында көрсетілген. Жалпы, бүгінде АӘТ ел экономикасының 17 саласында, соның ішінде тау-кен өндіру, өңдеу өнеркәсібінде жұмыс істейтін азаматтардың игілігіне айналып отыр. Оны алғысы келген жұмыскерлер еңбек жағдайлары зиянды жұмыспен айналысуды доғарып, жеңіл жұмысқа ауысып, тиісінше жалақы, АӘТ алатын болды немесе демалысқа шығып, зейнет жасына жеткенше аталған төлемді ала алады.
БЖЗҚ деректеріне сүйенсек, арнайы әлеуметтік төлемді тағайындауға міндетті шарттарды ескере келгенде, оған 2024 жылы – 37 мыңнан астам, 2030 жылы – 58 мыңнан астам, 2035 жылы – 95 мыңнан астам жұмыскер үміткер бола алады. Осылайша, әлеуетті төлем алушылар саны жыл сайын көбейе түседі. Алдын ала есептеу тұрғысында 2024 жылы арнайы әлеуметтік төлемнің орташа мөлшері 208 мың теңгеден асады. Әрбір жұмыскерге арналған төлем мөлшері оның БЖЗҚ-дағы жинағына байланысты. Бұл ретте жыл сайын арнайы әлеуметтік төлем мөлшері ең төмен күнкөріс мөлшерінің артуына байланысты өседі. Мәселен, 2030 жылы төлемнің орташа мөлшері 339 мың теңгені, ал 2035 жылы 519 мың теңгені құрауға тиіс.
Қолданыстағы заңнамаға енгізілген түзетулер жұмыскерді еңбек міндеттерін орындау кезінде жазатайым оқиғалардан міндетті сақтандыру жүйесін де жетілдірді. Мәселен, өмірді сақтандыру компанияларының зардап шеккен жұмыскердің санаторий-курорттық емделу ақысын 100 айлық есептік көрсеткішке дейінгі мөлшерде төлеуі, жазатайым оқиға нәтижесінде келтірілген зиянды өтеу, яғни сақтандыру төлемінің мөлшерін айқындау кезінде жұмыскердің кінәсін бұдан былай ескермеу сияқты оң өзгерістер енгізілді.
Биылғы жылғы 18 қыркүйекке дейін зиянды еңбек жағдайларында ұзақ уақыт жұмыс істеген 11 126 азаматқа АӘТ тағайындалған. Әсіресе өнеркәсіпті өңірлер – Қарағанды, Қостанай, Шығыс Қазақстан облыстарында аталған төлемді алуға өтініш білдіргендер қатары қалың.
Әйткенмен әлі де ойландыратын олқылық та бар. Мысалы, өткен жылы Қарттар күніне байланысты Астана қаласында, Жетісу, Маңғыстау, Қарағанды, Түркістан, Ұлытау облыстарында әр зейнеткерге 2 айлық есептік көрсеткіштен 10 айлық есептік көрсеткішке дейінгі немесе 6 900 теңгеден 34 500 теңгеге дейінгі мөлшерде біржолғы материалдық көмек көрсетілген. Мұндай төлемді Ақмола, Павлодар облыстарының ардагерлері Республика күнінің құрметіне алған. Ал бірқатар өңірде қарттарға мерекелік азық-түлік себеттері тапсырылған. Бұдан әр өңір «көрпесіне қарай көсіліп» отырғаны аңғарылады.
Бұл әділдікке жата ма? Республикамыз біртұтас мемлекет болса да, әр өңірдің әкімдігі «өз бетінше түйе айдауы» қалай? Оның үстіне қазіргі таңда Алматы мен Астана қалалары, Атырау облысы ғана ел қазынасына қаржы құятын «донорлар» екендігін, ал өзге өңірлердің барлығы республикалық бюджеттен қомақты субвенция алып отырғандығын ескерсек, олардың барлығына ортақ талап пен тәртіп болғаны жөн емес пе? Кей кедей өңір қарияларының көңілдеріне қаяу түсірмеу тұрғысында Еңбек және халық әлеуметтік қорғау министрлігі тарапынан тиісті шара қолданылса, артық болмас еді.
