Әрине, мұндай ахуалдың іскерлік орта белсенділігіне, экономикалық тұрақтылыққа кедергі келтіретіні белгілі. Бізде өңдеу өнеркәсібін қаржыландыратын негізгі қаржы ұйымдары – «Қазақстанның Даму банкі» (ҚДБ) мен оның еншілес ұйымы – «Өнеркәсіпті дамыту қоры». Мемлекет басшысы 2022 жылы 11 қаңтарда Парламент Мәжілісінің отырысында сөйлеген сөзінде аталған банк хақында: «Қазақстанның Даму банкі» қаржы-өнеркәсіптік және құрылыс топтарынан өкілдік ететін таңдаулы тұлғалардың жеке банкіне айналды. Бәрінің аты-жөнін білеміз. Жоғары кабинеттерге кіре алатынын пайдаланып, олар өз жобаларын іске асыруда артықшылық алып отыр. Бұл жобаларға кеткен мемлекеттің қаражатын шағын және орта бизнеске жұмсауға болатын еді. Үкіметке «Қазақстанның Даму банкінің» қызметін қайта құруды тапсырамын. Мемлекеттік қолдау шараларын ұсыну үдерістері ашық емес әрі тиімсіз болып отыр.
Бұл тәсілдерді түбегейлі қайта қарау керек. Бұл түсінікті әрі ашық тетіктер болуы қажет. Өңірлерде шағын және орта бизнесті дамытуға ерекше көңіл бөлген жөн», деген болатын.
Президент сынынан кейін ҚДБ басшылығы ауысты. Бірақ жалғыз акционері «Бәйтерек» ұлттық басқарушы холдингі болып отырған мемлекеттік қаржы ұйымының қызметінде түбегейлі өзгеріс жасалды деу қиын. Бұған Жоғары аудиторлық палатаның (ЖАП) биыл ҚДБ-ның өңдеу өнеркәсібінің жобаларын қаржыландыруына жүргізген аудитінің қорытындысы айғақ. ЖАП мәліметіне қарағанда, ҚДБ мен «Өнеркәсіпті дамыту қоры» 2019-2023 жылдары 2,4 трлн теңгеге, негізінен, металлургия мен тамақ өнеркәсібіне, машина жасауға, резеңке мен пластмасса бұйымдарын өндіруге арналған салалық жобаларды қаржыландырған. Алайда экологиялық, инновациялық жүктемесі бар жобаларды қаржыландыру үлесі төмен. Сондай-ақ дайын өнімдер, жеңіл және фармацевтикалық өнеркәсіп сияқты басымдыққа ие бағыттар қаржылық қолдау алмаған.
Оның үстіне, жеңілдікті несиенің түпкі алушыларға жетуі ұзаққа созылған. Тіпті Үкімет резервінен шұғыл іс-шараға бөлінген қаражатты да кешіктіріп пайдалануға жол берілген. ЖАП төрағасы Әлихан Смайыловтың пікірінше, жобаларды жеңілдікті қаржыландыру сапалы дайындық жұмысы есебінен бірнеше есе жылдам жүзеге асырылуға тиіс. Ол үшін жобаларды қаражат бөлінгенге дейін алдын ала қарау қажет. Өкінішке қарай, квазимемлекеттік компаниялардың басшылары ел қазынасынан экономикаға инвестиция салуға, сол арқылы жаңа жұмыс орындарын құруға бөлінген қыруар қаржыны жедел үлестірудің орнына, депозиттік шоттарда сақтап пайда табуды жөн көреді екен. Бұған қоса, ҚДБ экспорттаушылардың ұқсас бағдарламаларын әртүрлі сыйақы мөлшерлемесімен қаржыландырған. Жекелеген қарыз алушыларға несие белгіленген шектен 1-2,5 пайыз төмен мөлшерлемемен берілген. Мемлекеттік бюджет есебінен жасалған мұндай күмәнді «қайырымдылықты» мүлдем тыятын кез жеткен болар.
Мемлекеттік аудиторларды ерекше қайран қалдырған жайт – Мемлекет басшысы айтқан өткір сынға қарамастан, ҚДБ «контрагенттердің айрықша тобы» деп аталатын ірі бизнес өкілдерін басымдықпен қаржылай қолдауды одан әрі жалғастырып отырғандығы. Осы қаржы ұйымының кейінгі бес жылдағы несие, лизинг және инвестициялық портфельдерінің жартысы сол, айрықша артықшылық берілген топқа тиесілі болып шықты. Бұл ҚДБ-ның әлі күнге «таңдаулы тұлғалар тобының жеке банкі» іспетті екендігін көрсетеді әрі жеңілдікті несиеге тең қолжетімділік және оны әділ бөлу қағидатын көрінеу бұзу болып саналады дейді мемлекеттік аудиторлар.
«Апама жездем сай» демекші, «Өнеркәсіпті дамыту қоры» да мемлекеттік қолдаудың тиімділігін қамтамасыз етуді ойлап онша «бас қатырмайтын» тәрізді. Шынтуайтында, бұл қордағы қаржыландырудың басым бағыты – айқын әлеуметтік-экономикалық әсері бар лизингтік келісімдер болуға тиіс. Соған қарамастан, жобаларды іріктеу барысында олардан күтілетін әлеуметтік-экономикалық әсерге бағалау жүргізілмейтіні анықталды. Тіпті мұндай бағалаудың әдістемесі де жасалмапты.
Сондай-ақ жеңілдікті несие өнімнің белгілі бір түрінің ғана экспортын арттыру мақсатында берілсе де, кез келген компанияның атқарған жұмысын бағалау кезінде оның барлық өнімі негізінде сыртқы экономикалық қызметінен түсетін жалпы табысы есепке алынады екен. Мұның өзі көзделген экспорттық тауарды өндірудің қажеті шамалы болатын жағдайды туындатады. Компаниялардың қарсы міндеттемелері олардың өздеріне ыңғайлы етіп жасалғаны соншалық, қарыз алушылардың экспортты ұлғайтуға ынтасы да жоқ. Салдарынан мемлекеттік қолдау көрсетілген кәсіпорындар экспортының үлесі 2020 жылдан бастап екі есе, яғни 9,1 пайыздан 4,5 пайызға дейін төмендеген.
Тағы бір түйткіл – тәуекел деңгейі жоғары жобаларды қаржыландыруға жол берілгені. Осындай жобаларға қатысты өнім экспортының жоспарлары орындалмаған, төлемдер де кешіктірілген. Тіпті екеуіне экономикалық дефолт мәртебесін беруге тура келген. Тұтастай алғанда, мемлекеттік аудит нәтижесінде 1,2 млрд теңгенің қаржылық бұзушылығы тіркеліп, 25,9 млрд теңге тиімсіз жоспарланып, жұмсалғаны әшкереленген.
Жоғары аудиторлық палата «Қазақстанның Даму банкінің» қызметіне жүргізген аудит барысында анықталған елеулі кемшілік Мемлекет басшысының осы мемлекеттік қаржы ұйымының қызметін қайта құру жөніндегі тапсырмасының орындалуы сын көтермейтінін айғақтап берді. Әлде «таңдаулы тұлғалардың жеке банкіне» экономика саласындағы уәкілетті орган – Ұлттық экономика министрлігінің талабы жүрмей ме?
