Түгіскен көсемі реконструкциясы Оңтүстік Түгіскен ескерткішіне ХХ ғасыр ортасында Хорезм археологиялық-этнографиялық экспедициясы жүргізген қазба нәтижесінде табылған алтын қылышты сақ көсемінің мүрдесі негізінде жасалып отыр. Ресей мемлекеті музейіндегі ерте темір дәуіріндегі Оңтүстік Түгіскеннен табылған материалдар бойынша жұрт назарына ұсынылған құнды мұраны жаңғыртқан – «Қазақ материалдық мәдениет ғылыми-зерттеу және жобалау институты» ЖШС.
«Әуелі археологиялық материалды мұқият зерттедік. Біздің заманымызға дейінгі V-VII ғасырлардағы тарихи-технологиялық ерекшеліктерді негізге алдық. Көсем киген қызыл түс Арал аймағындағы ерте заман сақтары арасында күш пен билікті білдірген. Оның бойындағы әр бұйым өз ісінің шебері саналатын мамандар қолынан өтті. Көсемнің алтын қылышындағы әрбір жапсырма оның қоғамдағы орнын айғақтап тұр», – дейді институт өкілі Ринат Кутдусов.
Ерте дәуір дерегін тапқан Хорезм экспедициясы жарты ғасырға жуық Сыр бойындағы көмбелерді ашып, зерттеген. Музей мұраларын байытқан көне тарих тәбәріктері – Түгіскен көсемі мен Жетіасар ақсүйек әйелі де осы экспедиция олжасы. Археолог Әзілхан Тәжекеев белгілі этнограф Қалиолла Ахметжанмен бірлесе отырып ақсүйек әйел бейнесін қалыпқа келтіруде антропологиялық материалдар мен Хорезм экспедициясының соңғы жетекшісі Л.Левинаның қатысуымен жасалған ежелгі киім үлгілері, сызбалары негізге алынғанын айтты.
«Жетіасар мәдениеті Сырдың төменгі ағысындағы ерекше археологиялық кешен. Бас киімнен бастап етігіне дейін қазба барысында табылған жәдігерлер негізінде жасалған ақсүйек әйел реконструкциясы сол мәдениет мұрасы. Алқалар, қапсырмалар, айна мен сөмкедегі заттар Жетіасарда үлкен мәдениет болғанын көрсетіп отыр. Біздің заманымыздағы ІІ-ІV ғасырлар аралығында өмір сүрген әйелдің жасы шамамен 27-30 жаста болған. Осы аймақты жете зерттеген Хорезм экспедициясы өкілдері Жетіасар Орта Азия археологиясындағы үлкен табыс екендігін айтады. Елуге жуық қаланың бір аумақта шоғырлануы, әр қаланың төңірегінде 600–1000-ға жуық обаның орын тебуі бұрын-соңды кездеспеген құбылыс. Қазір қорда шамамен 650-ге жуық адамның антропологиялық деректері бар. Оларға жасалған зерттеу сол кезең адамдарының орта жасы 25–40 жас екенін көрсетіп отыр», – дейді ғалым.
Қазіргі дамыған археология ғылымы адам қаңқасына генетикалық зерттеу жүргізіп, оның қандай аурумен ауырғанын, диеталық сараптама арқылы өмірінің соңғы жылдарында немен қоректенгенін анықтауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар олардың бұл аумаққа қай маңнан көшіп келгені де анықталып отыр. Мысалы, біздің заманымыздағы ІІ-ІV ғасырларда бұл маңда ғұндар ықпалы басым болған. Сол кезеңде бұл аумаққа Батыс Моңғолия, Сібір мен Хорезм жерінен келіп қоныс тепкендер көбейіпті. Бір таңғаларлығы, Жетіасар әйелдерінің көбінің басын жастайынан шүберекпен орап, қолдан сопақша формаға келтіріп отырғандығы. Мұның не себепті жасалғаны ғылым үшін жұмбақ.
Былтыр музейге Сақ жауынгері мен Сығанақ ханшайымының реконструкциясы қойылған болатын. Сүйегінің жанынан ұзын семсер, белдік пен сақтарға тән оюы бар киім, қанжар сынығы, парфяндық жазу түскен қыш құмыра, аң стилі негізінде жасалған 2 388 алтын жапсырма, алтын жалатылған 7 жебе ұшы шыққан сақ жауынгері 2005 жылы Шірік-Рабат қалашығына археолог Жолдасбек Құрманқұловтың жетекшілігімен жүргізілген экспедиция кезінде табылған құнды олжа.
Ал Алтын Орда кезеңіндегі Сығанақ ханшайымы ортағасырлық Сығанақ қалашыққа Қ.А.Ясауи атындағы ХҚТУ мен Өзбекстандағы Орталық Азия халықаралық институты бірлесе жүргізген археологиялық қазба жұмыстары кезінде шыққан.
Осы бағытта жүргізілген жұмыстарды жергілікті атқарушы биліктің қолдауы арқасында Ресей музейлеріндегі мәліметтер негізінде биыл жасалған Сырдария сақтарының тарихи мұрасы болып саналатын Түгіскен көсемі және әлемдік тарихта өзіндік орны бар Жетіасар мәдениетінен құнды дерек беретін Жетіасар ақсүйек әйелінің реконструкциялары музейдегі жәдігерлер қатарын байытып отыр.
Ә.Х.Марғұлан атындағы Археология институты Астана филиалының директоры, PhD Әзілхан Тәжекеев соңғы жылдары Хорезм экспедициясы мұраларына тыңғылықты зерттеу жүргізілгенін айтады. Осыдан 6 жыл бұрын осы музейге экспедицияның 25 томдық материалы өткізіліп, 2 кітап жарық көрді. Бүгінгі реконструкциялар да сол бағыттағы жұмыстар нәтижесі.
Ғалымдар алдағы уақытта Ресей архивтері мен музейлеріне жас ғалымдарды тағылымдамаға жіберіп, еліміздің ірі қалаларында ондағы мұралардың көрмесін өткізіп, оларды ұзақ уақытқа өзімізде сақтау үшін мемлекетаралық келісім жасалуы керектігін айтады.
Қызылорда
