Халықаралық ПЕН клуб ұйымдастырған конференцияға Ресейден жазушы, баспагер Георгий Пряхин, әйгілі француз жазушысы, саяхатшы және аудармашы Ив Готье, түрік жазушысы, сыртқы сауда бойынша жетекші маман, отставкадағы полковник Икрами Өзтуран, өзбек ақыны, драматург, тарихшы және аудармашы Хуршид Даврон, әзербайжандардың белгілі әдебиеттанушысы, филология ғылымдарының докторы Низами Мамедов Литвадан келген орыс жазушысы, «Антибукер», «Знамя» журналы, И.Белкин сыйлықтарының лауреаты Эргали Гер, қырғыз жазушысы, кинорежиссер Далмира Тілепберген арнайы келіп, қазақ прозасы патриархының шығармашылығын әр қырынан талдап, баяндама жасады. Конференцияны Қазақ ПЕН клубының президенті, прозашы, журналист Бигелді Ғабдуллин жүргізіп, қазақ әдебиеті мэтрінің ғасырлық мерейтойы ұлттық руханияттағы айшықты оқиға екенін атап өтті. Конференцияда Алматы қаласы әкімдігінің өкілі, әдебиеттанушы ғалым Мамай Ахет, Мәдениет және ақпарат министрлігі Құжаттама және баспа ісі комитетінің төрағасы Рустам Әли, Қызылорда облысы әкімінің орынбасары Шахмардан Байманов қазақ әдебиетінің алып тұлғасының өмірі мен шығармашылығының маңызына тоқталып, конференция қатысушыларын құттықтады.
Бір ғасыр өмір сүріп, өлмес туындылары арқылы ХХ ғасырдың көркем шежіресін хатқа түсіріп кеткен қайталанбас қалам иесінің әдеби және қоғамдық қызметінің маңызды кезеңдерін ашып көрсетуге және рухани мұрасын кейінгі ұрпаққа аманаттауды қарастырған конференция кең ауқымда өтті. «Ешқашан мерейтойын тойламаған, мақтаудан, жылтыр сөзден бойын аулақ ұстаған бір адам болса, ол – Әбдіжәміл Нұрпейісов» дейді модератор Б.Ғабдуллин. «Қан мен тер» трилогиясын оқырман пышақ үстінен үлесіп алып, қолдан-қолға тигізбей оқыған, еңсе тіктеген екпінді 50 жасында да, санаулы шығармалары ондаған миллион тиражбен қайта-қайта басылып, шартарапқа аты дүркіреп жатқан 60 жасында да, одан кейінгі әлемдік деңгейге көтерілген салиқалы 80, 90 жасында да мерейтойын тойлауға үзілді-кесілді қарсы болған «қиқар» мінезінен жұрт хабардар. Тек бір мәрте ғана, өзге түгілі өзіне-өзі аяусыз сын көзімен қарайтын классиктің бұлжымас қағидаға айналған бұл қатал мінезіне шыдамаған жақын достары сыртынан ақылдаса келіп, алыс-жақыннан жазушы жақын тұтқан сыйластарының басын қосып, «Әбе достарын шақырады» деген атаумен 85 жасын атап өтуге әрең көндіреді. Ағыл-тегіл қызыл сөзге жаны қас, мақтан мен жағымпаздыққа жирене қарайтын жазушы бүкіл кеш бойына тек үш адамның ғана тілек айтуына рұқсат етеді. Жазу өнеріне, жеке басына мұншама қатал талаппен қараған қаламгердің өмірден өткеннен кейінгі алғашқы мерейтойын лайықты атап өтуде қаламдас бауырлардың кешегі күні есе жіберген адалдық пен әділдікті қалпына келтіргісі келген ниетінен көрініп тұрды.
Қазақстан Жазушылар одағы басқарма төрағасы Мереке Құлкеновтің айтуынша, халықаралық ПЕН клубтың не екенін, оның қалай жұмыс істейтінін, жалпы алғашқы үлгі моделін көрсеткен – Әбдіжәміл Нұрпейісов. Үлкен клубтың үлкен сыйлығын тағайындаған да өзі. «Аудармашымен бірге жағаласып жұмыс істеген бір жазушы болса, ол да Ә.Нұрпейісов. Басқа тілге аударылған шығармаларының тағдырына да алаңдап қарап отыратын. Өмір бойы талантты адамдарға көмектесумен келді. Өмір бойы әдебиеттегі халтураға қарсы жұмыс істеді. Сол себепті оған қарсы адамдар да көп болды. Аз жазса да, бар қазақтың жүрегін тербеткен тың шығармалар жазды» дейді жазушы.
Әдебиет – мәдениеттер арасындағы алтын көпір. Мемлекеттер арасында соғыс болса да, шайқастан іргесі сөгіліп, жер бетінен жоқ болып жойылып кетсе де, олардың арасындағы ортақ мәдениет жойылмақ емес. Мұның негізгі көрінісі көркем аударма, жазушы еңбегінен тарап жатады. 1960-жылдардың өзінде-ақ қазақтың жас жазушысының шығармалары француздың атақты қаламгері Луи Арагонның назарын аударады. Конференцияға келген француз әдебиетшісі Ив Готьенің айтуына қарағанда, сол кезеңде француз баспасөзі Нұрпейісовтің шығармаларына оң баға берген. Готье әсіресе, «Қан мен тердің» алғашқы тарауы «Ымырттың» аудармасы туралы кеңірек айтты.
– Казаков оны қазақшадан француз аудиториясына арнайы бейімдеп аударған. Ол кезде Азия дейтін елде жатқан қазақтар туралы француздардың түсінігі орыстардың түсінігіндей болмашы ғана еді. Бұл роман кермек татыған терең құдықтың суы секілді өз елінде де жарыққа шықпауы, кейінгі тараулары жазылмай қалуы да мүмкін еді. «Қан мен тердің» алғашқы тарауы «Ымыртты» Американың, Францияның, басқа да әдебиеті дамыған елдердің ұлы шығармалармен салыстыруға болады. Сондықтан да кеңес одағынан тысқары елде алғаш рет жарияланған француз аудармасы Ә.Нұрпейісовтің шығармашылығы үшін түбегейлі бетбұрыс болған үлкен оқиға еді. Әдеби роман кеңістігін көрсетуге мүмкіндік беретін, кейін бізге етене таныс саналатын сол заманның келбетін көрсеткен шығарма. Арагон мен Казаков Ә.Нұрпейісовті әлемдік әдебиеттің айналымына енгізді. Айтсам, француздың мақтаншағы дерсіздер, бірақ Франция Ә.Нұрпейісовке әлем терезесін ашып берді. Жазушының күші мынада: рецензент ол туралы жазып отырып Нұрпейісовтің өз стилімен жазады. Яғни жазушының сөз қолданысы жұқпалы дерт сияқты, рецензенттің өзін улаған. Нәтижесінде, стилистикалық шағылысу пайда болған. Біз қыранның самғауын, жусанның иісін, тербелген даланы көреміз және осының бәрі бір рецензияның шеңберінен байқалады. Бұл жазушының шығармашылық қуатының мықты екенін көрсетеді, – дейді Ив Готье.
Конференцияда, сондай-ақ белгілі кинорежиссер, «Танарис» компаниясының жетекшісі Сергей Әзімовтің «Соңғы сапар» атты фильмінен 13 минуттық эпизод көрсетілді. Режиссер кіндігі туған халқына жалғанған, жылдың кез келген мезгілінде туған жеріне ат басын тіреп, маздаған ошағына жылынып қайтатын жазушының Беларанымен кездескен сәтін бейнелеген.
Әдебиет дейтін киелі дүниеге қылау түсірмей, қалай әспеттеп, жазу өнерін қалай аялау керегін қаламымен көрсетіп, бүгінде көңілден көшіп бара жатқан дәстүрді қайта жаңғыртқан жазушы – Ә.Нұрпейісов. Оның өз шығармаларын өмір бойы түзеп-күзеп, жөндеумен айналысқан жазушы болғанын оқырман қауым жақсы біледі. Мұның себебін жанында жарты ғасыр іні болған белгілі жазушы Смағұл Елубай кеңінен тарқатып, түсіндірді. «Неге бұлай етті?» дейтін болсақ, Әбенің өмірінің соңғы жағында дүниеге смартфон, интернет деген жойқын күш келіп, кереқарыс кітаптарға қауіп төндірді. Ал Әбеңнің алдыңғы буын замандастары Әуезов, Мүсірепов, Мұқановтар бұл дүлейді көрмей кетті. Олар қалағанынша жазды. «Халық оқи ма, оқымай ма?» деген мәселеге бас ауыртқан жоқ. Әбекеңнің әрі бағы, әрі соры болар, үлкен кітаптардың ұрпақтың қолына ілінбеуін көзімен көрді. Жасы да, жасамысы да смартфон келген соң, кітапты ысырып тастады. Жаман жазса, лақтырып тастайтын, жақсы жазса, маңдайынан сипайтын оқырманның алдында абыройлы болғысы келді. Өзі өмірден өткеннен кейін халықпен, оқырманмен тілдесетін жалғыз құрал, ол кітап болатын. Сол кітап мінсіз болсын деп армандады да, жөндеумен өтті. Мынау өмірге адам бақытты болу үшін келеді, бірақ бақытсыз болып өтеді. Адамға берілгені – бақытсыз тағдыры. «Қан мен терде» бір бақытты адам бар ма? «Соңғы парызда» бақытты адам бар ма? Бәрі бақытсыз және өмірден де бақытсыз болып өтеді» деп Смағұл Елубай жазушының еш қаламгерге ұқсамайтын ерекше қырлары туралы сыр ақтарды. «Неге бақытсыздық туралы жазды, себебі ол бақтытсыз ұрпақтың жыршысы еді» деп толықтырды модератор Бигелді Ғабдуллин.
Әзербайжан әдебиеттанушысы Низами Мамедов: – Мен сонау 1980 жылдан бері университетте түркі халықтарының әдебиетінен дәріс оқып келемін. Осы түркі халықтарының ішінде ғана емес, қазақ әдебиетінің өресінде де Ә.Нұрпейісов мен үшін әрдайым бірінші орында тұрды. Әзербайжан елінің ғылыми ортасы, оқырман аудиториясы, әдеби ортасы әлі күнге дейін жазушының өзіне ғана тән шығармашылық қызметінің түйінін толық деңгейде қабылдап болды деп айта алмаймын. Соңғы жылдары қазақ ақын-жазушыларының шығармалары әзербайжан тіліне аударылып жүр және бұл әдеби үрдіс жүйелі жолға қойылған. 2022 жылы әзербайжан тілінде «Қазақ прозасының антологиясы» жарық көріп, онда Ә.Нұрпейісовтің «Соңғы парыз» атты шығармасы жарияланды. Өзіндік қолтаңбаға ие жазушы стилінің сонылығы, бірегейлігі сондай, ол жасаған әр образ, әр штрих жаңашылдыққа тұнып тұрады. Өзі өмірден өтіп кетсе де, осы жаңалықтың бәрі енді зерттелуі керек. Шығармашылық адамдарына лайықты бағаны тірі кезінде ғана береміз де, шығармаларының ұлылығы туралы тек бақиға көшкеннен кейін ойлана бастаймыз. Ә.Нұрпейісов, меніңше, бүгінгі замандағы көркемсөздің ең көрнекті өкілі. Ол екітүрлі қоғамдық-саяси жүйені көріп, екеуіне де куә болған адам, бір жағы кеңестік жүйе, бір жағы тәуелсіз Қазақстанның бір-біріне ұқсамайтын қағидаттарын көрсе де, өз азаматтық ұстанымынан, әдебиетке адалдығынан айнымады, деді.
Қазақ ПЕН клубы ұйымдастырған жазушылардың халықаралық конференциясы түстен кейін Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің студенттерімен кездесуге ұласты.
Ғасырға жуық өмір сүрген ғажайып тұлғаны қастерлеу іс-шарасы екінші күні тағы да жалғасып, Алматы қаласындағы жазушы өмір сүрген М.Төлебаев көшесіндеі №156 үйдің қабырғасына мемориалды тақта орнатудан басталды. Аңыз тұлғалар мен алыптардың мекені болған әйгілі көшеге сән берген үйдің қабырғасына ілінген тақталар галереясы әдебиет алыбының есімімен толықтырылды. Бұл жазушыға деген – құрмет, мұрасына – тағзым.
Бұдан кейін Достық үйінде жазушылардың халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясымен сабақтасқан салтанатты жиынды Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының төрағасы, жазушы Мереке Құлкенов ашып, Ә.Нұрпейісовтің 100 жылдық мерейтойын ұлықтау шарасының негізгі ұйытқысы Алматы қаласы әкімдігі мен Мәдениет және ақпарат министрлігінің қолдауына алғысын білдіріп, министр Аида Балаеваға сөз берді. Аида Ғалымқызы Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың арнайы жолдаған құттықтау хатын оқып берді. Министр соңғы үш айдың ішінде жазушының мерейтойына орай өңірлерде 50-ге тарта іс-шара өткенін, басылым беттерінде түрлі мақала жарық көргенін, телеарналардан «Орындалмаған арман», «Аңыз ғұмыр» атты деректі фильмдер мен түрлі бағдарламалар ұйымдастырылғанын атап өтті.
– Әдебиетіміздің абызы Әбдіжәміл ағамыздың шығармашылығымен, тұлғалық болмысымен бұрыннан етене таныспын. Оның қойындәптерге жазылған «Курляндия» романымен басталған шығармашылық жолы «Қан мен тер» трилогиясымен, тереңге тамыр жайған «Соңғы парыз» романымен даңғылға ұласты. Әр шығармасына үлкен жауапкершілікпен қарап, «Қан мен терді» жарты ғасырға жуық талмай түзеп, «Соңғы парызын» қайта жазып, өмірінің соңына дейін аянбай еңбек етті. Әбеңнің сөз өнеріне деген асқан жауапкершілігі, қаламға серт бергені бүгінгі жастарға үлгі-өнеге болуға тиіс. Бүгінгі конференция жазушының шығармашылығын жаңа қырынан зерттелуге жол ашады деп үміттенемін. Қабырғалы қаламгердің құнды туындылары уақытпен бірге дамып, келер ұрпақтың рухани қазынасына айналатынына зор сеніммен қараймын, – деді министр.
Кеңес одағындағы ең жоғарғы мәртебелі сыйлық – Мемлекеттік сыйлықты «Қан мен тер» трилогиясының авторы ретінде ұлы ұстазы Мұхтар Әуезовтен кейін иеленіп, Жұбан Молдағалиев түйіндеген үштіктің қатарында тарихтан өз орнын еншілегені өз алдына бір ерлік екенін конференция қатысушылары қайта-қайта еске алды. ТҮРКСОЙ ұйымының бас хатшысы Сұлтан Раев тынымсыз еңбек пен табанды талантының арқасында шеберліктің шыңына шыққан жазушыны «қазақ әдебиетінің ғана емес, әлемдік әдебиеттің үлкен тұлғасы, түркі әдебиетінің шолпан жұлдызы. Ұлы Мұхтар Әуезовтен кейін қазақ әдебиетін әлемдік деңгейге алып шыққан бірегей құбылыс» деп бағалады.
Сондай-ақ конференцияда сөз алған ақын, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Нұрлан Оразалин, мемлекет және қоғам қайраткері Қырымбек Көшербаев, КСРО халық әртісі Асанәлі Әшімов айтқан қаламгердің әдеби-көркем еңбегі мен азаматтық болмысы туралы шынайы әңгіме көптің көңілін елжіретті. Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі Бауыржан Қаптағай оқыған «Әбдіжәміл Нұрпейісовтің монологінен» жазушының жан сырын таныды.
«Әбенің альбомы» атты фотоальбом таныстырылып, алғашқы сүйінші данасы отбасы мен министрлікке тарту етілді, жиналған қауым жазушы өмірі мен шығармашылығын арқау еткен көрмені тамашалады.
Жоғары оқу орындарында, білім ошақтарында, кітапханаларда, музейлерде, ақпарат құралдарында жыл бойы жүзеге асырылған тағылымды іс-шаралар керуені жазушының аяулы мекені, құтты қонысы болған Алматы шаһарында күллі әдебиеттің мерекесі сияқты шарықтап барып, көркем күй, өнегелі түйін тапты. Ұлт әдебиетінің біртуар суреткеріне көрсетілетін құрмет мерейтоймен ғана шектелмек емес.
АЛМАТЫ
