Коллажды жасаған – Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
Қазіргі таңда 4,5 млн отандасымыз, оның ішінде 1,3 млн жас адам пәтерге мұқтаж. Құрылыс компаниялары уәде еткен тұрғынжайға уақтылы қол жеткізе алмай, жанайқайы шығып жүрген үлескерлер де бар. Осы орайда Президент Қасым-Жомарт Тоқаев 2022 жылғы «Әділетті Қазақстан: Бәріміз және әрқайсымыз үшін. Қазір және әрдайым» сайлауалды бағдарламасында алдағы 7 жылдың ішінде 111 млн шаршы метр, яғни әр жыл сайын орта есеппен 15,7 млн шаршы метрден астам тұрғынжай салу, үлестік қатысуы бар проблемалы үйлердің құрылысын аяқтау, 40 мыңға жуық апатты және тозған тұрғын үй иесін жаңа үймен қамтамасыз ету, ипотекалық несиелендіруді жалғастыру міндеттерін алға қойғаны белгілі.
Мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес Үкімет былтыр «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне тұрғын үй саясатын реформалау мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасын әзірлеп, Мәжілістің қарауына енгізген еді. Мәжіліс депутаттары оны ұзақ талқылап қабылдады. Қазір бұл заңнамалық құжатты Сенат депутаттары қарап жатыр.
Аталған заң жобасында көзделген елеулі реформа – «Отбасы банк» толыққанды даму институтына айналдырылып, оған мұқтаж азаматтарды есепке қою, тұрғынжайды бөлу функциялары берілетіндігі. Бұл іспен осыған дейін жергілікті атқарушы органдар айналысып келді. Енді олардың міндеті – тұрғын үйлер салу, сатып алу ғана болмақшы.
Сондай-ақ заң жобасында азаматтарды әлеуметтік қорғаудың қосымша шаралары да қарастырылған. Нақты айтсақ, әскери қызмет атқару, құқықтық тәртіпті қорғау кезінде, сондай-ақ адам өмірін құтқару кезінде қаза тапқан адамдардың отбасыларын бір жылдан кешіктірмей тұрғынжаймен қамтамасыз ету туралы жаңа норма енгізіліп отыр. Тағы бір маңызды жаңашылдық – азаматтарға бұрын сатып алу құқығысыз жалға алған тұрғынжайларын жекешелендіру құқығы берілетіндігі. Қазір мұндай пәтерлерде халықтың әлеуметтік осал топтарына жатқызылған 51 мың адам тұрып жатыр. Тиісті заң нормасы қабылданса, олар жалға алған баспанасын қалдық құнымен сатып алатын болады. Бұдан бөлек, апатты деп танылған жалғыз баспанасының орнына берілген тұрғынжайды да жекешелендіру құқығы берілмекші. Оны 1,6 мыңнан астам азамат пайдалана алады.
Тұрғын үй саясатын реформалау аталған заң жобасын қабылдаумен аяқталмайтын сыңайлы. Себебі, бұл салада түпкілікті шешімін таппаған түйінді мәселелер әлі де жетерлік. Бұған жуырда Мәжіліс депутаты Нұргүл Таудың Өнеркәсіп және құрылыс министрі Қанат Шарлапаевқа жолдаған депутаттық сауалы айғақ.
«2023 жылы Қазақстандағы үлестік құрылыстың көлеңкелі нарығының үлесі шамамен 70 пайыздай болды. Мыңдаған салымшы қашан бітетіні белгісіз құрылыстың азабын тартып жүр. Бұған бір мысал – Алматы облысындағы екі жылдан бері жаңа пәтерлеріне кіре алмай жүрген 200 отбасының дау-дамайы. Осы мәселенің шешімін табу үшін құрылыс саласына «Эскроу-шот» ұғымын енгізуді ұсынамыз. Негізі, ол еліміздің заңнамасына жат ұғым емес. Алайда бұл тетік тек «Төлемдер және төлем жүйелері туралы» заң аясында ғана қолданылып келеді. Егер оны тұрғынжай құрылысы саласына қолданатын болсақ, салымшылардың қаражаты құрылыс компаниясы нысанды пайдалануға бергенге дейін арнайы эскроу-шотта сақталатын болады. Құрылыс компаниясы шартты міндеттемесін орындамаған жағдайда салымшы ақшасын қайтарып ала алады», деді депутат.
Өнеркәсіп және құрылыс министрінің міндетін атқарушы Иран Шархан оған берген ресми жауабында «Эскроу-шот» тетігін енгізу мүдделі мемлекеттік органдардың егжей-тегжейлі пысықтауын талап ететіндіктен, министрлік Ұлттық Банкке, Қаржы нарығын реттеу және дамыту агенттігіне, Қаржы министрлігіне өз ұстанымдарын беру туралы хат жолдағанын хабарлапты. Сонымен қатар И.Шархан: «Эскроу-шотты пайдалану тұрғын үй құрылысы нарығына тікелей әсер етеді, кейін бастапқы нарықта жылжымайтын мүлік бағасының өсу тәуекелдері пайда болуы мүмкін. Бұл үлестік құрылыстың инвестициялық тартымдылығын айтарлықтай төмендетеді, сатып алу қабілетіне теріс әсер етеді», деген ұстанымын да білдіріпті.
Сала басшылығының тұрғынжай құрылысының қарқынын төмендетіп алмауды ойлайтынын түсінуге болады. Алайда эскроу-шотты қолдану мыңдаған үлескердің мүддесін қорғайтындығын, нәтижесінде қоғамдағы бір наразылық ошағы жойылатындығын да ескерген жөн.
Н.Тау көтерген келесі мәселе – отандастарымыз әуелі тұрғынжай сатып алуға бір несие алса, одан кейін сол баспанасын әрлеуге тағы да қарызданатындығы. Мәселені шешу мақсатында депутат көппәтерлі тұрғын үйлерді толықтай дайын еткеннен кейін ғана пайдалануға беруді ұсынды. Мұндай тәжірибе Аустрия, Германия, Франция сияқты елдерде қолданылады. Осы ұсынысқа орай Өнеркәсіп және құрылыс министрінің міндетін атқарушы биыл Отбасы банкі іске қосқан «Отау» және «Наурыз» ипотекалық бағдарламалары бойынша берілетін несиенің нысаналы мақсаты – бір банктік қарыз шарты аясында бастапқы тұрғынжайды сатып алу және жөндеу екендігін мәлімдепті. Оларды іске асыруға мемлекет қазынасынан бөлінген қаражаттың жалпы сомасы – 450 млрд теңге. Әрине, аталған бағдарламалардың баспанаға мұқтаж жандарға қаншалықты тиімді екенін уақыт көрсетеді.
Мәжіліс депутаты қазіргі кезде елімізде 2 миллионнан астам азамат пәтер жалдап тұрып жатқанын, олардың біразы студенттер екенін айта келіп, шарықтап бара жатқан жалдау бағасын мемлекеттік реттеуді де ұсынған. Бұл үшін пәтерлерді жалға берудің шекті бағасын белгілеу, жалға берушілердің бірыңғай тізілімін құру, жалға алу және беру шартының типтік жобасын бекіту қажет. Бұл ұсынысқа байланысты И.Шархан қазір халықтың әлеуметтік жағынан осал топтарына тұрғынжайды жалға алу ақысының 50 пайызы мөлшерінде субсидия төлеу бағдарламасы жүзеге асырылып жатқанын, ал жеке тұрғынжайды жалға беру нарығын реттеу министрліктің құзыретіне жатпайтынын айтыпты. Шынтуайтында, осы мәселенің түйінін заң шығару бастамасы құқығына ие Мәжіліс депутаттарының өздері тарқата алады.
Тағы бір өзекті мәселе – кейбір құрылыс компаниялары «Тұрғын үй құрылысына үлестік қатысу туралы» заңды айналып өту үшін тұрғынжайды сатып алудың алдын ала шарттарын жасасатындығы. Бұдан қазір 6800-ге жуық үлескер зардап шегіп жүр. Депутат Н.Тау аталған шартты жасасуға тыйым салуды ұсынған-ды. Оған ден қойған Өнеркәсіп және құрылыс министрінің міндетін атқарушы қазіргі уақытта Мәжілісте қаралып жатқан «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне құрылыс саласын жетілдіру және тұрғын үй құрылысына үлестік қатысу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасы аясында тұрғынжайды алдын ала сатып алу, яғни брондау (резервтеу) шарттарын жасасуға тыйым салу көзделіп отырғандығын жеткізді.
Сонымен, тұрғынжай құрылысы саласында қордаланып қалған көкейкесті мәселелердің шешімдерін табу Мәжіліс депутаттарының ұстанымына да байланысты. Парламенттің ықпалы қаншалықты екені де содан байқалады.