Тәуелсіздік тірегі – әлеуетті мемлекет

Мемлекет басшысы еліміз дамуының стратегиялық бағыттарын таңдау, негіз­деу, оны орындаудың нақты тетік­терін анықтау бағдарынан бір жалыққан емес. Ты­нымсыз ізденуде, еңбектенуде. Осыдан айны­маған Елбасы өзінің сайлауалды бағдар­ламасында жаңа жоба – елді жетіл­дірудің бес халықтық реформасын ұсынды. Ол институттық даму­дың бес реформасы деп те аталады. Елба­сының осы жаңару реформаларының, индустрияландыру туралы тың бастамалары мен ойларының басты себебі неде? Шындығында, Қазақстанның ХХ ғасырдағыдай (әрине, онда КСРО құрамында, тәуелділік жағдайында) тағы да әлемдік өркениет көшінің соңында қалу қаупі бар ма? Тәуелсіздікке төнген қатер көп пе? Қай салада? Әңгіменің күрделісі де, қиыны да осында жатыр. Әлемдік үдерістерді білетін, солардың қайнаған ортасында жүретін Мемлекет қайраткері ретінде Президент Н.Назар­баев: «Осындай күрделі жағдайда Қазақстан қайтпек керек? Өз егемендігі мен тәуелсіздігін қалай нығайтады? Оның нақты жолдары мен тетіктері қан­дай?» – деген сұрақтарға үнемі жауап іздеуде. Ал жаһандық күрделі ахуалда Ел­басы ұсынған жаңа бес реформа неге инс­титуттық деп аталады? Ол неге жаңғыртумен байланыстырылған? Саясаттану мен әлеметтану ғылымдарында мемлекет, оның ұйымдары мен құрамдас бөліктері, әдетте «институт» категория­сы арқылы сипатталады да, олардағы сапалы, түбегейлі өзгерістер институттану түсінігімен анықталады. Қоғамдық ғылымдарда физика ғылымынан алынған институттық белгісіздік (институцио­нальная неопределенность) деген күрделі түсінік бар. Оны еңсеру әр институт, бірлестік үшін айрықша маңызды. Ал институттық белгісіздік мемлекет деңгейінде еңсерілмеген болса, ол – тым қауіпті үрдіс. Институттық белгісіздік – тапсырыс, жүктеудің болмауынан, даму векторын білмеуден туатын қиын ахуал. Америкалық институцио­налист ғалым Д.Норт белгісіздікті азай­тудың жолдарының күрделілігін сипаттап, ол үшін ең алдымен, тиісті білім шеңберінде ақпаратты молайту, қолда бар институттық құрылым-каркастың көлемінде – өнертапқыштық, инновация, жаңа сенімдерді қалыптастыру, институттық құрылым-каркасты өзгерту арқылы ынталандыру деп есептейді. Сондықтан, Президент ұсынған институттық реформалардың түпкі мақ­саты, біздің пайымдауымызша, мем­лекеттің құрылымдық-функциялық каркасы негізіндегі институттық белгісіздіктер мен қалыптасу, кемелдену кезеңіндегі бойында әлі де болса орын алып отырған «балалық ауруларды» еңсеріп, оның қазіргі күрделі заманның сын-қатерлеріне жауап беретін даму векторына шығару деп есептейміз. Ал институттану деген үрдіс нені білдіреді? Әлеуметтану теориясында «институт» деп латынның «institutum» – біріншіден, мекеме, ұйым, бірлестік деген мағынаны білдіретін, екіншіден, тұрақты ішкі берік қатынастар арқылы міндеттері, мақсаттары мен әлеуметтік жағдайларының ортақтығы біріктіретін және бұл маңызды жүйеқұраушы белгілердің түгелі дерлік заңдар мен ережелер арқылы түбегейлі реттелген адамдардың белгілі бір үлкен тобын, бүтіндей қоғамның және оның кіші жүйелерінің (экономиканың, әлеуметтік саланың, отбасының және т.б.) орнықты дамуын, функциялық толысуын сипаттайды. Ал сөздің кең мағынасында мемлекет те қоғамның саяси жүйесінің бір институты. Ерекшелігі – ерекше мәртебеге ие, басты орталық институты. Қазіргі заман осы басты институт – мемлекеттің иығына үсті-үстіне жаңа сынақтар артуда. Бұған қалыптасқан Қазақстан мемлекеті де түсуде. Ендеше, орнықты даму үрдісіне тұрақты ұмты­лып отырған мемлекетіміздің өз кемел­денуінің басты бағыттарын әр кезеңнің, уақыттың талабына сай сындарлы жіті қарап, нақтылап, толықтырып отыруы табиғи да заңды. Президент ұзақ мерзімді «Қазақстан-2050» Стратегиясында анықталған күрделі міндеттерді жүзеге асырудың жаңа тетіктерін «институттық реформа» деген талап-мақсатпен анықтап, олардың мән-мазмұнын нақты сипаттады. Аталған реформалардың өзегін құрайтын жоғарыда айтылған институттық даму дегеніміз – аса күрделі үдеріс. Оның күр­делі талап-мақсаттары барысында қоғамдық өмір саласындағы, белгілі бір қоғамдық-саяси объектідегі әлеуметтік-саяси қатынастар мен үрдістер қажетті реттілікке келіп, ол тұрақты әлеуметтік-функциялық құрылымға айналады. Сапалық даму жолына түседі. Әлемдік, әсіресе, америкалық (соның ішінде Гарвард университеті оқымыстылары) жаһантанушы ғалымдар қазіргі заманғы ұлттық мемлекеттер рөлінің, тіпті, мемлекет егемендігінің өзінің маңызды еместігін, олардың өз функцияларының бір бөлігін халықаралық әлеуетті ұйымдар мен алпауыт трансұлттық компанияларға беруі туралы қандай да болсын сырттай түсінікті, халықаралық ахуалға негіздеп, дәлелді ғылыми қисындар, парадиг­малар құрса да ол біздің ұлттық мүддемізге сай келмейтінін ашық айту парыз. Біздің жол, қазақ ұлтының терең, қасиетті де айнымас, ұзақ мерзімді мүддесі – мем­лекеттің тәуелсіздігін нығайту, егемен­дік­ті тұрақты ету. Бізде басқа жол, басқа таңдау жоқ! Осы ретте ағылшынның белгілі мемлекет қайраткері лорд Палмерстонның 1848 жылы ел Парламентінің Қауымдар палатасында айтқан: «Англияның өзгермес одақтастары да, тұрақты жаулары да жоқ. Англияның тек мәңгілік мүдделері ғана бар», – деген тарихи, тәлімді сөзі қазіргі Қазақстанның, билік биігіндегі, мемлекет, ұлт мүддесіне байланысты стратегиялық шешімдер қабылдайтын саяси тұлғалардың қашанда жадында болса дейміз. Өйткені, сыртқы мүдделерді айтпағанда, елдің ішкі өмірінде мемлекет, халық мүддесін сақтау, мемлекет, ұлт мүддесіне қызмет ету үлкен проблемаға айналды. Бұл да, сайып келгенде, «Егемен Қазақстанда» көтеріліп жүрген құндылықтардың құлдырауы проблемасының бір парасы, өзекті парасы екендігінде дау жоқ. Тек әлеуетті мемлекет, оның сындарлы мемлекеттік тетігі ғана жоғарыдағы құндылықтарды қамтамасыз етеді. Соның ең бір күрделі бағыты – мемлекеттің басқарушылық қабілеті мен деңгейін көтеру. Реформаларды жүзеге асырудың бас­ты, сыннан өткен құралы – әлеуетті мемлекет. Ал ол қандай мемлекет? Әлеуетті мемлекетте, ең алдымен, басқарудың тегеу­рінді, берік, сындарлы, ықшам жүйесі болуы керек. Бұл – мемлекеттің қолын­да жеткілікті материалдық-қаржы­лық, әкімшілік, ұйымдық, адами, ақпа­раттық, коммуникативтік, техникалық-технологиялық, тағы басқадай ресурстар болуы қажетті шарт деген сөз. Әлеуетті мемлекеттің өз функцияларын толық­қанды жүзеге асыруы үшін материалдық-қаржылық ресурстардың да маңызы айрықша. Қай кезеңде де, әсіресе, қазіргі нарықтық қатынастарға және оның идеологиясына сәйкес, мемлекет саяси билікпен қоса, өз қолында экономикалық билікті шоғырландыруы керек, яғни бай болуы керек. Онсыз саяси билікті қолда ұстап тұру қиынға соғады. «Егер мемлекет жеке кәсіпорындардан жоғары, үстем тұрмаса, – деп жазды ағылшындық көрнекті философ, математик және қоғам қайраткері Б.Рассел, – онда ол олардың қолындағы марионетка болып, олар (кәсіпорындар) нақты мемлекетке айналады». Сондықтан, мемлекет ірі меншік иесі, өндірістік құрал-жабдықтардың үлкен бөлігінің қожасы болуы керек. Әлеуетті, қабілетті мемлекеттің ма­ңызды сипатты белгісі – мемлекеттік-әкімшілік құрылымдардың ықпалының кеңеюі, реттеушілік-бақылаушылық функциялары маңызының артуы. Бұл функцияларынан бас тартқан мемлекет – әлсіреуші, қабілетсіздік жолына қарай бет бұрған, күйреуші мемлекет. Либерализм әлдеқашан жариялап, әсіре деморатияшылар бүгінде де қорғап, дәріптеп жүрген «мемлекет неғұрлым кішкентай болса, соғұрлым жақсы» деген қағида-ұранды қазіргі күрделі сын-қатерлер уақытында мүлдем қабылдауға болмайды. Бұл, әсіресе, Қазақстан секілді жас, жаңа қалыптасып келе жатқан мемлекеттер үшін тіпті қауіпті, қатерлі ұран. Америкалық белгілі ғалым Ф.Фукуяма «Күшті мемлекет: ХХІ ғасырдағы басқару мен әлемдік тәртіп» атты еңбегінде кейінгі отыз жыл бойы әлемдік саясаттың жетекші үрдісі – мемлекеттің әлсіреуі болды деп атап көрсете келе, ендігі тарихи кезеңде басты мәселе мемлекеттің күшеюі дейді. Ол жеке қоғамдар және әлемдік қоғамдастық үшін мемлекеттің әлсіреуі апатқа бастайтын жол деп, бүгінгі кезеңдегі маңыздысы мемлекетті, оның ұйымдарын нығайту, қалыптастыру өнерін игеру деп тұжырымдайды. Кәсіпқой мемлекеттік аппаратты қа­лыптастыру Президент ұсынған рефор­малардың ішінде бірінші басымдық­та тұруы – заңдылық. Бүгінде реформа­лар­дың да тағдыры мен орындалуы деңгейі мем­лекеттік аппаратың сапасы мен іскер­лігіне тікелей байланысты. Оның қызметінің құрылымы, құрамы, кадр­лардың жауапкершілігі де «Қазақ­стан-2050» Стратегиясы талаптары мен мүддесіне сай келмейтіндігін Мемлекет басшысы 2014 жылғы тамыз айының 6-сы күнгі Үкіметтің кеңейтілген отырысында ашық айтты. Содан кейін атқарушы билік жүйесінде қаншама құрылымдық өзгерістер жасалды. Қанша адамның тағдырына салмақ түсті. Кезекті жүйке жұқартар қысқартулар, өзгерістер, ауы­сулар, міндеттер мен функцияларды, штаттарды, құзыреттер мен өкілдіктерді анықтау жөнінен аппараттық тартыс­тар мен бітпейтін, кадрларды әбден мезі қылған күйкі тіршіліктер басталып кетті. Нақты істер тағы да екінші кезекке ығыстырылды. Көп мәселе тағы да бұрынғы таптаурын ізіне қайта түсті. Біз сонда осы уақытқа дейін кезінде Ю.В.Андропов айтқандай, «өзіміз өмір сүріп отырған қоғамның мәнін түсінбей, тәжірибе қою және қателіктер («путем проб и ошибок»)» жолымен жүріп келіппіз. Егер тереңірек зерделесек, басқару инс­титуттары, әсіресе, жоғары билік­тегі стра­тегиялық бағыттағы мәселе­­лер­ге жауап беретін, мемлекеттік шешім­­дер қабыл­дайтын басшы кадрлар 1997 жылы қабылданған «Қазақстан-2030» Стратегиясындағы жетінші басымдық­тағы – негізгі міндеттермен ғана шектелетін кәсіпқой мемлекет құру туралы талап­тарына үңілмеген бе деген сұрақ туады. Онда кәсіпқой мемлекет үшін тайға таңба басқандай анық талаптар қойылған еді ғой: неғұрлым маңызды бiрнеше функ­цияны ғана орындауға жұмыл­ған ықшам әрi кәсiпқой Үкiмет; нақты жолға қойылған ведомствоаралық үйлестіру; министрлердiң өкiлеттiктерi мен жауап­кершiлiктерiн, олардың есеп­тiлiгi мен қызметiне стратегиялық ба­қы­лауды арттыру; сыбайлас жемқор­лық­қа қарсы батыл да ымырасыз күрес; кадр­ларды жалдау, даярлау және жоғарылату жүйелерiн жақсарту. «Табысқа жеткен үкiметтер, әдетте ықшам келедi әрi мемлекет қана атқара алатын ең басты бiрнеше функцияға жұмылады. Әлбетте, оңтайлы үкiметтер аз санды басымдықтарға және осы мақсатқа жету жолындағы стратегияларды iске асыруға ұмтылады». Бұл да сол «Қазақстан-2030» Стратегиясында айтылған маңызды тұжырымдар. Бұдан шығатын қорытынды – мемлекеттік басқаруды ғылым және өнер деп қарауда, оны игеруде, басқару құрылымдарын институттық жетілдіру мәселелерінде біздің басқарушы кадрлар уақыт, заман, қоғам мүдделерінің соңында келеді деген қорытындымен еріксіз келісесіз. Мәселен, бүгінде сыбайлас жемқорлық мемлекеттік органдарды жегідей жеп, кеулеп барады. Сондықтан, Мемлекет басшысы кәсіби мемлекеттік аппарат құру реформасын күн тәртібіне қайта қойды. Нақты он бес қадамды анықтады. Бұл – кезек күттірмес, өткір мәселе. Бұл жерде осы реформаның жүзеге асуының қарқыны, тереңдігі, сапасы басқа реформалардың қарқынына, сапасына тікелей әсер ететінін тура айту керек. Өйткені, рефомаларды жүзеге асыратын мемлекеттік аппарат қой. Ендеше, бүгінгі мемлекеттік аппараттан сапалы реформа күту тағы да ұтылу, кешігу, бір орында батбақтау болмай ма? Тығырықтан шығар жол біреу – жаңа кәсіби мемлекеттік аппаратты тездетіп құру. Осындағы «мемлекеттік аппарат құру» деген талаптың мәні мен маңызына ерекше назар аудару мейлінше қажет-ақ. Әңгіме бұл жерде жетілдіру, ішінара ауыс-күйіс, құрылымдық өзгерістер туралы емес. Кәсіби аппаратты жаңа негізде құру. Жаңа талаптар, жаңа қағидалар, кадрлардың жаңа корпусы, жаңа буыны туралы болып отыр. Бүгінгі мемлекеттік аппарат құрамына қарасаң, көрер көзге сырттай жинақы, ұтқыр, білімді, 40 пайы­зына жуығында екі-үш диплом бар, шет тілін білетін, сыпайы, кішпейіл көрінеді. Ал қоғамдық шындық, пікір оларды көп ретте екіжүзді, өзімшіл, жемқор, жауапсыз, жалған патриот, кәсіби біліктілігі төмен, мансапқа жеке іскерлік сапасымен емес, жегжаттық, туыстық жолмен, белгілі бір топтың өкілі ретінде келген, кездейсоқ кадрлар деп қабылдайтыны ешкімге құпия емес. Бұл – бүгінгінің ащы шындығы. Абай данышпан сипаттап, қауіптенгендей, «Іші – жылан, сырты – абыз, ...Саудасы – ар мен иманы, Еңбекпен етті ауыртпай» дәулет жиғысы келетін қатерлі ұрпақ толқыны кеулеп келе ме деген қауіп ұлғайып барады. Сондықтан, Мемлекет басшысы Парламенттің бесінші сессиясын ашардағы сөзінде, 2014 жылғы 1 қыркүйек басқару проблемаларына тоқ­тала келе, бізде жеделдік пен икемділік жоқ, міндеттерді шешудің ең қиын да көп иірімге толы созылмалы жүйесі қалып­тасқан, соңғы жылдардың өзінде осы­н­дай «үдерістердің» салдарынан министр­ліктер ішіндегі құжаттар айналымы 3-4 есеге дейін артып, соңғы 10 жылда мем­лекеттік қызметкерлердің саны шамамен 8,5 мың адамға көбейген, мұндай «шенеу­ніктік аппарат» мемлекет қолға алған іс-шараларды жүзеге асыруға тежеу болады және оның тиімділігіне кері әсерін тигізеді, деп атап көрсеткенін тағы бір еске салуды жөн деп есептейміз. Германия канцлері Отто фон Бисмарктың  кезінде айтқан: «Елді әлжуаз заңдармен және жақсы шенеу­ніктермен басқаруға болады. Ал шенеу­­ніктер әлжуаз болса, ең тамаша заң­дар да көмектесе алмайды» афоризмі де, «Бәрін де кадрлар шешеді!» деген тұжы­рым да бүгінде тағылымды, өміршең естіледі. Елбасы Н.Назарбаев ұсынған рефор­малардың ең күрделі, ең қиын, ең ұзақ мерзімді, елдегі, әсіресе, интеллек­туал­дық күштердің бірлескен қажырлы рухани-мәдени ізденістерінің, шығарма­шылығының бағыты – жалпыұлт­тық біртектілік пен бірлік. Жалпыұлт­тық біртектілік – аса күрделі саяси, әлеуметтік-экономикалық, рухани-мәдени проблема. Оның мазмұны, құры­лымы, құрамы, тікелей әкімшілік басқаруға, заңдармен қатаң реттеуге көнбейтін, адамның, этнос өкілдерінің жан-дүниесіне, дүниетанымына, сана-сезіміне байланысты рухани категориялар. Сірә, адамзаттың ақылманы К.Маркс: «Ең алынбайтын қамал – адам­ның бас сүйегі», деп осындай мәселеге қатысты дөп айтса керек. Жалпыұлттық біртектіліктің ұйытқысы, өзегі, біздің пайымдауымызша, азаматтық біртектілік болуы тиіс. Әр азаматтың өзінің этностық тегіне қарамастан, ең алдымен Қазақстан Республикасы азаматы ретінде төл құқықтары мен міндеттерін ажырамас бірлікте түсінуі, мемлекеттің саяси, эконо­микалық, әлеуметтік, рухани-адами құнды­лықтарын, мемлекеттік тілді өзінің жеке басының құндылықтары ретінде етене қабылдауы және соларға толық аза­маттық саналылықпен, жауапкершілікпен қызмет етуі азаматтық біртектіліктің бас­ты талаптары және түпкі жетістігі болуына ұмтылуымыз қажет. Қазақстанда өмір сүретін барлық этностық топтардың азаматтық біртектілігіне, барлық этнос өкілдерінің таяу уақытта «Мен – қазақ­стандықпын!», ал көз жетерлік болашақта өзінің этностық сана-сезімін сақтай отырып, «Мен – қазақпын!» деп айтуына қол жеткізу азаматтық, жалпыұлттық біртек­тіліктің сапалық көрсеткіші болмақ. Жалпыұлттық біртектілікті нығайту жолындағы аса күрделі проблема әрі оған қол жеткізудің маңызды тетігі – мемлекеттің жан-жақты ойластырылған тіл саясаты, тіл құрылысы. Тәуелсіздік жылдарында бұл салаларда қол жеткі­зілген мәселелер жеткілікті. Ұстамды, орнықты тіл саясаты елдегі қоғамдық келісім мен татулықтың басты негізде­рінің бірі болды. Ал жалпыұлттық біртектілікке ұмтылу, оны бекіту тіл саясаты мен тіл құрылысы саласында мүлдем соны, күрделі мәселелерді күн тәртібіне қойып отыр. Жалпыұлттық біртектілік дегеніміз, ең алдымен тіл мәселесіндегі түбегейлі мәселені – мемлекеттік тілдің барлық деңгейдегі өз мәртебесіне сай басымдығын, толыққанды қызмет жасауын талап етеді. Ол өз функцияларын қоғамдық қатынастардың барлық сала­­ларында толыққанды, қазіргі заман­ғы ғылыми-техникалық прогреске, индус­триялық және ақпараттық қоғамның өскелең талаптарына сай жүзеге асыруы керек. Мемлекеттік тіл ғана жалпыұлттық біртектілікке жетудің нақты, іргелі тілдік-рухани негізі. Ұлт-мемлекет болып қалыптасқан, жалпыұлттық, азамат­тық біртектілік мәселелерінде қазіргі өркениет үрдісінен шыққан Батыс елдері­нің тәжірибесі осыны көрсетіп отыр. Бұл мәселеде әртүрлі пікір-талас­тардан, жалған, жасанды сақтық пен үрке қараушылықтан, шектен тыс күдікшілдік пен шамшылдықтан, этностық эгоизм психологиясынан арылатын кез келді. Ширек ғасырға жуық егеменді дамуымыз еліміздің тіл саясатының кемелдігін де, даму бағытының дұрыстығын да дәлелдеп берді. Енді үгіттеу мен иландырудан мемлекеттік тілдің өрісін кеңейтіп, оны жалпыұлттық бірлесу, бірігу мен топтасудың аса маңызды құралы ретінде нығайтудың жалпымемлекеттік шараларды жүзеге асыратын уақыт жетті. Осы іс-шаралардың өзекті де қажетті бағыты – алдағы уақытта мемлекеттік тілдің адамдардың, этностардың өзара қарым-қатынасының аса маңызды құралы ретіндегі рөлін күн тәртібіне шығарып, осы ретте оның бойындағы қуатты әлеуетін тиімді де кешенді пайдалану. Институттық реформа – бүкілха­лық­тық іс. Оны басты жүзеге асыру­шы, ті­регі – халықтың саналы іс-әрекеті. Ал мем­лекеттік басқаруды жаңа сапа­лық дең­гейге көтеру жаңа мемле­кет­тік аппа­ратың аса жауапты миссия­сы. Сондық­тан да Президент: «Мен рефор­малар жос­парын Ұлт жос­пары деп атадым, өйткені рефор­малар Қазақстан­ның әрбір азамат­ының тікелей қаты­суын талап етеді. Ре­формалар – тек мем­лекет­тік маши­наның ғана емес, халықтың ісі», – деп атап көрсетті. Осы екі күш халық­­тың бойындағы сарқылмас күш-жігер мен басқаруды ғылым және өнер ретін­де меңгерген, мемлекет пен ұлт мүдде­сіне адал, білікті, таза, іскер, сапалы жаңар­ған кәсіби мемлекеттік аппараттың жасам­паздық қызметі елімізде қазіргі заман­ғы сын-қатерлерге төтеп берер, тәуел­сіздік тірегі – әлеуетті мемлекет қалып­тас­тыру­дың іргелі негізі болады деп үміт­тенейік. Ел халқы мұндай үмітке әбден лайық. Нәубәт ҚАЛИЕВ, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің профес­соры, саяси ғылымдар докторы. АСТАНА.