Коллажды жасаған – Алмас МАНАП, «EQ»
«Wunder Digital» халықаралық агенттігі жүргізген әлеуметтік зерттеу қазірде TikTok Қазақстандағы ең танымал әлеуметтік желіге айналып отырғанын көрсетті. Оның еліміздегі аудиториясы былтыр бұрнағы жылғымен салыстырғанда 35,4 пайызға ұлғайып, 14,1 млн адамға жеткен. TikTok-ты пайдаланушылардың 41 пайызы – 16–24 жас аралығындағы жасөспірімдер мен жастар. Олардың 90 пайызы осы қосымшаны күнде қарайды.
TikTok-қа әлем елдерінің көзқарасы – әрқилы. Оған ішінара шектеу енгізген немесе толық тыйым салған мемлекеттер де бар. Мысалы, Қырғызстанның Ұлттық қауіпсіздік жөніндегі мемлекеттік комитетінің «TikTok-тағы кейбір контент жеткіншектердің мінез-құлқына теріс әсер етеді» деген уәжімен айыр қалпақты ағайын одан мүлдем бас тартты. Бұл әлеуметтік желіні Өзбекстан мен Түрікменстан да бұғаттап тастапты. Ал Ресейде екі жылдан бері белгілі себеппен TikTok-қа жаңа бейнежазба салуға рұқсат етілмейді. Киберқауіпсіздік мақсатында оған Канада мен Францияда да шектеу енгізілген.
TikTok-қа шектеу енгізу немесе толық тыйым салу мәселесін біздің Парламент депутаттары да бірнеше жылдан бері көтеріп келеді. Бұл жөнінде өткен қазан айының басында Геннадий Шиповских бастаған бір топ сенатор Үкіметке депутаттық сауал жолдады. Олар TikTok желісі адам денсаулығына физикалық әрі моральдық тұрғыда елеулі зиян келтіретінін алға тартып, экстремизмді, радикализмді, сепаратизмді, шектен тыс қауіпті контенттерді анықтау және шектеу бойынша нақты алгоритмді енгізбеген жағдайда бұл платформаны бұғаттауды ұсынды.
Үкіметтің депутаттарға қайтарған ресми жауабында уәкілетті орган – Мәдениет және ақпарат министрлігі моральдық құндылықтарға қайшы контенттерді анықтау мен шектеу бойынша TikTok өкілдігімен ұдайы жұмыс жүргізіп отырғанын мәлімдеген. Атап айтқанда, осы платформа жасы кіші пайдаланушыларды зиянды контенттен қорғау мақсатында тиісті стандарттарға сәйкес тіркелу нысанын әзірлеген. Онда кез келген пайдаланушы туған жылы мен күнін көрсетуге тиіс. Өйткені TikTok 13 жасқа толмаған пайдаланушыларға арналмаған. Сондай-ақ аталған әлеуметтік желі автоматты түрде және қолмен модерациялау арқылы заңнама мен моральдық құндылықтарға қайшы әрі қауіпті контенттерді анықтау, шектеу алгоритмін де жасапты. Автоматты модерация бекітілген бірыңғай ережені бұзатын контенттің кейбір түрлерін айнытпай таниды және жедел шара қолдануға мүмкіндік береді. Контентті қолмен модерациялау TikTok-ты пайдаланушылардан «Шағымдану» функциясы арқылы түсетін талап-шағымдарға орай жүргізіледі. Модератор командалары даулы контентті тексеріп, егер ол пайдаланушыға қауіп төндірсе, бірден жойып отырады.
TikTok-тың ресми ұстанымы бойынша жергілікті қоғамдастықтың қауіпсіздігі осы платформаның абсолютті басымдығы болып саналады. Сол себепті TikTok – 13 жасқа толмаған балалардың аккаунттарын жойып, олардың санын жұртқа жариялаған алғашқы ірі платформа. Ол осы жылдың қаңтар-тамыз айлары аралығында Қазақстан бойынша 13 жасқа толмаған пайдаланушылар ашқан 1 239 635 аккаунтты жойған. Ал 13 жасқа толмаған балалар ата-аналарының мобильді телефондарын пайдалануға тырысқан жағдайда TikTok олардағы «Ата-ана бақылауы» құралы арқылы осы қосымшаны жүктеп алуға жол бермейді. Өйткені бұл әлеуметтік желіге 12+ рейтингі берілген. Бұған қоса TikTok 13 жасқа толған жасөспірімдердің әке-шешесі үшін де «Ата-ана бақылауы» функциясын ұсынып отыр. Нақты айтсақ, «Отбасылық баптау» құралы арқылы ата-ана өз аккаунтын баласының аккаунтымен байланыстыру арқылы оны ұдайы бақылай алады.
Пайымдап қарасақ, қазіргі уақытта өскелең ұрпақ тәрбиесіндегі көкейкесті мәселелер тек әлеуметтік желілердің зиянды әсерінен ғана туындамайтыны анық. Шынтуайтында, TikTok сияқты платформалар оларды пайдаланушылар, қоғам және мемлекет арасындағы қарым-қатынаста маңызды рөл атқарады. Оларда танымдық әрі дамытушылық контент те бар. Мәселен, еліміздің Оқу-ағарту, Мәдениет және ақпарат министрліктері TikTok әкімшілігімен бірлесе отырып, бірқатар білім беру жобасын іске асырып келеді. Соның ішінде былтырғы қазан-қараша айларында қысқа бейнероликтерді орналастыруға арналған «ҚазақстанМұғалімдері» байқауы өткізілген. Еліміздің ұстаздары математика, қазақ тілі, информатика және басқа пәндер бойынша дайындап, TikTok-та орналастырған бейнероликтер 190 млн рет қаралған. «Ең креативті ұстаз» аталымында күрделі есептерді қарапайым мысалдармен түсіндіре білген жас математик Хасен Мұхамади жеңіске жеткен. «Жаңашыл ұстаз» атанған Бекболат Комоловтың математика пәні бойынша мектеп бағдарламасын талдаған бейнеролигі бір ай ішінде 800 мың қаралым жинаған. Ал қазақ тілінде күнделікті қолданылатын сөздерді жазуда жиі жіберілетін қателіктерді түзетіп көрсеткен, қазақ тілі пәнінің мұғалімі Жансая Мейірбекқызының бейнежазбасы 550 мың рет қаралып, авторы «Үздік бейнеролик» аталымында алдына жан салмапты.
Сонымен, TikTok-тің ұлтымызға, оның ішінде жас ұрпақ тәрбиесіне тигізетін пайдасы көп пе әлде зияны көп пе? Бұл сауалға нақты да әділ жауап беру үшін аталған әлеуметтік желінің балалардың мінез-құлқына және қоғамдық санаға әсері хақында жан-жақты әлеуметтік зерттеу жүргізу қажет.
