Әл-Истахридің әлем картасындағы «Әл-Қазақийя» мемлекеті. 890 жыл.
– Мұхит-Ардагер мырза, бұл салаға қай кезден бері бет бұрдыңыз?
– Қазақ мемлекеттілігінің тарихын картография арқылы зерттеп келе жатқаныма 20 жылға жуықтап қалды. Нақтырақ айтқанда, Еуропада оқып жүрген кезімде қызығушылығым оянды. Шетелдік студент ретінде бос уақытымда жергілікті музейлер мен архивтерге жиі бас сұғып, картографиялық жинақтарды зерттейтін едім. Сонда Еуропаның ортағасырлық карталарын қарап отырып: «Қазақстанның бір ауданымен шамалас алақандай мемлекеттердің көне карталары бар да, біздің карталарымыз неге жоқ?» деп ойлайтынмын. Архивтердің құпия қатпарларында қазақ жеріне қатысты да тың дүниелер жасырылып жатқанын іштей түйсініп, тарих қойнауына тереңдеп бойлай бердім. Түйсігім алдамапты, көп өтпей Қазақ мемлекеті көрініс тапқан алғашқы ортағасырлық картаны қолыма түсіргенде төбем көкке жеткендей болды.
Содан бері үздіксіз іздену нәтижесінде Еуропа елдерінің мемлекеттік, ұлттық музейлері мен коллекцияларындағы, архивтеріндегі, Еуропа, АҚШ, Таяу Шығыс, Азия елдерінің корольдік картографиялық коллекцияларындағы, іргелі америкалық картографиялық орталықтарындағы Қазақ мемлекетінің, сондай-ақ өзге де бауырлас түркі мемлекеттерінің 4 мыңнан аса көне картасын тауып, сипаттап, жүйеледім. Оның көбі – ІХ–ХІХ ғасырлар аралығындағы Қазақ мемлекетіне қатысты еуропалық, америкалық карталар, сондай-ақ ХХ ғасырға тән еңбектер мен араб графикасымен жазылған көптеген шығыс картасы да бар.
– Осы зерттеулеріңіз нәтижесінде «Қазақстанның үзіліссіз мемлекеттілігі тарих толқынында. XVІ–XIX ғасырлардағы еуропалық және америкалық карталардағы Қазақ мемлекеті» атты іргелі еңбегіңіз жарық көргенін білеміз. Биыл Президент оған жоғары баға берді. Осы кітапқа тоқталып өтсеңіз, оның ішінде қанша карта қамтылған? Өзіңіз тапқан деректің бәрі енді ме?
– Иә, 2021 жылы Брюссельде осы кітабым қазақ, ағылшын, орыс тілдерінде жарық көрді. Бұл XVІ–XIX ғасырлардағы Қазақ мемлекетінің еуропалық және америкалық карталарының алғашқы мамандандырылған атласы болғандықтан, елімізде де, шетелде де үлкен қызығушылық туғызды. Оған Италия, Нидерланд, Швейцария, Франция, Бельгия, Испания, Германия, Аустрия, Португалия, Швеция, т.б. елдерден табылған 130-дан аса көне карта енді. Өзім армандағандай, алғашқы басылымның барлық данасын еліміздің және шетелдің ұлттық кітапханаларына тегін тараттым.
Биыл қыркүйек айында Брюссельде осы кітаптың кеңейтілген әрі толықтырылған екінші басылымы жарық көрді. Онда толыққанды авторлық сипаттама-дескрипторы бар 200 карта хронологиялық тәртіппен беріліп, шыққан уақыттары мен техникалық параметрлері егжей-тегжей жазылды.
Ибн Хаукалдың әлем картасындағы «Әл-Қазақия» мемлекеті, 970 жыл.
Жоғарыда айтқанымдай, бұл кітаптарға менің ұзақ жылғы ізденісім нәтижесінде табылған құнды карталардың азғантай бөлігі ғана енді. Ендігі мақсатымның бірі – Шығыс зерттеушілері мен саяхатшыларының ХІ–ХІV ғасырларға жататын жүзге тарта картасын жеке кітап қылып жарыққа шығару.
– Таяу күндері әлеуметтік желіде маңызды ақпаратпен бөлістіңіз. ІХ–ХVІ ғасырларға жататын түркі және араб карталарын желіге шығарып, қазақ мемлекеттілігінің тарихы 12 ғасыр бұрын басталғаны жайында пікір білдірдіңіз. Осыған кеңірек түсініктеме берсеңіз.
– Иә, мен мұны ел тарихына қатысты аса маңызды жаңалық деп есептеймін. IX–XIII ғасырларда жарыққа шыққан исламдық (түркі, араб, парсы) карталар Түркия, Таяу Шығыс, Аустрия, Нидерланд, АҚШ, т.б. елдердің картографиялық коллекциялары мен кітапханаларында сақтаулы. Көне түркі және араб карталарына қарап отырсаңыз, ең әрісі ХІІ ғасыр бұрынғы деректерден Qazaqia, Cassackia, Kazakia, Кассакия деп жазылған политонимдерді (мемлекет атауы) және Qazaq, Cassak, Kassak, Kazak деп жазылған этнонимдерді (халық аты) кездестіресіз. Бұл атаулардың барлығы қазіргі біздің тұрып жатқан территориямызда болған. Осыған қарап отырып, қазақ мемлекеттілігінің тарихы 12 ғасыр бұрын басталған деуге толық негіз бар. Бұл карталарды қазақ жеріне және өзге де көршілес аумақтарға арнайы келіп зерттеген ғалымдар мен саяхатшылар жасаған. Бұл сол уақыттағы картографиялық зерттеулердің дәлдігін, маңызын әрі сенімділігін арттырады. Сондай-ақ олар кейінгі ғасырларда әлемдік картография ғылымының дамуына өлшеусіз үлес қосқан.
– Осы тұста бір сұрақ туындайды. Біз Қазақ хандығы 1465 жылы құрылды, яғни қазақ мемлекеттілігінің тарихы да осы жылдан басталады деп оқып келдік емес пе?
– Расында, қазақ мемлекеттілігінің, Қазақстан тарихының қазіргі қолданыстағы тұжырымы кейінгі уақытта табылып жатқан жаңа деректер, қайта зерттеуден өткен бұрынғы құнды дереккөздер нәтижесінде қайта қарауды қажет етеді. Сондықтан қазақ мемлекеттілігінің тарихын қазіргі айтып жүрген мерзімнен тым әріден бастауға толық негіз бар.
Осы орайда «қазақ этногенезі Жошы ұлысы тарағаннан кейін өмірге келді деген тұжырымды не істейміз?» деген сұрақ туындайды. Менің ғылыми ұстанымым: біздің ұлтымыздың этногенезі мен қазақ мемлекеттілігінің қалыптасуы ІХ–Х ғасырларда, яғни Шыңғысхан келместен бұрын және өзінің империясын құрғанға дейін толық аяқталған.
– Сонда ХV ғасырда Қазақ хандығын құрған Жәнібек пен Керейдің ұлт тарихындағы рөлі қандай болмақ?
– Бұл бабаларымыз қазақ тарихындағы орны айрықша ұлы тұлғалар болып қала береді. Өйткені олар алдымен Жошы ұлысы, кейін Шыңғысхан империясының бір бөлшегі болған Шағатай ұлысынан кейін Қазақ мемлекетін өзінің байырғы территориясында қайта қалпына келтірді.
Қазақтар XIII–XIV ғасырларда ғана, яғни екі ғасыр бойына Шыңғысхан империясымен конфедерациялық құрылымда болды. Континуитет, яғни үзіліссіз мемлекеттілік теориясына сәйкес конфедерацияда, отарлық бағыныштылықта болу, қуғындағы үкіметтің өмір сүру кезеңі, т.б. жағдайлар үзіліссіз мемлекеттілік тұжырымын жоққа шығармайды, керісінше күшейте түседі. Сондықтан ІХ–Х ғасырларда Қазақ мемлекеті қалыптасқаннан кейін екі ғасыр бойы Шыңғысхан империясында болу Қазақ мемлекеттілігінің тарихын үзген жоқ. Аталған империяның соңғы бөлшектері – Жошы ұлысы мен Шағатай ұлысында әкімшілік, әскери-экономикалық құрылым әлсірегенде, Қазақ мемлекеті қайта құрылып, бұрынғы аумақта қалпына келтірілді. Оны белгілі ғалым Мұхамеджан Тынышбаев «Қазақ хандығы» деп атады. Жалпы, біздің тарихымызда Қазақ мемлекетінің дәл осылай қайта қалыптасу оқиғасы екі рет орын алды. Біріншісі – өзіміз айтып отырған Жәнібек пен Керейдің Қазақ хандығын құруы болса, екіншісі – 1991 жылы КСРО тараған кезде тәуелсіздік алуымыз.
– Карталардан бөлек, көне глобустардан да Қазақ мемлекетіне қатысты деректер тапқаныңызды жазып едіңіз?
– Иә, жуырда атақты поляк астрономы, математигі, географы Николай Коперниктің Польшаның Торунь қаласындағы өзі тұрған үйінде оның ХVІ ғасырда жасалған глобусы сақталған. Онда Қазақ мемлекеті «Kasakki Tartari» (қазақ түркілері) деп жазылған.
Бұрын қазақ жерінде болған мемлекеттік құрылым, әлеуметтік және қоғамдық тұрмыс, этноконфессиялық және этномәдени орта еуропалық зерттеушілерге, саяхатшыларға, дипломаттар мен картографтарға, діни миссионерлерге ХV ғасырдан бастап Азия мен әлем карталарында Қазақ мемлекетін көрсетуге мүмкіндік берген. Соның ішінде Қазақ мемлекеті көрініс тапқан ең көне еуропалық металдан жасалған глобустар 1540 және 1580 жылдары жасалған. Атап айтқанда, 1540 жылғы швейцариялық алтын глобуста (қазір Францияда сақтаулы) және 1580 жылғы швейцариялық алтын глобуста (АҚШ-та сақтаулы) Қазақ мемлекеті «Kosaki» деген атаумен берілген.
Бұлар – менің тапқан ең көне глобустарым. Алғашқы глобуста қазақтардың солтүстік-шығыс жағында Шағатай ұлысы (Zagatay) мен қалмақтар (Kalmvki), солтүстігінде Вятка князьдігі, солтүстік-батысында Қазан шаһары (Cazan) көрсетілген. Оңтүстік-шығысында Хорасан (Corazine) мен Сырдария-Яксарт (Iaxart) өзенін көруге болады. Қазақ мемлекетінің батысында автор Ноғай мемлекетін көрсеткен.
Сондай-ақ бұл глобустан Дешті-Қыпшақ (Comani), Соғды (Sogdia), Бактриана (Bactrini), Амударияны (Oxian) байқауға болады. Каспий теңізінің батыс жағалауы Медиа деп көрсетілген, бұл – Әзербайжан мемлекетінің ортағасырлық политонимінің бірі.
Бірде Францияның Ғылым академиясында картографиялық зерттеулер жөніндегі баяндамамнан кейін француз әріптестерім бұл деректер аталған глобус жасалған уақытта екіжақты француз-қазақ сауда-саяси байланысы болғанын білдіретінін айтты. Өйткені олардың айтуынша, картаға мемлекеттердің атауы жайдан-жай жазыла бермейді. Енді одан кейінгі ғасырлардағы француз-қазақ қарым-қатынастарының жазба құжаттарын табу – уақыттың еншісіндегі шаруа. Бұған екі елдің де ғалымдары маңдай терін төгіп, атсалысуы керек.
– Қазіргі таңда қандай зерттеу жұмыстарымен айналысып жатырсыз?
– Мен қазір кезекті іргелі көптомдық еңбекті дайындап жатырмын. Оған Қазақ мемлекетіне қатысты көне карталарды көбірек салуға тырысамын. Сонымен қатар түркі мемлекеттерінің ортағасырлық карталарының дербес көптомдық атлас кітабын шығару да ойда бар. Бәрі қаражатқа тіреледі. Айта кету керек, осы уақытқа дейін тауып, жариялаған, Қазақ мемлекеті көрсетілген, қосымша ғылыми деректері бар, ХІ–ХІХ ғасырларға жататын еуропалық және америкалық карталардың басым көпшілігі еліміздің ғылыми-зерттеу, мәдени, ақпараттық айналымына тұңғыш рет еніп отыр.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен –
Ескендір ЗҰЛҚАРНАЙ,
«Egemen Qazaqstan»