Инфографиканы жасаған – Зәуреш СМАҒҰЛ ,«EQ»
Шығынды көбейту тиімді ме?
Елде қандай саяси партия билік басында болсын, мемлекет шығыны өсе түскен. Бюджеттік шектеу риторикасы 1980 жылдары ең танымал болғаннан кейінгі соңғы 30 жыл ішінде барлық елдер арасында танымалдылығын жоғалтқан. «The Economist» басылымы әлемдік мемлекеттік шығындар жыл санап ұлғайып бара жатқанына қарамастан, үкіметтер фискалды саясатты шектеуге асығатын емес дейді.
Таяуда Экономиканы қолданбалы зерттеулер орталығы (AERC) әлемдік басылымдар ақпаратына сүйене отырып, ұлттық қорды жинақтау тәжірибесіне байланысты дерек жария етті.
«Yongquan Cao, Era Dabla-Norris, Enrico Di Gregorio (авторлар – ред.) өз жұмыстарында (2024) саясаткерлердің сайлау жағдайында мемлекеттік шығындарды өсіруге ұмтылып жатқанын атап өтеді. Өйткені мемлекеттік шығынды арттыру – салықты төмендетуге қарағанда әлдеқайда танымал шара. Мұндай саясат бюджет тапшылығының өсуіне алып келеді. Осыған байланысты зерттеу авторлары «саяси билік тарапынан туындап отырған мұндай «банкет» әрі қарай «кімнің есебінен» жалғаса бермек?» деген қисынды сауал қояды. Егер экспорттық ресурсқа тәуелділіктен зардап шекпейтін дамыған және дамушы елдерде мемлекеттік шығынды ұлғайта түсуге бейімділік жоғары болса, ресурсқа тәуелді дамушы елдердің көбінде тәуелсіз қор секілді «қауіпсіздік жастықшасы» бар. Ондай жастықша көптеген ресурсқа тәуелді елді ұдайы жалғаса беретін проциклді фискалды саясат тұзағына қарай бағыттайды», деп жазады AERC.
Ресурсқа тәуелді 84 елді қамтып, 1960–2011 жылдар аралығын бағамдаған зерттеуге сүйенсек, ресурсқа тәуелді елдерде фискалды саясат проциклді сипатқа ие екен. Авторлар ішкі жалпы өнімдегі (ІЖӨ) мемлекеттік шығындар динамикасы мен сол ІЖӨ-нің өзінің арасынан оң байланыс тапқан. ІЖӨ өсімі оң болған жағдайда шығындар ІЖӨ-ден де көбірек өсетін көрінеді және ІЖӨ өсімі теріс болған жағдайда мемлекеттік шығындар ІЖӨ-ден де артығырақ құлдырайды. Авторлар 84 елдің әдіс-тәсілін зерделей келе бюджет ережесі проциклді фискалды саясатты тежеуде тиімді бола алмады деген қорытынды шығарады. Өз кезегінде тәуелсіз әл-ауқат қорлары проциклді фискалды саясатты ауыздықтауда тәуір нәтиже көрсеткен. Бірақ барлық елде емес. Бірқатар елдегі саяси сезімталдық деңгейі тым жоғары болғандықтан ондай қордың сәтті пайдаланылуына ешқандай кепілдік жоқ. Мәселен, 2023 жылы жүргізілген зерттеу ресурсқа тәуелді елдерде табиғи ресурс қорларын басқарудың тиімділігі төмен екенін анықтады, бұл олардың қаражатын ұтымсыз пайдаланудан және циклдік фискалдық саясатқа ең көп ұшыраудан көрінеді.
Сынға төтеп беру маңызды
Авторлар меңзеп отырған тәуелсіз қор бізде де бар және Ұлттық қор деп аталады. Ол 2000 жылы «елдің тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз ету, болашақ ұрпақ үшін қаржы қаражатын жинақтау, экономиканың қолайсыз сыртқы факторлардың әсеріне тәуелділігін төмендету мақсатында» құрылды. Дегенмен мұнайды экспорттаудан түскен ақшаны нарықтан тазарту әрекеті бұрын да болды. 1993 жылы елімізде Мұнай қоры құрылған еді. Ұлттық қорды осы Мұнай қорының заңды жалғасы деуге болады.
AERC сарапшылары Ұлттық қорды басқару және қалыптастыру саясатындағы өзгерістер бойынша негізгі үш кезеңді атап айтады.
I кезең. Ұлттық қорды құру және жұмысын жүргізу (2000–2005 жылдар);
II кезең. Ұлттық қордың ортамерзімді дамудағы тұжырымдамасы (2005–2010 жылдар);
III кезең. Ұлттық қорды дамытудың жаңа тұжырымдамасы (2010 жылдан бастап).
Ұлттық қор бізге болашақ ұрпаққа қаржы жинау және мемлекеттік бюджеттің әлемдік шикізат нарығындағы баға құбылуына тәуелділігін төмендету мақсатында қажет еді. Бюджет кодексінің 21-бабы 5-тарауына сәйкес Ұлттық қор жинақтаушы және тұрақтандырушы дейтін екі функцияны жүзеге асырады.
«ІЖӨ-нің 30 пайызынан кем емес деңгейде ең төменгі қалдық шегі бекітілген. Ал максималды мөлшерге шектеу қойылмаған. Сонымен қатар тұрақтандыру портфелінің кірістілігі Ұлттық қор активтерін қысқамерзімді және ұзақмерзімді кезеңде басқару тиімділігінің көрсеткіші ретінде бағаланбайды. Жалпы, қордың тұрақтандыру функциясының ауқымы кең: оны тұрақтандыру ретінде ғана емес, сонымен қатар инвестициялық деп те түсіндіруге болады, өйткені тұжырымдамада көрсетілген түсіндіру арқылы Ұлттық қор қаражатынан инфрақұрылымдық жобалар үшін нысаналы трансферттер бөлінеді. Біраз жыл жинақтау функциясын және мақсатты трансферттер функциясын осылай кең ауқымды түсіндіру қосымша трансфертке жүгінуге жол ашып берді. Ұлттық қорға қатысты мұндай саясат бірнеше рет сынға да ілікті», дейді сарапшылар.
Нәтижесінде, бюджет саясатын қайта қарау мәселесі көбірек айтыла бастады. 2018 жылы трансферттер көлемі ІЖӨ-нің 4,2%-ына дейін төмендеген кезде контрциклдік фискалдық ережелерді сақтауға әрекет жасалды. Алайда 2019 жылы бұл ереже де бұзылды. 2020 жылы қордан ақша алу әрекетін COVID-19 пандемиясымен күресіп жатырмыз деп ақтап алдық. Бірақ одан кейінгі жылдары мұнай бағасы барреліне 60 доллардан қымбат болғанына қарамастан трансферт көлемі жоғары күйде қала берді. Ұлттық банк дерегі бойынша, 2023 жылы Ұлттық қордан республикалық бюджет пайдасына 5,3 трлн теңге алынды. Бұл рекордтық сома болды. Оған қоса, Үкімет шешімімен 2023 жылы қазан-желтоқсанда Ұлттық қор қаражаты есебінен 1,3 трлн теңгеге «ҚазМұнайГаз» акциялары сатып алынды.
Қиындықтан трансферт құтқарып отыр
2024 жылдың 7 айында қордан қаржы алу үздіксіз жалғасты. Қаржы министрлігінің дерегі бойынша, биыл қаңтар-шілдеде республикалық бюджетке жасалған трансферт көлемі өткен жылдың қаңтар-шілдесімен салыстырғанда 19,4 пайызға ұлғайды. Биыл 7 айда трансферт 81,5 пайызға орындалып қойды (3,32 трлн теңге). Яғни 7 айда республикалық қазынаға бүкіл 2024 жылға жоспарланған трансферттің 4/5-і түсіп қойды.
Тамызда Ұлттық қордан қазынаға қаржы алу 3,46 трлн теңгеге дейін көбейді. 2024 жылғы 11 қыркүйекте Ұлттық экономика министрі Н.Байбазаров журналистерге берген түсініктемесінде осы жылға Ұлттық қордан трансферт алуды қосымша ұлғайту мүмкіндігін атап өтті.
«Дәл қазір елімізде бюджет ережесі болды ма, болса қандай еді деген сауалға жауап беру өте қиын. Еске 2021 жылғы мемлекеттік қаржыны басқару тұжырымдамасында бюджеттік ереже туралы айтылғаны түседі. Негізінен, тұжырымдамада Ұлттық қордан берілетін трансферттерге қатысты бюджеттік ереже былайша белгіленеді: «2023 жылдан бастап кепілдендірілген трансферт мұнайдың болжамды бағасы (кесімді баға) бойынша болжанған мұнай секторынан Ұлттық қорға түсетін түсімдер көлемінен аспайтын көлемде айқындалады».
Ұлттық банк пікірінше, контрциклді бюджет ережесі елімізде 2022 жылы 1 қаңтардан бастап жұмыс істеді. Оны 2023–2025 жылдарға арналған бюджетті қалыптастыру кезінде қолдана бастау қажет еді. Бірақ аталған әрекетті енгізу 2023 жылы тоқтатылды. 2024 жылға келер болсақ, биыл ереже «сақталып жатқан» сияқты. Тұжырымдамада көрсетілген ереже кепілдендірілген трансферт көлемін ғана шектейді. Есесіне нысаналы трансферт көлемі көрсетілмеген, міне, осы канал арқылы Ұлттық қордан қаржы алу үздіксіз жалғасып жатыр.
Төртеу түгел болса...
Ұлттық қор қаражатын пайдалану:
- Жыл сайын Ұлттық қордан республикалық бюджетке кепілдендірілген бекітілген трансферт түрінде;
- Ұлттық қордан республикалық бюджетке нысаналы трансферт түрінде;
- Ұлттық қорды басқарумен және жыл сайынғы аудитті жүргізумен байланысты жоспарланған шығындар түрінде жүзеге асырылады.
«2020 жылдан бері Ұлттық қор қаражатын пайдалануда айтарлықтай құбылу байқалады. Кепілдендірілген трансферттің шырқау шегі 2021 және 2023 жылдары байқалды және сәйкесінше 4,77 және 4,03 трлн теңгені құрады. Сосын «2024–2026 жылдарға арналған Ұлттық қордан кепілдендірілген трансферт туралы» заңға сәйкес оның көлемі 2023 жылы 2,2 трлн теңгеден 2024–2026 жылдары 2 трлн теңгеге дейінгі жыл сайынғы төмендетумен анықталды. Бірақ қайталап айтайық, нысаналы трансферт көлемі шектелген жоқ, кейін оның мөлшері биылғы 8 айда 1,45 трлн теңге болды. Мәселенің шешімі бар ма? Біздіңше де, ХВҚ ұсынысына сүйенсек те, бұл – бюджеттік шоғырландыру. Біздің жағдайда оның келесі шаралар көмегімен толықтыруға болады», деген AERC сарапшылары мынадай 4 нұсқаны алға тартады:
- Ұлттық қор қаражатын ортамерзімді кезеңде пайдалану туралы тұрақты нормативтік құқықтық реттеуге жағдай жасау;
- Ұлттық қордан трансферт бөлуді экономикалық құлдырау кезеңінде мемлекеттік шығыстардың ұлғаюын көздейтін контрциклді бюджеттік ережеге байланыстыра отырып жүзеге асыру;
- Экономикалық өсім циклі басталған жағдайда (Ұлттық қор жинағының өсімі) мемлекет шығындарын тежеу;
- Егер аса маңызды инфрақұрылымдық жобаларды нарықтық тетік есебінен, мемлекеттік-жекешелік әріптестік есебінен, заем қаражаты көмегімен немесе бюджет қаражатын қайта бөлу арқылы жүзеге асыру мүмкін болмаған жағдайда ғана Ұлттық қор трансфертіне иек арту.
«Барлық аталған шаралардың ешқандай құпиясы жоқ. Бәрі де 2023 жылғы республикалық бюджетті орындау туралы Жоғары аудиторлық палата есебінде көрсетілген. Көрсетілген бұл шаралардың фискалды саясатқа еш нақты әрі сапалы өзгеріс әкелмей, қағаз күйінде қалуы, басқа мәселе», дейді сарапшылар.
