Тұрар Рысқұловтың қызметтік кезеңдерін шартты түрде: ташкенттік, мәскеулік, моңғолиялық деп бөліп қарайтын болсақ, 1926 жылдың 31 мамыр айында РСФСР Халық Комиссарлары кеңесі төрағасының орынбасары қызметіне тағайындалып, 1937 жылы мамыр айында Кисловодскіде «халық жауы» ретінде жазықсыз тұтқынға алынып, 1938 жылы атылғанға дейінгі 11 жылдық мемлекеттік аса жоғары лауазымдық қызмет атқарған уақыттағы істеген жұмыстарына тікелей байланысты аса бай әрі мол құжаттар дестесі бұлар Ресейдің әртүрлі архивінде сақтаулы. Олардың негізгі бөлігін мәскеулік тұрартанушы, профессор В.М.Устинов Рысқұлов туралы ғылыми еңбектерін жазу барысында іздеп, тауып, пайдаланып, ғылыми айналымға түсірген еді. Алайда шаң басып жатқан материалдар аз емесін мәскеулік ғалым да атап көрсеткен болатын.
Т.Рысқұлов РСФСР Халкомкеңесі төрағасының орынбасары қызметімен қатар, басқа да шаруашылық пен комитеттердің жұмысына жетекшілік етті. Соның ішінде Коммуналдық шаруашылық бас басқармасына (1930–1931), эксперттік кеңес пен қоғамдық тамақтануға көмектесу кеңесіне (1930–1934), РСФСР-дің ЭКОСО жанындағы ұсақ өнеркәсіп және кәсіпшілік кооперация комитетіне (1932–1934) басшылық етті. Осы салаларға қатысты Т.Рысқұлов көтерген мәселелер бойынша құжаттар қолымызда жоқ. Ал бұл құжаттар Рысқұлов қызметінің көп қырларын аша түседі.
Т.Рысқұловқа қатысты аса маңызды архив құжаттарының ішінде оның 1926 жылы Мәскеуде өткізген ұлт өкілдерінің жеке кеңесі, бұл V бейресми ұлт кеңесі аталған жиын материалдарын мәскеулік тұрартанушы В.М.Устиновтің көмегімен 1990 жылдары едәуір қаржыға сатып алған болатынбыз.
Т.Рысқұлов өзі тікелей атсалысып өткізген кеңес – КСРО мемлекеті ыдырағанға дейін құпия сақталып келді, ешкімнің де пайдалануға мүмкіндігі жоқ болатын. Міне, осы құжаттар топтамасы негізінде, кезінде біз Ғаппар Маймақовпен бірлесіп, 1999 жылы «Санат» баспасынан «Құпия кеңестер» деген атпен көлемі 20 баспа табақ еңбек жазып жарияладық. Оған алғысөзді академик Кеңес Нұрпейісов жазды.
Бұл – Рысқұловтың қай мәселені болсын батыл, ешкімнің алдында тайсақтамай, ашық қоятын принципті қайраткер екенін көрсететін бірден-бір құжат. Ұлт мәселесі, әсіресе, КСРО-да аса күрделі шетін мәселе болатын, себебі бұрын отар ел болып келген, отаршылдықтың қамытынан ұзақ уақыт арыла алмаған, езілген, даму жағынан артта қалып қойған халықтар кеңес өкіметі орнағаннан кейін, Ресей патшалығының кемсітушілік саясатынан бірден арыла алған жоқ. Осындай жағдайда Т.Рысқұлов, сондай-ақ басқа да ұлт республикаларының тарих сахнасына көтерілген қайраткерлері өз ұлтының саяси-әлеуметтік, рухани бостандыққа қол жеткізуі жолында аянбай күресті, әсіресе экономикалық жағынан артта қалған республикаларға мұны бірден еңсеру, іске практикалық тұрғыдан орнықтыру оңайға түспеді.
Т.Рысқұлов зорлық-зомбылықты, нәсілдік кемсітушілікті өз көзімен көріп, әділетсіздікті өмір жолы мысалынан айқын сезінді. Ол үшін халқын саяси бостандыққа жеткізу – басты мақсат болды, осы жолда өмір бойы күресті. Ол өскен қоғамдық орта, нәсілдік кемсітушілік, ұлт мәселесін тереңірек әрі жан-жақты зерттеп білуге, айналысуға мәжбүр етті.
Біз сөз етіп отырған Т.Рысқұлов өткізген ұлт өкілдерінің жеке кеңесі ұлт мәселесіне байланысты шешілмей жатқан өзекті мәселелерді жан-жақты қарастыруда, саяси, экономикалық, конституциялық тұрғыдан тарихи тағылымы өте мол. Одақта V ұлттық кеңес шақыру қажетін барынша батыл көтерді. Ұлт мәселесінің шешімін таппай келе жатқаны ашық айтылып, орын алып отырған келеңсіздіктер барынша объективті түрде қамтылды. Сталинге ұлт мәселесін бұлай қою әрине ұнамады, себебі кеңесте сөйлеген қайраткерлер Сталиннің ұлт саясатын ашық сынға алды. Кеңес материалдары Орталықтың, дұрысы Сталиннің нұсқауымен Автономиялы республикаларда талқыланып, онда көтерілген мәселелер жоққа шығарылды. Рысқұлов және оның төңірегіндегі Кеңеске қатысқан қайраткерлердің іс-әрекетін жөнсіздік, қате деп тану, ұлт өкілдері орынсыз шақырылған деп санау, оларды қателік жасады деп айыптау науқанына айналды.
Қазақстан, Татарстан және тағы басқа да автономиялы республикаларда Рысқұлов өткізген кеңес талқыланып, айыпталды, тіпті ашықтан ашық қараланды. Зиянынан басқа пайдасы жоқ деп бағаланды. Қазақстан өлкелік партия комитетінің жауапты хатшысы тура осындай позицияда, жеке кеңесті, оны өткізушілерді сынға алып, саяси айып тақты. Ол қаралау кеңесіне негізінен белгілі қазақ қайраткерлерін пайдаланды, солардың аузымен кеңес көтерген мәселелерді айыптап, жоққа шығарды.
Орталық Т.Рысқұловты моральдық-психологиялық тұрғыдан сағын сындырып, илеп алғысы келді, жеке кеңесті, оны ұйымдастырушыларды жаппай қаралау – соның айқын нәтижесі. Боркемік қайраткер болса, бірнеше автономиялы бірлестіктердің әділетсіз, объективсіз, орынсыз қаралауын көтере алмай, саяси аренамен мүлде қош айтысып кетер еді. Рысқұлов Сталиннің қаһарынан бүгіліп қалмай, рухы қайта түледі. Бұрынғыдан да батыл, дүниежүзілік маңызы бар масштабты жұмыстарға басшылық жасап, өзін жаңа ғасыр биігінен тұлға ретінде көрсетіп, таныта да, мойындата да білді.
Бұл кеңес маңызын көпшілік оқырман түгілі, маман тарихшылардың өзі әлі де біле бермейді. 1999 жылы біздің Ғ.Маймақовпен бірігіп шығарған кітабымыздың тиражы небәрі 2000 дана. «Құпия кеңестер» деп аталатын бұл еңбек кітапханаларда жоқ. Кеңес құжаттары Мәскеу, сондай-ақ автономиялы республикалар архивінде сақтаулы. Біз осы ұлт өкілдерінің жеке кеңесіндегі құжаттардың толық нұсқасын сақтап келеміз, оның әр бетінің екінші жағында «рассекречено» – «құпиясыздандырылған» деген штамп бар. Материалдар «құпия» ретінде 70 жылдай архивте жатты. Мемлекеттік қауіпсіздік комитетінің рұқсатымен ғана пайдалануға берілді. Кеңес жұмысына қатысқан қайраткерлердің бәрі дерлік қызметінен алынып, шеттетілді, қудаланды. Әсіресе Қазақ өлкелік партия комитетінің жауапты хатшысы кеңес жұмысын жоққа шығаруға бар күш-жігерін, әдіс-айласын аямады.
1926 жылы желтоқсан айында Қызылорда қаласында Голощекин өткізген кеңестің құжаттары да республика архивінде құпия түрде сақталды. Тарихшылар еңбектерінде аталмады, ол туралы ғалымдар жақ ашпады.
Ал бүгінде Тұрарды даттап, орынсыз сын айтушы сыңаржақ пікірдегі мамандар да кезінде Одақты, Орталық Комитетті дүр сілкінткен, үрей туғызған бұл кеңес жөнінде ауыздарына құм толтырып алғандай үнсіз. Оның басты себебі мынау: 1923 жылғы ұлт мәселесіне арналған ІV кеңестен кейін, 1926 жылы «РСФСР-дің, РСФСР құрамындағы автономиялы республикалардың құрылысы» туралы ВКП(б) ОК Саяси Бюросы комиссиясы құрылды, мақсаты автономиялы бірлестіктердің мемлекеттік құрылысын дамыту, Орталықпен арақатынасты нақтылау жұмыстарын жүргізу болатын. Комиссия мемлекеттік құрылыстың көптеген саласы бойынша жұмыс істеді. Міне, өзі де Калинин басшылық еткен осы Комиссияның мүшесі Т.Рысқұлов Саяси Бюро құрған комиссияның жұмысына қажетті материалдарды ұлт өкілдерінен алу мақсатымен екі күнге созылған жиынды шебер пайдалана білді. Кеңесті өткізу туралы Калининмен келісіп те алды. Алайда игі мақсат көздеген ұлт өкілдерінің кеңесіне іле мүлде теріс баға берілді. Кеңесті, онда талқыланатын мәселелерді ғылыми, құқықтық негізде жоғары деңгейде өткізуді, құжаттарды қысқа мерзімде даярлап бітіруді, олардың партиялық тұрғыдан саяси сауатты әзірленуін Рысқұлов өте шебер қамтамасыз ете алды. Жеке кеңес құжаттары, оның стенограммасы өте сауатты жасалынған, мұндай материалдар, әрине, сирек әрі ғылыми сипаты да жоғары. Ұлт мәселесіне қатысты көптеген өткір проблемаларды осы жиында Тұрар ашық көтеріп, түйткілді мәселелердің саяси түйінін объективті шеше білу жолдарын ұсынды. Аса маңызды жиынның күн тәртібін іріктеп, анықтап белгілеуде, көтерілетін мәселелер дестесіне назар аударуда Тұрар саяси кемелдік, теориялық дайындығы жоғары мемлекет қайраткерлерінің жаңа типті тұлғасын да көрсете білгенін айқын байқайсыз. Рысқұлов ұлт мәселесін езілген халықтар мүддесімен, халықаралық жұмысшы қозғалысымен байланыстырып, мемлекеттік деңгейде көтере білген. Ол ұлт мәселесін теориялық және практикалық тұрғыда терең игерген, терең ой толғайтын, ізденімпаз әрі жан-жақты білімді қайраткер ретінде ашық мойындалды. Мұны баса айту қажет.
Ұлт мәселесіне қатысты қордаланып қалған мәселелер жиынтығы дер кезінде шешіліп отырмаса, ұлттық қайшылыққа, шовинизм мен ұлтшылдыққа алып келіп соғатыны мәлім. Кез келген ұлттың саяси тұрғыдан тәуелсіздікке ұмтылуы заңды нәрсе, сол жолда ол күреседі, түпкі нәтижеге қол жеткізуге ұмтылады. Ұлттың өзін-өзі билеуіне қол жеткізуі, ұлттық кадрлар даярлауға, мемлекеттік органдарда жұмыс істейтін ұлт мамандарын оқытып, жетілдіруде зиялылардың алатын орны ерекше. Қазақ елінде Рысқұлов сынды ұлт кадрларының көптеп өсіп-жетілуіне мүмкіндіктердің есігі айқара ашыла бермеді. Тұрардың өткізген жеке кеңесінің түпкі мақсаты шағын халықтардың, ұлттардың өз елін өзі басқаруына қол жеткізу болатын. Ұлт мәселесі ең бір нәзік әрі күрделі мәселе екенін терең талдап, оны шешу жолдарын қарастырған қайраткер болды.
Ұлт мәселесінің көптеген проблемалары Сталиннің өзін де сескендірді. Ал ұлт өкілдерінің жеке кеңесіне қатысушылар 1927 жылы Қазақстан Одақтас республикаға айналуға тиіс деп мәселе қойды, кейбір автономиялы облыстар, автономия республика мәртебесіне ие болу керек деді. Бұл, әрине, өте өткір әрі батыл қойылып талап етілген мәселелер болатын, ұлт тағдырын ойлаған қайраткерлер өз елінің өзге елдермен терезесі тең болуын көкседі.
Т.Рысқұловтың 1926 жылғы 12–14 қарашада өткізген Ұлт өкілдерінің жеке кеңесін талқылап, Қазақстанда бірнеше кеңес өткізген Голощекин ұйымдастырған жиын құжаттары аса құпия сақталғанына тоқталдық.
Голощекин өткізген кеңес материалы «Қазөлкелік Партия комитетінің бюросы, ВКП(б) Бақылау Комиссиясының төралқасы және Халық Комиссарлары кеңесі мен Қазақ Атқару комитетінің 18.ХІІ.1926 жылғы біріккен жиналысының стенограммалық есебі. Ұлт өкілдерінің – БОАК-тың және КСРО Атқару Комитеті мүшелерінің Мәскеу қаласында өткізген кеңесі туралы» деп аталады. Стенограмма материалының көлемі – 71 бет. Құпия. Қайтарылуға жатады. Рысқұлов, Досов, Калинин, Сталин, Молотов, Косиор, Зелинский, Хатаевич, Рыков жолдастарға және ОК хатшыларына деп сиямен жазылған. Хатқа ВКП(б) Қазақ өлкелік партия комитеті бюросының хатшысы Пятницкийдің қолы қойылған.
Қазақ өлкелік партия комитетінің жауапты хатшысы Голощекин Қызылорда қаласында өткізген жиналысқа барынша даярланды. Нұрмақов, Мыңбаев, Исаев, Сұлтанбеков, Жангелдин, Құлымбетов, Лекеров, Саматов, Жандосов, Тоқжанов, Мырзағалиев, яғни он бір қазақ қайраткері Рысқұлов өткізген осы кеңесте мүдіріп қалғандай көрінеді. Олардың өз ойын ашық білдіре алмағанында бір кілтипан бар секілді. Голощекиннің бір өзі ғана қазақ қайраткерлерін Рысқұловқа қарсы айдап салды. Бұл қазақ интеллигенциясының билік басында өз пікірін ашық айта алмаған кезеңін көрсетеді. Жиналыста екі-ақ адам Рысқұлов өткізген ұлт өкілдерінің кеңесін жамандап сөйлемепті, оның бірі – Мырзағалиев болса, екіншісі – Жандосов болатын.
Голощекиннің жиыны республикада жұмыс істеп жүрген жергілікті қайраткерлердің бәрін ықтырып тастады, оның бүкіл іс-әрекетінен менің айтқаныммен жүрмесең, сен де Рысқұловтың кейпін киесің деген сес жатты. Сөйтіп Т.Рысқұлов өткізген жеке кеңес Қазақстан басшылығы тарапынан қолдау таппады, қайта барынша қате, жаңылыс, шалыс қадам, саяси қателік ретінде теріс бағаланды.
Ал шын мәнінде Тұрар ұйымдастырып өткізген V жеке кеңес оның саяси-теориялық тұрғыдан өскенін де нақты байқатты. Ол өткізген жиын ұлт мәселесінің ірі теоретигі екенін замандастарына мойындатты. Тұрартанушы мәскеулік ғалым, профессор В.М.Устинов 1995 жылы Алматыға келген сапарында: «Тұрар Рыскулов қайраткерге тән барлық параметрлері бойынша алғанда Сталиннен кем емес еді, ал ол ұлт мәселесінің терең білгірі ретінде одан әлдеқайда жоғары тұрды. Оның Қазақстанға бірінші басшы болып келе алмау себебіне біз долбар жасамай-ақ қояйық», деген-ді. «Одан әрі бір кездері бір мемлекеттің азаматтары болып келген біздер тағдыр еркімен енді бөлек мемлекеттің азаматы болып шыға келдік. Устинов Тұрар Рысқұловтың 1920 жылы ТурЦИК-тің төрағасы қызметінде Түрік Республикасы, Түрік Компартиясын құру жөніндегі шешімге қол жеткізіп, оған Лениннің санкция бермегенін айта келе, қазіргі реалды жағдайда 1920 жылғы Т.Рысқұловтың көтерген мәселесі дұрыс еді. Оған Ленин жол бергенде Орталық Азия мен Қазақстанның доңғалағы мүлдем басқаша дөңгелер еді. Сол кездің өзінде Рысқұлов көрегендік жасады», деген-ді оның өмір жолы мен қызметін талдай келе. Рысқұлов Лениннің алдына Түркістан Республикасы туралы жобасын қояды. Ленин мұқият танысып: «Необходимо, на мой взгляд, проект Рыскулова отклонить», деген бұрыштама қойған. Осы бұрыштама кейін Тұрар саяси қате жасады деп айыптауға себеп болды. Ал бұл саяси қате емес, ұлттың өзін-өзі басқару талабы, дербестігі үшін күрес болатын.
Тұрар сияқты халықаралық деңгейде танылған қайраткерді, көсемді тануға қатысты құпия болып келген құжаттар – мол мәлімет, материал. Оны дұрыс саралап, талдап беріп, жас ұрпаққа тарихи шындықты баяндау аса қажет.
Алайда Т.Рысқұлов бұл жеке кеңеске байланысты қаралауға ұшыраса да, жазалауға ұшырай қоймады. Арада үш-төрт ай өтпей жатып-ақ Тұрар кезінде кеңес одағында Днепрострой, Волга-Дон құрылысынан кейін үшінші құрылыс атанған Түркістан-Сібір теміржолын салуға тікелей атсалысуға тартылды. Ол РСФСР Халкомкеңесі жанынан құрылған «Түркістан-Сібір темір жолын» салуға көмектесу жөніндегі комитеттің төрағалығына бекітілді, бұл қоғамдық негізде жұмыс істеген комитет болды. Тұрар аталған комитеттің алғашқы пленумын 1927 жылы 22 ақпанда өткізіп, қауырт жұмыстың тізгінін бірден қолына алды. Бұл атақты құрылыс мерзімінен 1 жыл екі ай бұрын аяқталып, Түркістан мен Сібір арасында теміржол байланысы іске қосылды. Мұндай алып құрылысқа басшылық ету Тұрардың беделін бұрынғыдан да көтере түсті.
Т.Рысқұлов 1938 жылы «халық жауы» ретінде жазықсыз жала жабылып атылды. 1956 жылы заңды түрде ақталғанымен, ресми ақталмай келді. Баспасөз беттерінде саяси қате жіберген, пантюркист, панисламист деген «жапсырма» қалмай-ақ қойды. Міне, осындай жағдайда «Социалистік Қазақстан» газетінің бір бетіне журналист Рақымалы Байжарасовтың «Тұрар Рысқұлов» деген мақаласы 1960 жылы жарық көрді. Мақаланы республика басшылығы, партияның Орталық Комитеті теріс қабылдап, «Социалистік Қазақстанда» жарияланған аталған материалды бюрода қарап, аса қауіпті қаулы қабылдады.
«...1919–1920 жылдары Мұсылман Бюросының, ТурЦИК-тің, Түркістан Халкомкеңесінің төрағасы болып жұмыс істеп жүріп, РКП(б)-ге қарсы Түрік компартиясын құруға қол жеткізді. Түрік Республикасын құру іс жүзінде шығыстағы ұлттық республикаларды кеңестік Россиядан қол үздіру болатын, партияның және кеңес үкіметінің Түркістандағы саясатын жүргізіп отырған Бүкілодақтық Орталық Атқару Комитетінің (ВЦИК) және Халкомкеңесінің Түркістан комиссиясына қарсы принципсіз күрес жүргізді.
1920 жылы шілде айында Т.Рысқұлов контрреволюцияшыл Алашорда көсемі А.Байтұрсынұлымен және кейіннен басмашылар жағына өтіп кеткен башқұрт ұлтшылы З.Валидовпен бірге Лениннің атына хат жолдайды. Бұл хат біздің партияның ұлт мәселесіндегі басты бағытына қарсы күрестегі буржуазиялық ұлтшылдардың негізгі платформасы болып табылады. Бұл хатта Т.Рысқұлов және басқалар Лениннің Коминтерннің Екінші конгресіне арналған ұлттық және отарлаушылық мәселелері жөніндегі тезистеріне өршелене қарсы шықты. Орта Азия мен Қазақстан халқын әлеуметтік және ұлттық езгіден орыс жұмысшы табы мен орыс коммунистерінің көмегінсіз азат ету мүмкіндігі туралы «идеяны» ұсынды.
...Мұның бәрін біле отырып, «Социалистік Қазақстан» газеті Т.Рысқұловты ірі революционер және де қазақ халқының ұлттық батыры етіп көрсетуге дейін барған мақаланы жариялады, бұл тарихи шындықты дөрекілікпен бұрмалау болып табылады.
«Қазақстан КП Орталық комитеті «Социалистік Қазақстан» газеті редакциясының іс-әрекетін саяси тұрғыдан дұрыс емес әрі қате деп санайды, ұзақ жылдар бойы партияның басты бағытына қарсы күрес жүргізіп келген ірі ұлтшыл-уклонистердің бірінің қызметін насихаттауда қате бағыт ұстанған.
Газет редакциясы мен редактор жолдас Шәриповтің тікелей өзі принципсіздік әрі саяси көрсоқырлық көрсеткен, кейбір жекелеген жағымсыз көңіл күйдегі, артта қалған адамдардың ықпалына түсіп қалған».
Біз үзінді келтірген Қазақстан КП Орталық Комитеті бюросының қаулысы аса ірі мемлекет қайраткері Тұрар Рысқұловты 1938 жылдан кейін екінші рет қаралады, сөйтіп қазақ халқының біртуар азаматы туралы баспасөз беттерінде материалдардың жарық көруіне тыйым салынды. Газеттің бас редакторы, майдангер журналист Қасым Шәрипов қызметінен алынып, жазаланды, материалды шығаруға қатысы бар қызметкерлердің бәрі де жазадан құтылып кете алмады. Сөйтіп 1960 жылғы 12 қарашадағы ОК бюросы қаулысының қаһарына ұшырап, саяси көрсоқыр атанып қалмас үшін бұл тақырыпқа қалам тартудан қаламгерлер тартынып қалды. Ал үрей тудырған мұндай қаулыға кім қарсы тұрмақ? Ешкім де. Дәрменсіздік жағдай 1972 жылға дейін созылды.
Қазақ халқы үшін бүкіл өмірі мен қызметін арнаған тұлғаға қатысты қаулыны жоюды, сөйтіп Тұрарға қатысты барлық айыптауларды алып тастау үшін екінші бір Рысқұлов сынды қайраткер аренаға шығуға тиіс еді. Ондай талантты қайраткер шықты да. Ол кім дейсіз ғой? Жамбыл, Алматы, Шымкент облыстарын 25 жылдай басқарып, тарихта терең із қалдырған қайраткер, ғалым, жазушы Асанбай Асқаров болатын. Асқаров Алматы облысын 1965–1978 жылдар аралығында сәтті басқарды. Алматыны әлемдегі ең сұлу, әсем қалалардың қатарына қосып, көркейтіп кеткен А.Асқаров Т.Рысқұловтың қызметін терең зерттеп білген. Ол Қазақстан КП ОК бюросының 1960 жылғы 12 қарашадағы қаулысын қайта қарау үшін республика басшысының алдына жан-жақты негіздеп қойып, жоғары деңгейдегі арнайы мемлекеттік комиссия құрғызады. Комиссия төрағасы – Қазақ КСР Жоғарғы Советі президиумының председателі С.Ниязбеков. Бұл мемлекеттік комиссия түбегейлі жұмыс жүргізді. «Тұрар Рысқұловтың өмірі мен қызметі туралы анықтама» атты құжат даярланды. Көлемі – 54 бет. С.Ниязбеков, С.Имашев, А.Асқаров қол қойған құжат Қазақстан КП ОК бірінші хатшысы Д.А.Қонаевтың атына 1972 жылы 26 желтоқсанда жіберілді. Анықтаманың соңында «Қазақстан КП ОК бюросының 1960 жылғы 12 қарашадағы қаулысын қайта қарау керек деп санаймыз» делінген. Содан кейін барып қана Т.Рысқұлов республикада саяси тұрғыдан ақталды.
Бірақ Тұрарға қатысты жалған айыптаулар күні бүгінге дейін жалғасып келе жатқанын түсіну қиын. Соңғы жылдары оны «сексот», «доносщик», «қазақ халқының мүддесін сатқан», «алашорда қайраткерлерін қуғын-сүргінге ұшыратудың құқықтық негізін жасаған», т.б. көпірме, күлдібадам, күйе жаққан материалдар жазыла бастады. Ондайларға ресми мемлекеттік тарих институты дер кезінде жауап қайырып, әділеттікті орнықтырса екен дейміз.
Тұрар туралы құпия құжаттар кешенді зерттеуді, талдай түсуді қажет етеді. Ал ондай белгісіз материалдар аз емес.
Мұхтар ҚАЗЫБЕК,
жазушы, Тұрартанушы