Ең әуелі қадап айтарымыз, Сүлеймен Мәметтің жазушы ретінде сөз өнерін қапысыз меңгергендігі, осы орайдағы көздеген нысанадан мүлт кетпес сөзмергендігі мен көзмергендігі. Бір қанаты журналистика бола тұра, автордың көркем прозасынан публицистиканың ұшқынын да байқамайсыз. Осы суреткерлік қыры жалпы кітапты, ондағы көркем хикаяттар мен әңгімелерді барынша тартымды һәм оқылымды ете түскен. Бұл шығармаларда айшықтала баяндалған сонау жылдардағы, қиын-қыстау кездердегі аналар мен әжелер, түптеп келгенде, қазақ әйелі шеккен тағдыр тауқыметі, алуан түрлі кейіпкерлердің болмыс-бітімімен, қилы-қилы бейнесімен тұздықталған одан бергі өтпелі кезеңнің көрініс-кейіптері, адам тағдыры, қара қазандай қайнаған тіршілік ортасы жан толқытады, оқырманды әсте бейжай қалдырмайды.
Кітапты ашып тұрған «Жалқы» хикаятының философиясы – жалғыздық. Сәндібаланы жастайынан өмірбақиға созылар жалғыздық тақсіретіне душар еткен нендей жағдай? Сорын қайнатқан кім? Қырық жыл бойы қырсықтан арылмайтындай бұл бейбақ әйел кімге не жазды? Жалғыз ұлынан айрылған жалғыздығына жан-жүрегі қайтіп шыдас берді? Иә, хикаятта жан толғантар сұрақ көп. Жауабы да осы психологиялық інжу-маржан иірімі мол хикаяттың ішінде. Сәндібаланың балалық шағы күллі елді жайлаған, әке-шешесі мен бауырларын жалмаған аштық деген алапатпен тұспа-тұс келді. Бала күнінен-ақ заманынан жоқшылықты да, жаман адамдардан жәбір-жапаны да көп көрді. Енді ес жиып, етегін жаба берген кезде қырғын соғыс басталып, майданға аттанған ер азаматы сол кеткеннен мол кетті. Өксумен өмір өтті. Кәрілік жетті. Бұл енді, қысқа фабула, мазмұны ғана. Хи каятта қазақ ауылының қоңторғай тірлігі, салт-дәстүрі, қуанышты мезеттері, үміт-армандары, әрқилы тағдырлар, дала табиғатының тосын мінездері қосыла өріліп, кеңінен қамтыла суреттеледі. Өткен өмірдің көркем шежірелі, мұңды сүгіреті. Шығарманың мәйекке малынған тіл шұрайы да, мүдірмес те кідірмес мәнер-машығы да соған сай.
Жоғалған кішкентай ұл Досжан, анасы Сәндібала біраз жасқа жетіп, ұлының өлгеніне сенбей, шерлене күтумен жүріп қайтыс болғаннан кейін қырғыз ағайындардың арасынан табылады. Рух өлмейді, сүйек үзілмейді, өмір жалғасады.
Астарына үңіле алсақ, осыдан кейінгі «Ей, шал!» хикаятының атауында да көп мән жатыр. Күні кеше кеңес өкіметі құлағанда халықтың сұраусыз байлығын иемденіп, кенеттен көктен түсе қалған иен дәулетке мастанып, кеуделеріне нан піскен, жауырындарына жал біткен көрдемшелер адамдық қасиеттен де әп-сәтте жұрдай болып қалады екен. Жасы үлкенді сыйлауды ұмытқан, ақсақалды ақсақал деп білмейді. Дөрекі, дөкірлігі, тасыраңдаған тасырлығы шектен шығады, ақыры, шекесіне тиіп тынады. Өмір ондай жетесізді орнына қояды.
Бұдан кейінгі «Торқа топырақ» хикаяты нарық заманының нәубеттеріне басқа қырынан келеді. Әй дер әже, қой дер қожа жоқ жаңа дәуір бастала сала жекешеленіп кеткен бір мекеменің бастық атаулыға жағынып-жалпаю жанына жат бір бөлім басшысы жұмыстан қуылғанымен қоймай, күштінің диірмен тартқан дүмімен соттала жаздап, ақыры, базардағы арба сүйреушілік те бұйырмай, отбасы-бала-шағасының нәпақасын көр қазушы болып табады. Бұған дейін неше түрлі машақаттан өтеді. Бәрі ақиқат жайлар, өмірдің ащы шындығы. Әйткенмен, көрген-түйгені мен тоқығаны мол жазушының таңғалдыратын түйінді шешімі хикаяттың соңына сақталыпты. Көр қазушылық кәсібінің үшінші жылында кейіпкер тосын сұмдыққа тап келеді. Басында байқамапты, айналасындағы адамдарға, әңгіме-дүкенге көз салып, құлағын түрсе, өзін жұмыстан қуған бұрынғы өркөкірек бастығын өз қолымен жерлеп жатыр екен. Ернін қыршып алып, есін әрең жиды. Тілі байланып қалғандай. Осы суреттеуінде Сүлеймен Мәмет хакім Абайдың:
«Адамзат – бүгін адам, ертең топырақ,
Бүгінгі өмір жарқылдап алдар бірақ.
Ертең өзің қайдасың, білемісің,
Өлмек үшін туғансың, ойла, шырақ», деген мәңгі өлмес тағылымын еске салып тұрғандай.
Жазушы жанына жақын тақырыптар арқауын үзбей, шағын әңгімелерінде де үйлесімді жалғасын тауыпты. Қазақ қайда барады? Ауыл мен қала қазағы арасындағы алшақтап бара жатқан айырмашылық. Туыстық қатынастар, бұрынғы сыйластық пен бауырластық неге суиды? Жарға жығар жиркенішті менмендік. Тіптен туған әкесінің өзі баласының үйінен жылу таппайтын, немерелерін еміреніп еркелете алмайтын қатыбастық қайдан шыққан? «Қош, қарағым...», «Жер бесік», «Жұртта қалған тарғыл қаншық» әңгімелерінде бүгінгі өміріміздің, заманымыздың, қоғамымыздың қаны сорғалай ушыққан осындай зарлық жайлары аса шынайы бейнеленген. Қаламгер шеберлігі бұл ретте де тайпалған жүйрік жорғасынан жаңылмайды. Әр әңгімеде өз деңгейіндегі типтік, жиынтық бейнелер жасайды. Құдды сол ортаға түсіп, кейіпкерлермен бірге қуанып, бірге мұңайғандай күй кешесің.
Айтқанымыздай, кітаптың екінші бөлімі – эсселер. Иә, қазіргі қазақ журналистикасы мен көсемсөзінде Сүлеймен Мәметтің орны ерек, жосыны бөлек. Ең бастысы, бұл азаматта ұлтын сүйетін үлкен жүрек бар. Сол себептен де, Ахмет Байтұрсынұлы ұлағатымен, ең әуелі ұлтқа керектің ізіне түсіп, қазаққа пайдалыны қарпитынын, әр мақаласын ізерлі ізденіспен толғайтынын бұрыннан білетін едік. Қолымыздағы кітапқа кірген эсселерінде ұлтымыздың жақсылары мен жайсаңдары, олардың өнегеге толы өмір жолы, елі үшін атқарған жансебіл қызметтері, әсіресе, жастарымызға, кейінгі ұрпаққа үлгі етіп тартылады.
Осы орайда «Ұлт қызметшілері» деген ортақ тақырыппен ұсынылған салқар топтамадағы қазақтың үш бәйтерегі: қазақ көркемөнерін көгерткен Темірбек Жүргенов, мансапқа емес, ұлт мақсатына қызмет еткен Ілияс Омаров, намыс ұлы, өрен жүйрік Өзбекәлі Жәнібеков туралы толғамды эсселерді кім-кімнің де ерекше ықыласпен ынтызарлана оқитыны сөзсіз. Автор үш дәуірдегі үш алыптың тіліміз бен діліміз, ұлттық өнеріміз жолында қандай қайыспас қайраткерлікпен жанкешті күрес жүргізгенін алдымызға нақты деректермен жайып салады. Бұл тұстарда Сүлейменнің қаламы айрықша әңгімешіл. Әдемі әсермен, елшіл сезіммен оқырманның айызын қандырып, жан-жүректегі отаншылдық отты жандырып отырады. Ақынжандылықпен шырайланған бұл эсселерді оқыған алғыр жастарымыздың бойына осынау алып аталарына ұқсағысы келетін құлшыныс, құштарлық туатынына, туып та жатқанына еш күмәніміз жоқ. Тағылым, сабақ, ғибрат. Бұл шығармалардың атап айтар құндылығы да осында.
Келесі триптихте қазақ ғылымының атасы Қаныш Сәтбаев пен ұлы жазушымыз Мұхтар Әуезов өмірінің бірқатар шұғылалы сәттері атақты күрескер дәрігер Сайым Балуанұлы Балмұқанов ғұмырнамасымен жарастыра өріліп берілген. Бұрын білмеген қаншама тосын жайттарға, ғажап сырларға қанығамыз. Айталық, «басқыншы жаһандану» деген жаңа сөз тіркесін қолданады. Ал Ақтөбе жер аты ежелгі Ер Мамайдың қызының бейіті бор тастан көтерілген кезде шыққан екен. Мұндай іліми ақпарат беріп отыруды Сүлеймен Мәмет мәнерінің өзіндік ерекшелігі, дара қолтаңбасы деп біліңіз. Ұлы Абайдың шөбересі Ишағы апа Жағыпарқызының сырлы сұхбатынан да ұлыларымызға қатысты көп тарихтың беті ашылады. Одан әрі автордың өзі тікелей араласып, жақсы інісі бола білген ақын-жазушы, әдебиетшілер Бердібек Соқпақбаев, Тұманбай Молдағалиев, Қадыр Мырзалиев, Шона Смаханұлы, Сағат Әшімбаев, ғұлама ғалым Өмірзақ Сұлтанғазин, қайталанбас қолөнерші ұста Дәркембай Шоқпарұлы, қазақ баспасөзінің серек тұлғасы Ұзақ Бағаев пен оның ақын ұлы Ерлан Бағаев сынды дегдарлардың суреттеме портреттері көкірек көзімізді кеңірек ашып, жан дүниемізді байыта түсері хақ.
Иә, «Жалқы жан» кітабының да әдебиетіміз бен мәдениетімізде өзіндік дара соқпағы бар деп кәміл сеніммен айта алсақ керек.
Қорғанбек АМАНЖОЛ,
халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты
АЛМАТЫ
