Коллажды жасаған – Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
Биыл 11 айдың өзінде ғана 19 мыңнан аса интернет алаяқтық тіркелген. Соның салдарынан азаматтарға 30,6 млрд теңгеге жуық шығын келтіріліпті. Ішкі істер министрлігінің мәліметінше, алаяқтардың ең көп тараған тәсілі – белгілі сауда алаңдарының сайттарында, сондай-ақ әлеуметтік желілер мен мессенджерлерде хабарландырулар орналастыру арқылы жасалатын интернет-саудаға тиесілі. Әдетте мұндай жағдайда алаяқтар тауардың немесе қызметтің төмен бағасын көрсетіп, алдын ала немесе толық төлемді сұрайды екен. Айталық, биыл дәл осындай 6,7 мыңнан аса қылмыс тіркеліп отыр. Сол үшін құқық қорғау қызметкерлері ғаламтордың мүмкіндігін пайдаланып, кез келген қызметті алатын кезде алаяқтардың құрбаны болмас үшін әрбір әрекетті жеті рет өлшеп, бір рет кескен абзал екенін жиі ескертеді. Біріншіден, тексерілген жарнама сайттарын ғана пайдаланған жөн. Екіншіден, тауарды алғаннан кейін төлем туралы келісу артық етпейді. Үшіншіден, тауардың бар екеніне анық көз жеткізіп, бейнеқоңырау арқылы нақтылап алған дұрыс болады. Егер сатушы басқа қалада болса, таныс адамдарды тауарға жіберген – оңтайлы шешім.
Қазір адамдар күмәнді брокерлік компаниялар мен инвестициялық жобаларға инвестиция салу арқылы ақшаны тез көбейтудің түрлі схемасына ілігіп жатыр. Мәселен, жыл басынан бері осындай қармаққа түскен құрбандардың саны 2 мыңнан асқан. Олар өз ақшаларын жоқ инвестициялық жобаларға салған. Кейбір жағдайларда осы мақсаттар үшін несиелер ресімдеп, жеңіл ақшаны іздегендер қолда бар жинақтарынан айырылған. Алаяқтар ірі компаниялардың, соның ішінде ұлттық компаниялар, банктер мен криптобиржалардың атынан жалған сайттар құрып, аңқау халықты құрығына түсіріпті. Алаяқтардың әрекеті онлайн-режімде ғана өтіп, адамдар жалған «менеджерлермен» және «брокерлермен» мессенджерлер арқылы тілдескен. Жұрттың сеніміне ие болу мақсатында кейбір алаяқтар үлкен қаржыны тарту үшін дивидендтерді бір реттік төлеуді жүзеге асырып отырыпты.
Келесі кең таралған әдістің бірі – әлі де сол банк, құқық қорғау және басқа да мемлекеттік органдар қызметкерлерінің атынан соғылған телефон қоңыраулары. Бұл орайда айта кетерлігі, қазір шетелден жасалған жалған қоңырауларды байланыс операторлары бірден бұғаттайды. Мұндай жүйе қолданысқа енгелі 64 миллионнан аса осындай қоңырау тоқтатылған.
Дегенмен интернеттегі алаяқтар адамдарды алдаудың жаңа амал-айласын іздеуге көшкен. Қазір негізінен шетелдік нөмірлерден және WhatsAppпен қоңырау шалу арқылы жасалған алаяқтық көп тіркеледі. Мәселен, биыл осындай 4,7 мыңнан аса қылмыс белгілі болып отыр. Мұндай сәтте алаяқтар қаржының сақталуын қамтамасыз ету үшін азаматтарды ақшаны шоттан немесе депозиттен қауіпсіз «сақтандыру» шотына аударуға көндіреді. Бір қызығы, алаяқтардың арбауына ілінгендер өз еріктерімен несие ресімдеп, олардың айтуымен телефондарына қашықтан қол жеткізуге арналған қосымша орнатқан. Ең сорақысы, банктерден келіп түскен кодты алаяқтардың қолына өздері берген. Яғни бұл адамдардың банктің барлық қауіпсіздік шараларын өздері айналып өтетінін көрсетіп береді. Кейбір жәбірленушілер қолда бар мүліктерін, оның ішінде пәтер мен көліктерін де кепілге қойған немесе сатқан. Түскен ақшаны алаяқтардың шоттарына аударып берген. Ал банк пен полиция қызметкерлері ешқашан дербес деректерді сұратпайды, тіпті телефон арқылы арнайы операциялар жүргізбейді.
Астана қаласы ПД Криминалдық полиция басқармасының жедел уәкілі Айдар Қонысбектің айтуынша, биыл Астанада 11 ай ішінде 4,5 мыңнан аса интернеттегі алаяқтық тіркелген. Сондай-ақ ол алаяқтар ақпараттық технологиялардың жаңа мүмкіндіктерін сәтті қолдануға үйір екенін тілге тиек етеді. Сондықтан полиция жедел уәкілі азаматтар да сандық дәуірде сауатты болу қажет екенін алға тартып отыр.
«Қазір ғаламторда құқыққа қарсы контент өріп жүр. Департамент қызметкерлері интернет желісін мониторингілеуде 900-ден аса құқыққа қарсы ресурсты анықтап, бағыттады. Сол үшін біз құқыққа қайшы контентті анықтау мен бұғаттаудың жеделдігін арттыруға негізделген «Киберқадағалау» ақпараттық жүйесінің қызметіне жасанды интеллект элементтерін әзірлеу және енгізу қажеттілігі туралы министрлікке ұсыныс жібердік. Сондай-ақ алаяқтар Sim-бокстарды белсенді қолданады. Мысалы, осындай құрылғыға бір уақытта 500-ден аса sim-картаны қосып, отандық байланыс операторларының абоненттік нөмірлерінен қоңырау шалуға болады. Бұл жабдық пайдаланылған атау кодтарын үнемі өзгертеді. Олардың нақты орнын анықтау қиын. Сондай-ақ SIM-бокстар Қазақстан провайдерлеріне берілетін IP-мекенжайларды пайдалануға мүмкіндік береді. Ал бұл басқару елден тыс жерлерде де жүргізілетінін көрсетеді», дейді А.Қонысбек.
Биыл елорда аумағында жүргізілген жедел-іздестіру іс-шаралары кезінде шетелдік алаяқтардан құқыққа қайшы мақсатта пайдаланған 14 sim-бокс тәркіленген. Полиция жедел уәкілі қазір кез келген сауда орталығындағы абоненттік нөмірлерді сатып алып, үшінші біреудің атына тіркеудің қиындық тудырмайтынын айтады. Бұл үшін бар болғаны адамның ЖСН-ын білу жеткілікті. Оның айтуынша, абоненттік нөмірлерді тіркеу кезінде деректерді биометриялық верификациялауды енгізу туралы талап та толық қолға алынбаған. Мұндай ресім жүзеге асса, абоненттік нөмірлерді құқыққа қайшы мақсаттарда пайдалануды едәуір қысқартады. Өкініштісі, қазір бұл функция ерікті негізде жұмыс істейді және құқықтық негізі жоқ.
Биылдан бастап Ұлттық банк базасында іске қосылған «фродқа қарсы орталық» жобасы құқық қорғау органдары, екінші деңгейдегі банктер, төлем ұйымдарына алаяқтық белгілері бар жүргізілген транзакциялар туралы жедел ақпарат алмасуға арналған. Бірақ бұл қызметтің өзі де жеткіліксіз. Себебі осындай құқық бұзушылықтарды тіркеу статистикасы үнемі өсіп келеді. Маңыздысы, қылмыстық жолмен алынған ақшалай қаражаттарды шығаруда көмек көрсеткендерге, яғни «дропперлерге» қатысты қылмыстық немесе әкімшілік жауапкершілікке тарту үдерісін жеделдету де маңызды болып отыр.
Көріп отырғандай, елдегі интернеттегі алаяқтықпен күрес жұмыстары ерекше бақылауда. Дегенмен кибералаяқтықтың шекарасы болмайтынын ескермейтіндер еңбек етпей қарын тойдыруды үйрететіндердің айтқанына сенеді. Шындығында, нарық заманында алмақтың да салмағы бар.
