Қазақ тіл білімінің қайраткері, түркологияның тегеурінді тұлғасы, Түркияның «Dil Kurumu» қоғамының құрметті мүшесі, Башқұртстан Ұлттық ғылым академиясының құрметті академигі, «Отан» орденінің иегері, Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамының негізін қалаушы, академик Әбдуәли Туғанбайұлы іркіліссіз ізденістің, есепсіз еңбектің, мойымас мінездің, таймас табандылықтың адамы еді. Сондықтан оны ана тіліміздің «Алтын адамы» деп атауға болады. Есік қорғанына жақын маңда туғаны үшін де, қайшыласқан тұста қайрат көрсете жүріп қазақ тілінің мәртебесі үшін күресіп, Қазақ тілі қоғамын құрғаны үшін де, этнолингвистиканың түп бастауында тұрғаны үшін де, үндемей жүріп үлкен істерді атқарғаны үшін де осылай атау әділетті әрі абзал болар еді.
Ол сөз сүйегіне сіңген, кең пішілген, кенен білім жиған, халық даналығынан қанып ішкен, соны үлкен арнаға құя білген, тұтас кезеңге тұтқа болған тұғырлы тұлға еді. Біз бүгін терминологияның тепсеңі, тілтанымның түзеңіне шығып тұрсақ, соған жақпар-жақпармен, қия-қиямен жол салған, тымырсық уақытта тоңға айналған қазақ түркологиясының көбесін бұзып, сере қардан соқпақ шығарған ғасырлық шынарға – ғұлама абызға қарыздармыз.
Ол кәмелетке толған жасында соғысқа аттанды, майданнан оралған соң, ой майданына араласты. Қос майданнан да жеңіспен шықты. Көтеріп шыққаны адамдық жалауы, кісілік байрағы еді. Жаман жерді басқан жоқ, жаңсақ пікір айтқан жоқ. Қырық атанға жүк болар жанкешті жұмыс атқарды, артында мың баспа табақ еңбек қалды. Мың баспа табақ дегеніңіз, қырық миллион таңба деген сөз. Былай қарасаң, қарапайым арифметика сияқты. Алайда соның артында қанша ұйқысыз түн, күлкісіз күн жатыр.
Әрбірі Есік қорғанының кірпішіндей «Қазақтар ана тілі әлемінде» үш томдығы ыждағатты кісінің ысырапсыз ғұмырын көрсетеді. Бұл жалғасты жұмыс, ғылым адамының эталоны болған тұлғаның этнолингвистикалық сөздігі қазақтану эпопеясын толықтырады. Қазақтану эпопеясы деген сөзді текке айтқанымыз жоқ. Қазақ этнолингвистиканың қайнар бастауында тұрып, оның жеке ғылым саласы ретінде өркендеуі мен өсуіне тікелей бастамашы болған Әбдуәли Қайдар ұлтты тану тілді танудан басталатынын айқындап, айшықтап көрсетіп берді.
Этностаным мен тілтаным егіз екенін, осы екеуінің синтезі – этнолингвистика біздің барымызды бағалап, жоғымызды түгендеуге бағдар екенін білдірді. Тоқсан жасында осылай толғанды. Тіл білімінің төбе биіне айналды. Төрде отырып, төбе-төбе еңбегін ұсынды. Тамырлас түркі әлемін түгендеді. Қарымды қаламымен қатарласын қанаттандырды, мұраттасын мерейлендірді. Қазақ тілінің мәртебесі үшін даудан да, жаудан да тайсалмады. Қысым көрсе де, қыспаққа түссе де қазық еткен ойынан айнымады, қадақ еткен ісінен шегінбеді. Ол ұлтқа, елге қатысты қай мәселеде қайрат көрсетіп, қалың ортасында жүрді. Жұрт дегенде жүрегін ұсынды. Азаматтық ұстанымы айқын болды. Сондықтан Алаш арыстарының ақталуы, Тіл туралы заңның қабылдануы, «Қазақ тілі» қоғамының құрылуы, әліппе реформасы секілді қабырғалы істерде Ә.Қайдардың есімі қашанда алғаш аталатын.
Азаттықтың ақ таңы арайлап атқанда түркология ғылымының қайта қанаттануына, ана тілінің тұғырына қонуына, тіл, терминология, латын әліпбиі жобасына қатысты беделді мінберлерде ұдайы сергек үн қата білді. Түп-тамырымызды қопара, түп-танымымызға түрен сала келген «Түркітануға кіріспе» қазақ түркологиясын түбегейлі өзгерткен ерен еңбек болды. 1985 жылдан бастап жоғары оқу орындарына оқытыла бастаған осы еңбек түркітанушылардың әліппесіне айналды. Қазір түрік тіліне де аударылған бұл сүбелі еңбекті дүниежүзі түркологтері бағдар етіп алған.
Әбдуәли Туғанбайұлының әуелі індете оқып, пайымды пікірі қалыптасқан тұлғаның бірі – Шоқан Уәлиханов екен. Ғалымның бағдарлы бағытының бірі – ұйғыртану болса, Шоқан салған соны соқпақтан кейін шөп басқан осы жолға түсті. Кеңесбаевтың кеңесімен басталған «Қазіргі ұйғыр тіліндегі қос сөздер» дипломдық жұмысы жүйелі ғылыми жұмысқа ұласты. Сондықтан оның қаламынан туған ұйғыр тілінің мәселесіне арналған іргелі де күрделі монографиялар сериясы да әлемдік түркологияға қосылған қомақты үлес. Академиктің 1955 жылы «Қазіргі ұйғыр тіліндегі қос сөздер» тақырыбында кандидаттық, 70-жылдары «Ұйғыр диалектілері және әдеби тілдің диалектілік негізі» атты докторлық диссертация қорғауы, 1971 жылы «Қазіргі ұйғыр әдеби тілінің дамуы» атты монография жазуы – бұл сөзімізге дәлел. Түркі академиясы 2017 жылы басып шығарған «Ұйғыр тілі лексикасының дамуы» атты іргелі монография да осы ілкімді ізденістің жемісі еді. Ол осылайша, түркітанудың бір саласы ретінде жаңа көзқарас қалыптастырды.
Абыз аға аманатқа да берік еді. Оны Халықаралық Түркі академиясына табыстаған қымбат қолжазба мұраларынан да аңғаруға болады. Бұл қорда көрнекті ғалымның қолжазбалары, аға достарының құнды мұралары сақталған. Әсіресе әйгілі Әмір Нәжіптің 4 томдық «Историко-сравнительный словарь тюркских языков XIV века» («ХІҮ ғасырдағы түркі тілдерінің тарихи-салыстырмалы сөздігі») деген іргелі еңбегінің орны бөлек. Кеңестік құрсаудың қалың кезеңінде Әмір Нәжіп осы қомақты қолжазбасын баспаға тапсырған екен. Өкінішке қарай, оның І томы 1979 жылы Мәскеуде жарыққа шығады да, қалған томдары тоқтап қалады. Ғұлама ғалым Қазақстан тәуелсіздігін жариялаған тұста сырлас іні-досы Әбдуәли Туғанбайұлымен өз шаңырағында дидарласып, жарық көрмеген қолжазба мұраларын аманаттап отырып: «Ортағасырлық жазба ескерткіштердің көбісі бүгінгі қазақ жерінде дүниеге келген, демек олардың мұрагері – сендерсіңдер. Мен ғұмырымды түркологияға арнадым. Еңбектерімнің біразы жарияланды. Жарияланбағандары да аз емес. Соларды өзіңе аманат етем» деген екен.
Тоқсанның төріндегі абыз аға асыл аманатты бізге табыстап тұрып, осы сөздерді толқып айтып еді. Бұл ретте айта кетсек, Әмір Нәжіп аяқтаған іргелі де кешенді еңбекте ескі ескерткіштегі 2500 сөз түркі тілдерінің тарихи сөздіктері мен XI-XV ғасырлар аралығында жазылған 20-дан астам көне әдеби жәдігерлермен, сондай-ақ 20-дан астам қазіргі түркі тілдерінің бай материалымен салыстырыла берілген. Араб-парсы, сонымен бірге моңғол, бурят, қалмақ тілдерімен салыстырулар жасалғаны тынымсыз еңбекқорлықтың, төгілген тердің мөлшері сынды. Көп ұзамай, 2017 жылы біз іргелі еңбекті мұқият дайындап, жүйелеп, төрт томдық толымды кітап етіп басып шығардық. Сонда сертіне берік Әбдуәли аға мойнынан ауыр аманат жүгі түскендей, әрбір томды асықпай парақтап, тебірене бауырына басып, ақ батасын беріп еді. Риза болғандығы – сол жолы өзінің жеке заттары мен қолжазба хаттарын да академияға тапсырған болатын. Олар қазір академиктің көзі ретінде Халықаралық Түркі академиясының музейі мен кітапханасында сақтаулы тұр.
Сизиф еңбегі секілді сабылыс пен сарылыстан, самғау мен құлаудан, қайталау мен қайраты кемуден тұратын ғылым жолы Әбдуәли Қайдарды қажытып, қамықтырған жоқ, қайта қайрады. Аманат шағына дейін арпалысып, ғылымның тасын арқалады. Ол еңбек өтеусіз болған жоқ. Көзі тірісінде жарық көрген «Ғылымдағы ғұмыр» атты 6 томын қарап отырып, сайын тұлғаның із салмаған, ілгегін таппаған саласы жоқтығына қайран қаласың. Этимология, этнонимика, сөзтану, түбіртану, терминология, ономастика, фразеология, тарихи лексикология, диалектология секілді тіл білімінің сан саласында сайраған ізі жатыр. Түркология мен алтайтануда да ана тілінің абызын айналып өте алмаймыз.
Хакім Абайдың «Толық адам» концептуалды идеясының утопия еместігін Әбдуәли Туғанбайұлының өмірі мен болмысынан көреміз. Адамдықтың кемелдігіне анық мысал да осы. Мәуелі бәйтеректей болған ұлағатты ұстаздың жетекші болып, жөн сілтеген шәкірттерінің өзі қазір қадау-қадау ірі ғалымдарға айналды.
Біз академик Әбдуәли Қайдар жөнінде сөз қозғағанда, жүз жылдық жүйелі жұмыс, жүлгесі үзілмеген жарық болмыс, еселі еңбек пен ерен ерлік, ұлтты сүюдің үздік үлгісі, елге қалтқысыз қызмет қылудың биік белгісі жөнінде айтамыз. Ол ортақ істе олжа салған, жоқты іздеген, барды түгендеген, ұлт тілін ұлықтаған, бауырлас халықтардың тұтастық туын көтерген, жаңа латын әліпбиінің бастауында тұрған, бір сөзбен айтқанда, ұлт руханиятын жаңғыртқан пассионар тұлға еді. Ғибратты ғұмырын, ғапылы жоқ ғылыми ізденісін, бүкіл өмірін сөздің мәнін ашуға жұмсаған тұғырлы тұлғаның жүріп өткен жүз жылдық жолы – ұрпаққа өнеге. Ана тілін төрге оздырған абыздың ілкімді істері жалғасын табады деп сенеміз.
Дархан ҚЫДЫРӘЛІ,
академик, сенатор
