Шұғыл және жан-жақты көмек
Мыңдаған отбасы баспанасыз қалып, апат салдарынан қираған инфрақұрылымды қалпына келтіру жұмыстары жүргізілді. Мемлекеттік құрылымдар, гуманитарлық ұйымдар мен жеке сектор арасындағы нақты үйлестірілген жұмыс нәтижесінде Үкімет апаттың салдарын барынша азайтып, зардап шеккендерге жедел көмек көрсетті.
Тілсіз жау бірден тізгіндеуге ырық бермеді. Еліміздің он аймағындағы су қоймалары кемерінен асып, бұрқ-сарқ қайнап, қауіп тудырды. Әсіресе батыс өңіріндегі өзен суларының деңгейі күн сайын өрлеп, өрекпіді. Соған сай мемлекеттік құрылымдармен бірге жұртшылық та тайлы-тұяғы қалмай Жайықтың жағасында дамылсыз дамба салып, келе жатқан қауіптің алдын алуға жұмылды. Қамданған қапы қалмайтынын батыстағы жұртшылық айқын аңғартты.
Үкіметтің берген ресми мәліметіне сүйенсек, су тасқыны салдарынан мүлкі зақымданған азаматтарға жан-жақты көмек көрсетілді. Өңірлерде тұрғын үйлер, әлеуметтік нысандар, инфрақұрылымдар салу, қалпына келтіру жұмыстары жүргізілді. Мәселен, 36 455 отбасына жалпы сомасы 13,3 млрд теңге, 100 АЕК мөлшерінде біржолғы әлеуметтік көмек көрсетілді. 21 876 отбасына 9,9 млрд теңге көлемінде 150 АЕК-ке дейінгі өтемақы төленді. Биыл төтенше жағдай жарияланған аймақтарда атаулы әлеуметтік көмек беру отбасылардың материалдық жағдайын жергілікті комиссияның тексеруінсіз, автоматты түрде ІІІ тоқсанға ұзартылды. Нәтижесінде 3,6 мың отбасына 655,7 млн теңге көлеміндегі АӘК төлемі тағайындалды.
Су тасқынынан зардап шеккен өңірлерде комиссиялар азаматтардың жалғыз баспанасы болған 19 359 су басқан үй мен саяжай құрылыстарын тексерді. Оларды баспанамен қамту мақсатында жылжымайтын мүлік нарығынан 5 767 тұрғын үй сатып алынған. Жөндеу жұмыстары 9 156 үйде 100% аяқталды. Бұл мақсатта барлығы 54,7 млрд теңге бөлінді. Сондай-ақ қысқа мерзімде 64 млрд теңгеге 2 680 жеке тұрғын үй салынды.
Бұған қоса Үкімет резервінен 42,5 млрд теңге бөлінді. Оның 400 млн теңгесі зардап шеккен отбасыларға Қостанай облысының Арқалық қаласынан 31 пәтер сатып алуға бағытталды. 1,4 млрд теңге – Қостанай облысының Арқалық қаласындағы, Амангелді, Жангелді аудандарындағы «Қостанайюжэлектросервис» КМК электр желілерін жөндеу жұмыстарын жүргізуге; 1,1 млрд теңге – Батыс Қазақстан облысындағы жоғары вольтты электр желілерін күрделі жөндеуге; 22,7 млрд теңге – Ақмола, Ақтөбе, Қостанай, Солтүстік Қазақстан облыстарында жол инфрақұрылымын қалпына келтіруге жұмсалды. Сондай-ақ Ақмола, Ақтөбе, Қостанай облыстарында білім беру нысандарын салу, жөндеу жұмыстарына – 7,5 млрд теңге; Солтүстік Қазақстан облысында инженерлік инфрақұрылым жобасын іске асыруға – 2,9 млрд теңге бөлінді. 600 млн теңге – Ақмола облысында 7 сумен қамту нысанын жөндеуге, 5,9 млрд теңге – Атырау облысындағы жолды қалпына келтіруге бағытталды.
ШОБ субъектілеріне келтірілген залалды өтеуге 12,1 млрд теңге бөлінді. Зардап шеккен кәсіпкерлік субъектілеріне толық төлем жасау мақсатында «Демеу» корпоративтік қорынан Атырау, Батыс Қазақстан, Солтүстік Қазақстан облыстарына 2,5 млрд теңге көлемінде қосымша қаражат бөлу мәселесі пысықталды. Аталған қаражат есебінен ШОБ субъектілерінің 40 өтініші бойынша шығын өтелді. Жалпы, өңірлік комиссиялар 14,6 млрд теңгеге 734 кәсіпкерлік өтінімді мақұлдады. Мал шығынына мемлекет тарапынан көрсетілген көмек көлемі 2,8 млрд теңгеден асты.
Апаттан құтқару жұмыстарына барлық күш жұмылдырылды
Су тасқыны кезінде еліміздің көп бөлігі табиғи апатқа ұшырады, оның ауқымын болжау мүмкін емес еді. Жүзден астам елді мекеннің тыныс-тіршілігіне нұқсан келді. Ең қиын жағдай республиканың батыс аймақтарында, солтүстік бөлігінде болды, онда су тасқыны екі кезеңде өтті. Апаттың алғашқы күндерінен бастап Төтенше жағдайлар министрлігінің үйлестіруімен Жедел, өңірлік штабтар жұмыс істеді, азаматтық қорғаудың мемлекеттік жүйесінің күштері мен құралдары жұмылдырылды.
Басты мақсат адамдардың амандығы болды. Осыған байланысты, бастапқы кезеңде халықты төтенше жағдайлар аймақтарынан жер үсті, әуе тәсілімен кідіріссіз эвакуациялау жүргізілді. Жиыны 120 мыңнан астам азамат құтқарылып, уақытша орналастыру пункттеріне жайғастырылды, оларға қажетті көмек көрсетілді. Көлік қатынасынсыз қалған Ақтөбе, Ақмола, Солтүстік Қазақстан облыстарының елді мекендерін азық-түлікпен, дәрі-дәрмекпен қамтамасыз етуге алғаш рет қалқыма көпірлер қолданылды. Бұған қоса барлығы 35 млн текше метрден астам су сорылды, мың шақырымға жуық уақытша қорғаныс бөгеттері мен біліктері тұрғызылды, 7,5 мың шақырымға жуық арықтар мен каналдар тазартылып, 8 млн-нан астам қапшықтар төселді.
Жалпы, апаттан құтқару жұмыстарына Төтенше жағдайлар, Қорғаныс, Ішкі істер министрліктерінің, Ұлттық ұланның, Ұлттық қауіпсіздік комитетінің, Мемлекеттік күзет қызметінің күштері мен құралдары, сондай-ақ жергілікті атқарушы органдар мен бейжай қарамайтын азаматтар жұмылдырылды.
Күштік құралдардың жалпы топтамасы 63 мыңнан астам адамды, шамамен 7 мың техниканы, 1 мыңнан астам су айдау құрылғыларын, 418 жүзу құралдарын, 38 әуе кемелерін құрады.
Қоймалардағы су көлемі
Жалпы, су тасқыны жағдайы жағымсыз салдарымен қатар, қазіргі экономика саласының қажеттіліктеріне пайдаланылатын су қоймаларында 12 млрд текше метрден астам су жинауға мүмкіндік берді. Мысалы, егер өткен жылы су қоймаларынан жалпы су жіберу бүкіл су тасқыны кезеңінде шамамен 13 млрд текше метрді құраса, биыл бір айда су қоймаларынан жалпы су жіберу 36 млрд текше метрден астам көлемді құрады.
Бұл ретте республиканың су шаруашылығы құрылыстары ең жоғары шиеленісті кезеңде суды қабылдауды, қауіпсіз ағызып жіберуді қамтамасыз етті, бұл тасқын суларды соңғы жылдары тапшылық туындаған су нысандарына (көлтабандар, су басқан шалғындар, көлдер) жіберуге мүмкіндік берді. Мәселен, Астана су қоймасын тасқын сумен толтыру 2 млрд теңгеден астам қаржы үнемдеуге мүмкіндік берді. Осылайша су қоймасын Қ.Сәтбаев атындағы канал арқылы толтыру қажеттілігі жойылды.
Сондай-ақ су тасқынының экологиялық жағдайды жақсартуға септігі тигені де рас. Көптен бері су бармаған Батыс Қазақстан облысының Қамыс-Самар көлдеріне 80 млн текше метр тасқын су жетті. Ұлытау облысынан Қызылорда облысына 839 млн текше метр су жіберілді. Соның арқасында су жолын қадағалау тарихында алғаш рет Сарысу өзені арқылы су Қызылорда облысының көл жүйелеріне жетті. Жыл басынан бері Балқаш көліне 12 млрд текше метр су, оның ішінде 3,3 млрд текше метр су тасқыны кезінде жіберілді. Каспий теңізіне 7,4 млрд текше метр су құйылды.
Биылғы қыркүйек айының басындағы деректерге сәйкес, су қоймаларынан ауыл шаруашылығына 8,4 млрд текше метр су, өнеркәсіпте 3,7 млрд текше метр су пайдаланылған. Осыған орай, болашақта тасқын бола қалса суды жинауды, қауіпсіз өткізуді қамтамасыз етуге көлемі 2,6 млрд текше метр болатын 42 жаңа су қоймасын салу жоспарланып отыр. Бұл іс-шаралар Су саласын дамытудың 2024–2028 жылдарға арналған кешенді жоспарына енді.
Сонымен қатар 580 мыңнан астам тұрғыны бар 84 елді мекеннің қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында зардап шеккен нысандарды салуға, реконструкциялауға, қалпына келтіруге, қорғаныс бөгеттерін нығайтуға бағытталған 56 жобаның тізбесі анықталды.
Көлік қатынасы қалпына келді
Отандық әуе компаниялары биылғы 11-20 сәуір аралығында Астана, Алматы, Шымкент, Ақтау қалалары бағыттарында Атырау қаласынан жалпы сыйымдылығы 14,2 мыңнан астам орындық 76 қосымша рейсті орындады. Сондай-ақ әуе тасымалдаушылармен 1,1 млрд теңге гуманитарлық көмек бөлініп, 100 тоннадан астам гуманитарлық жүк тасымалданды. Пойыздардың үздіксіз, қауіпсіз қозғалысын қамтамасыз ету мақсатында 83 су қоймасы мен бөгеттерге тұрақты бақылау жүргізілді.
Халықты эвакуациялау кезеңінде 30 мың жолаушы, оның ішінде «Атырау – Құлсары – Маңғыстау» бағыттарына 12,5 мың жолаушы, Қызылорда, Қарағанды, Алматы, Астана, Ақтау қалалары бағытында 5,5 мың жолаушы тасымалданды, сондай-ақ ТЖМ, Ұлттық ұлан, жергілікті атқарушы органдар жеке құрамының 10,5 мың адамы, 1,5 мың бала емдеу-сауықтыру орталықтары мен лагерьлерге барды.
1,1 мың ауыр техниканы тасымалдауға 700 теміржол платформасы тегін берілді. Бұған қоса зардап шеккен өңірлерге 10 мың тоннадан астам гуманитарлық көмек (ауыз су, азық-түлік, матрацтар, гигиена заттары, сондай-ақ апаттан құтқару жұмыстарына арналған қиыршық тас, кесек тас) жеткізілді. Су тасқыны салдарынан республикалық жолдарда 122 учаскедегі жол жиектері мен жол төсемі шайылып кеткен болатын. Оны қалпына келтіру жұмыстарын қаржыландыру толық көлемде қарастырылып, барлық көлік байланыстары бұрынғы ырғағына түсті.
Түйін сөз
Ресми мәліметке сәйкес, су тасқыны басталғаннан бері барлығы 12 086 тұрғын үй мен 22 723 саяжай су астында қалды. Бұған қоса мал-мүлкі суға кетіп, бизнесі зардап шеккендер де бар. Дегенмен Мемлекет басшысының халыққа берген уәдесі толық орындалды. Қыркүйек-қазан айларына дейін барлық зардап шеккен тұрғын қалыпты тірліктеріне қайта оралды. Қиындық артта қалды. Тек мұның салдары сабақ болып, сақтық, алдын алу амалдары жетілдіріле беруі керек. Осынау алапат тасқынға кеудесін тосқан, құм тасып дамба салуға атсалысқан, үй-күйсіз қалған жұртшылықты ыстық тамақпен қамтыған, бір сөзбен айтқанда, өртке қанатымен су сепкен ел еріктілерінің ерлігін айтпай кетуге болмас. Сонымен бірге құтқару саласының кәсіби мамандарының да халықтың амандығына қосқан үлесі зор екені белгілі. Қиын сәттерде қаржылай көмек көрсеткен компаниялар мен ірі кәсіпкерлерді айтпағанда жекелеген адамдар, оның ішінде аты-жөнін жария етпеуді құп көрген бейтаныс жігіт 450 млн теңге, әнші Димаш Құдайбергеннің өзі 15 млн теңге көмек көрсеткені көпшіліктің есінде. Әлемнің әр түкпірінен жеткен гуманитарлық көмектер де еліміздің жаһандағы беделін көрсетті.
