Коллажды жасаған – Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
Осы ретте әуелі көші-қон саласындағы мән-жайды нақты білмекке сауал жолдаған едік, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі шетелден көшіп келетін қазақтар мен ішкі қоныс аударушыларды орналастыруға арналған өңірлік квота саны белгіленгенін мәлім етті. Айталық, биыл квота саны – 9 653 адам, бұл былтырғы жылмен салыстырғанда 170 адамға артық. Осылайша, биыл өңірлік квота қандастарға: Павлодар облысы – 1 056, Ақмола облысы – 285, Шығыс Қазақстан облысы – 269, Абай облысы – 244, Солтүстік Қазақстан облысы – 175, Қостанай облысы – 150, Атырау облысы – 100, Батыс Қазақстан облысы 30 адамға, ішкі қоныс аударушыларға: Павлодар облысы – 3 050, Солтүстік Қазақстан облысы – 2 969, Қостанай облысы – 535, Шығыс Қазақстан облысы – 372, Абай облысы – 255, Ұлытау облысы – 125, Қарағанды облысы 38 адамға бөлінді.
Мемлекеттік қолдау іс-шаралары да біршама. Мәселен, көш субсидиялары: отбасының әрбір мүшесіне 70 АЕК мөлшерінде біржолғы төлем, 12 ай ішінде бір отбасына 15-тен 30 АЕК-ке дейін төленетін тұрғын үйді жалдау (жалға алу), коммуналдық қызметтерге субсидия, 400 АЕК мөлшерінде қоныс аударуға жәрдем көрсететін жұмыс берушілерге субсидия, қысқа мерзімді кәсіптік оқытуға жолдама, жұмысқа орналасуға немесе кәсіпкерлік бастаманы дамытуға жәрдемдесу, тұрғын үй сатып алуға экономикалық мобильділік сертификаттарын беру. Осындай мемлекеттік қолдаудың арқасында 2024 жылы 19,7 мыңнан астам ағайын тарихи отанына оралып, «қандас» мәртебесін алған.
Ресми деректерге сүйенсек, 2017 жылдан бері солтүстік өңірлерге 57 мыңнан астам адам қоныс аударған екен. Бұл – жұмыссыздар саны басым аймақтардан жұмыс күші тапшы өңірлерге көшіру мақсатында жүргізілген игілікті бастама. Оларға мемлекеттік қолдау ретінде (қоныс аударушыларға) материалдық көмек, көш шығындарын өтеу, тұрғын үй жалдау, коммуналдық қызметтерге ақы төлеу шығындары қарастырылып отыр. Алайда, осындай сан салалы мүмкіндікке қарамастан, солтүстік өңірлердегі ауылдардың тоқырауы, тарауы тоқтамай тұр.
Мемлекеттік қолдау іс-шаралары жетілдіріліп отырады. Мәселен, қосымша ақшалай төлем сертификаты енгізілді (тұрғын үй құнының 50%-ы, 1160 АЕК-тен аспайды). Сертификат қаражатын алғашқы төлем ретінде қолдануға болады. Бұған қоса Шығыс Қазақстан, Павлодар, Қарағанды, Солтүстік Қазақстан, Қостанай облыстарында бейімдеу, интеграциялық орталықтары ашылды. Олардың негізгі мақсаты – қоныс аударушыларды жергілікті қоғамға тиімді интеграциялау, балаларды толыққанды оқыту, әлеуметтік, медициналық қызметтерді жетілдіру, тағысын-тағылар.
Үкіметтің дерегінше, қоныс аударушылар мен шетел қазақтарын қабылдау квотасы жылдан жылға өсіп келеді. 2024 жылы 7 050 қоныс аударушы, 2 433 қандасқа, жиыны 9 483 квота берілген. Бұл 2023 жылғымен салыстырғанда, 554-ке артық. 2024 жылы 6 146 адам (1 767 отбасы) қоныс аударған.
«Былтыр жазда «Жаңа Қазақстанның әдеби-танымдық панорамасы» жобасы аясында Солтүстік Қазақстан облысының біраз жерін аралап едік. Сонда байқағаным, кейбір ішінара ауылдар қайта түлеген. Есіл ауданында бір ауылға бардық. Бізді сол өңірдегі қаламгер Жарасбай Сүлейменов ағамыз бастап алып жүрді. Сол кісі айтады: «Бұдан біраз бұрын осы ауылға келсем, ауыл мектебінде жалғыз оқушыны бес-алты мұғалім оқытып отыр екен. Ақыры мектеп жабылып, ауыл тарай бастағанда Қытайдан қырық шақты отбасы көшіп келді. Сөйтіп, мектеп қайта ашылып, ауыл қалпын сақтап қалды». Расында ауыл тап-тұйнақтай, айналасы орманды, әдемі мекен екен. Жанға қатты батқаны – Сәбит, Ғабит, Мағжан, Сафуан ауылдары түгел жабылыпты. Тіпті мектеп музейлерде тұрған зиялылардың қолданған құнды мұралары талан-таражға түсіп, қолды болған. Жалпы, солтүстік өңірде жылына оншақты ауыл жабылып жатқанын көріп көңіліміз құлазып қайтты», дейді жазушы Есбол Нұрахмет.
Оның айтуынша, «Тәуекел» ұйымының жетекшісі Бурахан Даханов секілді бастамашыл азаматтарға мемлекет тарапынан қаражат бөлу тетіктерін қарастыру қажет.
Бурахан Дахановтың өзімен де хабарласып, солтүстіктегі көші-қон мен ауылдардың қазіргі мән-жайын сұрап білген едік.
«Биыл Қостанай облысында оқушы санының жетпеуінен 13 мектеп жабылмақ. Бұл дегеніміз – 13 ауыл жабылады деген сөз. Осылай жалғаса берсе, келесі жылы да жабылатын мектеп, ауыл саны көбеймесе, азаймайды. Қостанай ғана емес, СҚО-да да дәл осындай проблема. Бұл жөнінде Үкіметтен шұғыл шешім қажет. Өйткені шекара маңындағы ауылдардың босап қалуы, түптеп келгенде, мемлекеттік қауіпсіздік мәселесі. Сондықтан көшті солтүстікке бұрудың бар тиімді, ынталандыру шаралары іске қосылуы керек. Босап қалған ауылға көшіп барам дегендерге Ауыл шаруашылығы министрлігі арнайы бағдарлама дайындап, Қорғаныс министрлігінің сондай жерлерге жаңа әскери бөлімдер ашуына, тіпті арнайы әскери қалашықтар салса болады. Сондай-ақ оңтүстік өңірлердегі Білім министрлігіне қарасты «Жетімдер үйінің» тым болмаса 40 пайызын солтүстік аймақтарға көшіру керек. Сөйтіп, солтүстіктегі мектептердің жабылуының алдын алуға болады», дейді қоғам белсендісі.
Оның айтуына қарағанда, Үкімет солтүстікке көшетін азаматтарды материалдық жағынан ынталандырып қана қоймай, әр тараптан көшіп келген азаматтардың басын біріктіретін ортақ идея, рухани-мәдени қарым-қатынастар мәселесін де жан-жақты қарастырғаны жөн.
«Солтүстікке көш бұйдасын бұрсақ деген ойымызды тіпті базбіреулер қате түсініп жататын жай да жоқ емес. Қазаққа Отан біреу болса, оның бір шетіне тіреу болудың несі айып. Ел көлеміндегі азаматтарға, сондай-ақ шетелден келетін қандастарға да Отанның қолайлы жерлері ғана ыстық болмауға тиіс, бүгін қаңырап бос қалған кез келген мекені қымбат болғаны ләзім. Қарапайым ғана мысал, солтүстіктегі бір мектеп жабылса, ең кемі 25 қызметкер жұмыссыз қалады. Олар келеді де қаладағы жұмыссыздардың санын көбейтеді. Оқушылар қала мен аудандардағы аузы-мұрнынан шыққан мектептерге сыймай жатады. Осы жағдайды алдын алудың бір-ақ жолы – халқы азайып, мектебі жабылғалы тұрған ауылдарға қазақ көшін бұру. Бұдан басқа жол жоқ», дейді «Тәуекел» қоғамдық ұйымының жетекшісі Б.Даханов.
Қорыта айтқанда, Солтүстік Қазақстан облысы соңғы кезеңде демографиялық өзгерістерге ұшырап, көптеген ауылдар босап қалған немесе халық саны айтарлықтай азайған өңірге айналды. Бұл ахуал қазақтар мен басқа да этникалық топтардың миграциялық қозғалысы салдарынан болып отыр. Ауылдардың босап қалуы, оның ішінде ауыл тұрғындарының қалаға үдере көшуі, шет елдерге кетуі елдің әлеуметтік-экономикалық дамуына кері әсерін тигізеді. Босап қалған ауылдарға қазақтарды қайта орналастыру үдерісі тек демографиялық теңгерімді қалпына келтіру емес, экономикалық өсімді артыруға, ұлттық бірегейлікті нығайтуға, ауыл шаруашылығын жаңғыртуға мүмкіндік береді.
