Коллажды жасаған – Амангелді Қияс, «EQ»
Бізде әлемдік тәжірибені қолдану жоспарда жоқ сияқты. Ішкі нарықты ынталандыру мен отандық өндірісті дамыту қаға берісте қалып тұр. Сондықтан салықты көтеру ұсынылды. Импорттық өнімдердің шамадан тыс артық кіруіне байланысты өзіміздің өндірушілер кәсіптерін қаңтара тұруға мәжбүр. Өйткені өнімін сата алмайды. Шетелдік жеткізушінің демпинг саясаты оған мүмкіндік бермейді.
Азық-түлік саласындағы салалық одақтардың бағалауынша, импорттық өнімдердің құрылымында сапасы күмәнді, сақтау нормалары сақталмаған, мерзімі өтіп кеткен және заң талабына сәйкес келмейтін төменгі сұрыптағы азық-түлік көп. Соған қарамастан олар ел нарығында еркін сатылып, отандық сапалы өнімдерді ығыстырып тұр.
Салалық одақтар кейінгі бір жарым жылда жергілікті өндірушінің отандық саудадағы жағдайын жақсартуға қатысты ұсыныстармен мемлекеттік органдарға жүгініп жүр. Бірақ нәтиже жоқ. Одақ өкілдерінің айтуынша, қазіргі жағдай өте қиын. Егер шұғыл шара қабылданбаса, еліміз азық-түлік өнімдерін өндіру саласынан толықтай айырылу қаупіне таяп қалған. «20 жыл бұрын өңірде шамамен 15 ет өнімін өндіруші бар еді. Ал бүгінде біз ғана қалдық», дейді Петропавлдағы «Казмясопродукт» кәсіпорнының директоры Серік Ильясов.
«ЕАЭО аясында ресейлік, белоруссиялық және басқа да жеткізушілердің агрессивті демпингі күшейді. Біз әрдайым сапа үшін күрестік, бірақ елдегі инфляция артқан сайын тұтынушы бағаға бағына бастады. Ал етсіз шұжық жасап, оны арзанға ұсынатындармен баға жағынан бәсекелесу мүмкін емес. Ол үшін біз де солай жасауымыз керек. Бұған қоса, жергілікті сауда желілері арзан импортпен жұмыс істеуді қалайды. Себебі баға төмендеген сайын маржа жоғары болады. Осының салдарынан отандық қайта өңдеушілер ешкімге керек болмай қалды. Ел нарығында үстемдік ететін сауда желісі көрші елдегі өндірушімен тікелей келісім жасап, өнімді үлкен көлемде өзі тасиды. Ал біз ресейлік нарыққа кірсек, кез келген жолмен ығыстырып тастауға тырысады. Бір кездері өнімдеріміз Омбы, Қорған және Түмен сияқты қалаларда үлкен сұранысқа ие еді. Бірақ жергілікті өнімдермен нақты бәсекелестік жасай бастаған кезімізде, бізді нарықтан барынша ығыстырып шығарады», дейді С.Ильясов.
Альянс өкілдерінің айтуынша, ең үлкен проблема – импорттық азық-түліктің тым төмен бағамен келуі. Оның ішінде сапасыз өнімдер де көп әрі біздің тараптан тым қатты тексерілмейтін де көрінеді.
«Отандық өндіруші сатушыға, шын мәнінде, қажет емес. Алайда мемлекетке қажет, себебі мемлекет экономиканы әртараптандыруға ғана емес, мемлекеттік бюджетті толтыруға да мүдделі болуға тиіс. Отандық өндіріс көлемі қысқарған жағдайда, салық төлейтін ешкім қалмайды», дейді салалық одақ өкілдері.
Импорттық өнім бағасы шетелде қалыптасатындықтан, қымбат баға мен инфляцияны да қоса импорттап отырмыз. Отандық өндіріс дамымайынша, ұлттық валютаның бағамы төмендей береді, ал бюджет тапшылығы арта түседі. Бұл – қарапайым қағида.
«Валюта бағамы – экономика көрінісі ғана. Біз макроэкономикалық тұрғыдан әлсіз валютамыз. Аз өндіріп, көп тұтынамыз. Көп тауарды шетелден аламыз. Өзіміз шикізат қана экспорттаймыз. Валюта экономика әртараптандырылған кезде ғана күшті болады. Сөредегі тауардың басым бөлігі өзіміздікі болғанда ғана мықтымыз. Экспортта әртүрлі тауар мен қызметтің жүздеген түрі болғанда, олардың әрқайсысы жалпы салмақтың 20%-ынан аспаған кезде ғана еркінбіз», деді сарапшы Андрей Чеботарев.
Қазір отандық бөлшек сауда сөрелеріндегі импорттық тауардың үлесі – 70–80%.
«Өндіруші мен сауда желісі арасындағы қатынасты ешкім реттемейді. Салдарынан сауда желісі нарықтағы үстемдігін пайдаланып, отандық өндірушіге тиімсіз шарт қойып, қосымша қызметке мәжбүрлейді. Барлық сауда желісі бізбен консигнация негізінде жұмыс істейді әрі сатылған тауар үшін тиісті қаражатты уақтылы бермейді. Яғни ақшамызды белгісіз уақыт аралығы бойы пайдаланады. Әрбір сауда желісіне белгілі бір ретро-бонус төлейміз. Оған қоса сөрелердегі тазалық пен тәртіпті қамтамасыз ету үшін қызметкерлерді жұмылдырамыз. Сауда желілерінде қосымша 10 см орын алу үшін отандық өндіруші барлық шартқа көнуге мәжбүр. Өндіруші өндіріске орасан зор шығын жұмсайды. Бірақ шығынды ешкім өтемейді. Ал сауда желісі кейбір шығынын бізге артып, пайда табады», деді С.Ильясов.
Бәсекелестікті қорғау және дамыту агенттігінің есебінше, бізде сауда желісі табысының 70%-ына дейінгі бөлігі сауда үстемесінен емес, қосымша қызметтен алынады. Ал әлемде сауда өз табысын негізінен сауда үстемесі арқылы қалыптастырады. «Сауда желісі табысын сауда үстемесінен алуы – дүниежүзінде қалыпты тәжірибе», дейді «Қазақстанның Сүт одағы» директоры Владимир Кожевников.
«Мемлекет қолдауынсыз сауда желісі тарапынан қосымша алым мәселесі шешілмейді. Ішкі протекционизм заңнамалық деңгейде отандық өндірушіге көп артықшылық беру арқылы ғана емес, жалпы өндіруші мен сауда арасындағы қатынасты реттеуде де көрінуге тиіс. Сауда желісі өндірушіге үнемі қосымша қызмет, ретробонус енгізіп отырады, ал жыл өткен сайын жағдай тек нашарлайды. Бұл бонус пен төлемді өндірушінің сауда желісін асырауға жұмсайтын шығыны деуге болады. Себебі сауда желісі нақты сауда үстемесінен емес, бонус жинау есебінен өмір сүретінін антимонополиялық комитет те растады. Ал өндіруші бұл ақшаны қайдан алады? Ресей мен Беларусьте азық-түлік өнеркәсібі кеңес кезінен бері жақсы дамыған. Онда шикізат қоры да мол. Ауқымды егіс алқаптары мен әрқайсысы біздегі кез келген кәсіпорыннан 10 есе ірі өндірістік кәсіпорындардың болуы ол жақтан келетін өнімнің арзан болуына ықпал етеді. Бұдан бөлек, ресейлік және белоруссиялық компаниялар мемлекеттен қомақты субсидия алады. Мысалы, шикі сүттің құны біздегіден әлдеқайда төмен», дейді В.Кожевников.
Шенеуніктер «нарық бәрін өзі реттейді» деп жиі айтады. Нарыққа салсақ, импорттық тауардың саудасы өркендеп, отандық өнім қысқара бермек. Десе де, азық-түлік өндіру саласындағы отандық өндірістің қысқаруы мемлекетті алаңдатуы тиіс. Былай қарасаң, елдегі ведомстволар арасында байланыс жоқ сияқты. Мысалы, Ұлттық экономика министрлігі бюджетті толықтыруды ғана ойласа, Сауда және интеграция министрлігі тек саудагер мүддесін қорғайды. Ал бюджеттің негізгі көзі – өндірушіні ойлап жатқан ешкім жоқ. Егер отандық өндіріс тоқтаса, адамдардың жұмыс істейтін жері қалмаса, кім сауда желісіне барып, ақша жұмсайды? Бәрі тек саудамен айналыса алмайды ғой. Егер ешкім ештеңе өндірмесе, бюджетті салықпен кім толтырады?
