Елбасы «Нұрлы Жол – болашаққа бастар жол» атты Жолдауында «Мәңгілік Ел» болудың маңыздылығына тоқталды. 2015 жылы елімізде ресми түрде төрт мерекенің өткізілетінін атап өтті. Әр мерекенің ел тарихында алатын орны ерекше.
Солардың бірі – Қазақстан Республикасы Конституциясының 20 жылдығы.
Конституция еліміздің ұлттық саяси-құқықтық жүйесінің мәйегі, оның мемлекеттілігі мен егемендігінің заңдық негізі. Республиканың сөзсіз жетістіктері мен Елбасы көрсетіп берген өршіл мақсат – Қазақстанның әлемдегі ең дамыған 30 елдің қатарына кіру жолында одан әрі үдемелі даму үдерісі арқа тірейтін іргетас болып табылады.
Бүгінгі біздің Ата Заң – «Қасым ханның қасқа жолы», «Есім ханның ескі жолы», Әз Тәукенің «Жеті жарғысының» заңды жалғасы. Ата Заң – тәуелсіз ел екендігін танытатын, азаттығыңды білдіретін, құқығыңды сақтайтын құжат. Ұлы даланың Төбе билері болып танылған үш би: ұлы жүзде – Төле би, орта жүзде – Қазыбек би, кіші жүзде – Әйтеке би халықтың сот билігі мен даналығының, тұрақтылығы мен табандылығының, тұтастығы мен теңдігінің нақты нышаны бола білді.
Конституция – Қазақстанның тұрақты дамуы мен гүлденуінің берік негізі. Сондықтан, бүгінде қолданыстағы Конституцияның әлеуетін барынша пайдалану қажеттігіне ерекше назар аударылып отыр. Осы арқылы Елбасының дұрыс демократиялық мемлекет құрудағы рөлі айқындала түсуде. Өйткені, Қазақстанның жетістіктері – Елбасының еңбегі.
Конституция – бабалардың даналығы мен қазіргі заманның рухын бірлестіріп, үйлестірген, жүзден аса ұлттар мен ұлыстардың теңдігін тегіне қарамастан бекіткен ұлы құжат болды.
Президент Н.Назарбаев өзінің «Қазақстан жолы» атты кітабында: «Конституцияны қабылдау қарсаңында ұзақ мерзімді қызу жұмыстар атқарылды. Көптеген конституциялар, әсіресе ХХ ғасырдың екінші жартысында қабылдағандары мұқият сараптаудан өткізілді. 1995 жылғы Конституция тақыр жерде пайда болған жоқ. Егемен Қазақстанда конституциялық құрылыс орнату үшін бұрыннан жинақталған тәжірибелер, сондай-ақ біздің жағдайымызға сәйкес келетін ең прогресшіл шетелдік тәжірибелер барынша толық пайдаланылған еді», – деп көрсетті.
Қазіргі күрделі де қайшылыққа толы жаһанданған әлемде түбірінен жаңа тәуелсіз және күшті кәсіби мемлекет бұл бүкіл халықтың және оның Тұңғыш Президенті Н.Назарбаевтың көпқырлы жемісті еңбегінің нәтижесі. Сөйтіп, күшті президенттік басқару формасы тәуелсіз Қазақстанның саяси жүйесінің шынайы өзегі болып табылады. «Біздің Конституциямыз, – деді Президент Н.Назарбаев, – бұл Қазақстан халқының өз қалауы. Бағалауға және құрметтеуге тұрарлық таңдау. Конституция бойынша өмір сүру – бұл барлығымыз игеруге міндетті демократияның жоғары мектебі, ал бұл мектепті игеруге біз міндеттіміз». Конституцияның 1-бабында ең қымбат қазына – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп белгіленген. Сонымен қатар, адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары, халық бірлігі және ортақ тарихы тағдырлас барлық ұлт өкілдерін қазақ жерінде біріктіру болып танылған. Конституцияның «Бiз, ортақ тарихи тағдыр бiрiктiрген Қазақстан халқы…» деп басталуы тегін емес. Бүгінгі таңда қоғамдық келісім мен халықтың бірлігі – еліміздің бас байлығы және өзгелерге үлгі боларлық ең қымбат қазынасы.
Ата Заңда барлық қазақстандықтарға ортақ құндылықтар бекітілген. Бұл – жүздеген этнос, әртүрлі діни қауым өкілдері тату-тәтті, достық пен келісімде өмір сүріп жатқан қазақ жерінің қасиеттілігі мен біртұтастығы. Сонымен қатар, азаматтарды ұлты, тiлi, дiні немесе кез келген өзге жағдайлар бойынша кемсiтуге қатаң тыйым салынған. Осы құндылықтардың негізінде басты конституциялық қағидаттар – бейбітшілік пен тұрақтылық, бүкiл халықтың игiлiгiн көздейтiн экономикалық даму қамтамасыз етіледі.
Ұлттық құқықтық жүйенің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған Құқықтық саясат тұжырымдамасына өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Олар әлемдік құқықтық кеңістікте болып жатқан заманауи құбылыстар мен үдерістерге сай келетін ұлттық заңнаманың жаңа буынын қалыптастыруға бағытталған. Бүгінгі Қазақстан «демократия», «нарық», «құқықтық мемлекет» деген ұғымдар дәстүріне айналған мемлекет болып табылады. Соның нәтижесінде жаңа саяси-құқықтық және әлеуметтік-экономикалық құрылым, мемлекеттік саясат және егеменді мемлекеттің қызметі мен дамуының стратегиялық бағыттары қалыптасты.
Еліміз тәуелсіздігінің алғашқы күндерінен-ақ Мемлекет басшысы – Елбасы Н.Назарбаев жүргізіп отырған конституциялық саясат арқасында Қазақстан бүгінгідей жетістіктерге жеткені баршаға аян. Осы жылдар ішінде Қазақстанда жасалған игі істердің бәрі де Конституция қағидалары сақтала отырып жасалды.
Мемлекеттік саясаттың бір түрі ретінде құқықтық саясат мемлекеттік органдар мен азаматтық қоғамның елдің конституциялық дамуын конституциялық-құқықтық реттеудің, оңтайландырудың тиімді тетігін құру жөніндегі ғылыми негізделген, дәйекті және жүйелі түрдегі қызметі болып табылады. Ол стратегиялық жоспардың заңдық идеялары мен принциптерін әзірлеу мен іске асырудан, Конституция мен конституциялық заңнаманы қабылдаудан, жетілдіруден және жүзеге асырудан тұрады. Мемлекеттің Ата Заңы мемлекеттің Конституциялық саясатын жүзеге асыру құралы болып табылады. Өз кезегінде, конституциялық реттеу мен оның әдістерінің ерекшелігіне қарай Конституция нормалары тікелей және жанамалай қолданылады. Егер конституциялық реттеудің жоғары деңгейінде, әдетте, конституциялық нормалар жеткілікті болып жатса, мемлекеттік органдар мен азаматтар арасындағы конституциялық құқықтық қатынастарда олардың құқықтары мен міндеттері көбірек айқындалып, белгіленуі қажет. Конституциялық нормалар конституцияда көзделген заңнамалық актілерді шығару түрінде де қолданылуы мүмкін.
Ата Заң құндылықтар жүйесін бекітіп, оларды құқықтық реттеуді, іске асыру және қорғау кепілдіктерін белгілеуді заң шығарушының айрықша құзыретіне жатқызады. Бұл конституциялық жаңашылдық жоспарлы түрде іске асырылуда, Қазақстанның тарихында алғаш рет аудандық маңызы бар қалалар мен ауылдардың әкімдерін сайлау өтті. Елдегі әкімдердің 91 пайызы баламалы түрде сайланады. Жергілікті мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін-өзі басқаруға қатысты заң олардың өз функцияларын тиімді атқаруы үшін оларға қосымша өкілеттік пен қажетті қаржылық және өзге де ресурстар береді, сондай-ақ халықтың жергілікті мемлекет басқару органдарының қызметіне бақылау жасауын көздейді.
Мемлекет пен қоғамның қызметі сыбайластықпен күресуге жұмылдырылған, бұл бағытта сыбайластыққа қарсы заңнама үнемі жетілдіріліп, мемлекеттік қызметті қайта іске қосу жүргізілуде. Дәйектілікпен жүргізіліп отырған және алдын ала болжауға келетін сыртқы саясат –ұлттық мүддені ілгерілету, өңірлік және жаһандық қауіпсіздікті нығайту – Стратегияның маңызды басымдылығы болып табылады.
Қазір қолданылып жүрген, 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған Құқықтық саясат тұжырымдамасында құқықтық құндылықтарды, Конституцияның идеялары мен қағидаттарын, ең алдымен, мемлекеттік билік органдары мен оның лауазымды адамдарының қызметінде толыққанды іске асыру, бұл ретте Конституцияны тікелей қолданумен қатар, оның әлеуетін қамтамасыз ету құқықтық негізгі міндет ретінде айқындалған.
Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамы идеясының түп негізінде Конституцияда әркімнің еңбек ету бостандығы, қызмет түрі мен мамандығын еркін таңдау құқығы, кәсіпкерлік бостандық пен өз мүлкін кез келген заңды кәсіпкерлік қызмет үшін пайдалану құқығы және тағы басқалар жатады. Конституция адамдардың әл-ауқатының қайнар көзі жасампаз еңбектен басталады деп есептейді.
Ұлттық құқықтық жүйені одан әрі жаңғыртудың стратегиялық мақсаты Конституциямен үндес және олардың бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету, құқық қорғау жүйесінің тиімділігін арттыру, Конституцияның құқық қорғаушылық әлеуетін одан әрі жүзеге асыруға бағытталған шаралар кешені жүзеге асуда. Ата Заңымыздың айбынын асқақтатып, қоғамдағы рөлін айқындауда осы саладағы мамандарға көп жүк артылары сөзсіз. Заң саласының мамандарын дайындауда М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті де өзіндік үлес қосып келеді. Оқу орнында «Құқықтану» мамандығы бойынша мамандар даярланады. Кафедра жанында «Криминалист» ғылыми үйірмесі мен «Заң клиникасы» жұмыс жасайды. Заң клиникасы негізінде студенттер халыққа құқықтық сұрақтар бойынша тегін көмек көрсетеді. Кафедра жанында «Криминалистика» оқу кабинеті, сот мәжілісінің оқу залы және сот процестері ойындарын өткізуге арналған қажетті атрибуттар да бар. Айта кетсек, университеттің ұйымдастыруымен Қазақстан Республикасы Конституциясының 20 жылдығына арналған «Қазақстан Республикасы Конституциясының қалыптасу кезеңдері мен құқықтық мәртебесі» атты аймақтық ғылыми-тәжірибелік конференция өткізілді. Оған Атырау, Ақтөбе және Ресей Федерациясының Орынбор қалаларынан ғалымдар мен барлық құқық қорғау органдарының өкілдері келіп қатысып, ұтымды ойларымен бөлісті. Орынбор мемлекеттік университетінің ғалымы, педагогика ғылымдарының кандидаты Елена Максеменко: «Екі ел арасындағы экономикалық-саяси байланыстардың негізі Конституция негіздерінен бастау алады. Қазіргі таңдағы Еуразиялық Одақ шеңберінде жасалынып жатқан бірқатар шаралардың жүзеге асуы бұл ҚР Ата Заңының беделдігі. Еркін экономикалық аймақта тұрақты жұмыс жасап жатқан шетел компанияларының барлық құқықтық жағынан қорғалуына да негіз болған осы Конституция. Бүгінде бұрынғы КСРО-дан бөлініп шыққан мемлекеттер арасында Қазақстанның саяси аренада беделі зор», – деп атап өткен болатын. Конституция күніне орай осындай шаралар өткізу университетімізде дәстүрге айналып отыр. Мемлекетіміздің Конституциясы – біздің бірлігіміз бен татулығымыздың кепілдігі.
Асхат ИМАНҒАЛИЕВ,
М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінің ректоры.
