Қазақстан Республикасының Президенті 2014 жылғы 11 қарашадағы «Нұрлы Жол – болашаққа бастар жол» атты Қазақстан халқына Жолдауында «Халықаралық валюта қоры мен Дүниежүзілік банк тарапынан 2014 және одан кейінгі екі жылда әлемдік экономиканың дамуында болжам төмендеу жағына қарай қайта қаралғаны белгілі. Сондықтан кейбір позицияларды жедел түрде қайта қарап, сондай-ақ, алдағы кезеңдердің жоспарларына түзетулер енгізу қажет» екендігін атап өткен. Елбасының тапсырмасы бойынша Үкімет «Нұрлы Жол» Жаңа Экономикалық Саясатын – дамудың ауқымды бағдарламасын әзірлеп, іске асыруда. Бұл экономикалық саясат контрциклдық сипатқа ие және отандық экономикадағы құрылымдық реформаларды жалғастыруға бағытталады.
Әлемдік атом энергетикасының дамуы өз бастауын КСРО-да 1954 жылы Обнинск қаласында қуаты небәрі 5 МВт болатын әлемдегі алғашқы атом электр стансасын пайдалануға қосудан алады. ХХ ғасырдың екінші жартысында Еуропа мен Американың дамыған елдерінде, сондай-ақ, Жапонияда АЭС құрылысы қарқынды дами бастады. Соңғы екі ғасырдың аралығында әлемдегі жұмыс істеп тұрған атом блоктарының саны бірнеше жүзге жетті, бұл ретте кейбір елдерде атом энергиясының электр энергиясын өндірудің жалпы теңгеріміндегі үлесі едәуірге өсті, мысалы, Францияда – 75%-ға жуық. 2013 жылы әлемнің барлық АЭС-терінде 2359 тераватт-сағат (ТВт/сағ) электр энергиясы өндірілді, бұл әлемдік электргенерация көлемінің 11%-ға жуығын құрайды.
Қазіргі уақытта әлемде жиынтық қуаты 378 ГВт-қа (эл.) жуық 437 атом реакторы жұмыс істейді. Сонымен қатар, негізінен Азия өңірінде – Қытай, Үндістан, Оңтүстік Корея, Түркия, БАӘ және т.б. елдерде 67 блок салынуда. Атом энергиясы жөніндегі халықаралық агенттіктің (МАГАТЭ) болжамы бойынша, болашақта 2030 жылға қарай әлемде атом қуатының көлемі 2 есе артпақ және 700 ГВт-дан асып түспек. Атом стансаларын кезең-кезеңмен жабуды жүзеге асырып, оларды алмастыруды іздестіріп жатқан елдердің өзінде ядролық энергетика ұлттық энергетикалық стратегияның құрамдас бөлігі болып қала береді. Атом энергиясы көмірқышқыл газының шығарындыларын азайту жөніндегі ірі ауқымды шараларды іске асыру бойынша аздаған мүмкіндіктердің бірін береді.
Бүгінгі таңда Қазақстандағы электр энергиясы өндірісінің басым бөлігі органикалық отын жағатын электр стансаларында шоғырландырылған, бұл – белгіленген қуаттың 87%-ға жуығы. Бұл ретте Қазақстанда электр энергетикасының қазіргі негізін көмірмен жұмыс істейтін ЖЭС құрайды, олар 74 %-ға жуық электр энергиясын өндіреді.
Сонымен бірге, көмірмен жұмыс істейтін ЖЭС-терде күкіртті газ, азот оксиді, көміртегі, көмірсутегі және күл тозаңынан тұратын зиянды заттардың жылдық жиынтық шығарындылары 1000 МВт болып белгіленген қуатқа 165 мың тоннаға дейін құрайтындығын айта кету қажет. Мұндай шығарындылар АЭС-те мүлде жоқ. Бұдан басқа, көмірде әрдайым табиғи радиоактивті заттар болады және көмір жанған кезде олар тұтастай сыртқы ортаға түседі. Осылайша, қоршаған ортаны ластау деңгейімен байланысты ЖЭС-тен келетін нақты қауіп АЭС-тен келетін ықтимал қауіптен анағұрлым жоғары, яғни қалыпты жұмыс істеген жағдайда атом стансасы ең таза базалық энергия көздерінің бірі болып табылады.
Дамыған бірқатар елдердің энергетика саласын дамыту бағдарламаларына жасалған талдау Қазақстан Республикасының әртүрлі энергия көздерін үйлесімді пайдалануға бағытталған, жалпы және экологиялық қауіпсіздікке кепілдік беретін, экономикалық тиімділік қағидаларын біріктіретін энергетика саласын дамыту стратегиясына түзету енгізудің маңызды екенін көрсетеді.
Бүгінде Қазақстан ядролық энергетика бағдарламасын іске асыру туралы шешім қабылдаған және белсенді түрде қажетті инфрақұрылым құрып жатқан елдердің санатына жатады. Атом электр стансаларын салу қажеттігі жайлы Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің сөйлеген сөздерінде бірнеше рет атап көрсетті.
Қазіргі уақытта Қазақстан табиғи уран өндірісі бойынша әлемде көш бастап келеді. 2009 жылы еліміз уран өндірісі бойынша әлемде бірінші орынға шығып, табиғи уранның әлемдік нарығында өзінің озық позициясын сақтап тұр. Қазақстан әлемдік уранның 40%-ға жуы-
ғын шығарады. Барланған уран қорының көлемі бойынша Қазақстан әлемде 2-ші орында: барлық барланған уранның әлемдік қорының 12%-ы немесе шамамен 875 мың тоннасы Қазақстанның жер қойнауында шоғырланған. Қорлардың басым бөлігі уран мөлшері 0,1 %-дан аз кемітілген рудаларға жатады. Дегенмен, кен орындарын жерасты ұңғымалық сілтісіздендіру әдісімен өңдеудің бірегей тәсілі Қазақстанның кен орындарына өндірудің өзіндік құны бойынша кен орындарына бай Канада және Австралиямен бәсекелес болуына мүмкіндік береді. Бұдан басқа, дәстүрлі тау әдісімен салыстырғанда кен орындарын жерасты ұңғымалық сілтісіздендіру әдісімен өңдеу қоршаған ортаға келтірілетін зиянды айтарлықтай азайтады, қандай да бір шаң бөлу көздерін толығымен болдырмайды және радиоактивті заттардың атмосфераға таралуын ондаған есе азайтады.
Қазақстан Республикасында уран өндірісін белсенді түрде арттыру кезеңінен кейін атом саласындағы басым бағыт жеке ресурстық базаны пайдаланатын аяқталған ядролық отын циклін құру болып табылады. Атом өнеркәсібінде циклді тұйықтау мен жоғары технологиялық қайта бөлуді іске асыру үшін Қазақстанда қазірдің өзінде маңызды артықшылықтар – ресурстық база мен технологиялар бар.
Қазіргі кезде «Қазатомөнеркәсіп» ҰАК» АҚ тігінен интеграцияланған ядролық отын циклі кешенін құру жұмыстарын жүргізуде. Уран өндіру және отын таблеткаларын шығару сияқты қолда бар цикл буындарын пайдалана отырып, қазіргі уақытта әлемдік жетекші компаниялармен серіктестікте уранды конверсиялау және байыту, жылу бөлгіш жинақтарды шығару саласындағы бірлескен жобалар бойынша жоспарлар іске асырылуда.
Қазақстанда Үлбі металлургия зауыты орналасқан, онда атом энергетикасының, электронды, аэроғарыш, металлургия өнеркәсібінің және басқа да қызмет салаларының қажеттері үшін жоғары технологиялық уран, бериллий, тантал өнімі шығарылады. Зауыттың АЭС-терге арналған ядролық отын құрауыштарын жасап шығару технологиялары бойынша 50 жылдан астам тәжірибесі бар. Бүгінде зауыт уран диоксиді ұнтақтары мен отын таблеткаларының сертификаты бар өндірушісі болып табылады және құрамында ураны бар өнімді АҚШ, Еуропа, Қытай және Жапонияның әлемге танымал жетекші компанияларына жеткізеді. Болашақта зауытта азиялық аймақтың АЭС-тері үшін жеткізілетін ядролық отын шығаратын өндіріс құру жоспарлануда. Бұл зауытты құру кезінде барынша техникалық дамыған елдердің қатарына кіретін елдерде ғана бар қазіргі заманғы ядролық технологиялар пайдаланылады.
Атом саласының ғылыми-техникалық аясы «Ұлттық ядролық орталық» РМК, «Ядролық физика институты» РМК, «Қазатомөнеркәсіп» ҰАК» АҚ (Жоғары технологиялар институты), «Ядролық технологиялардың қауіпсіздігі» ғылыми-техникалық орталығы сияқты мамандандырылған ғылыми және техникалық ұйымдарда шоғырланған. Бұл ұйымдар энергетикада, өнеркәсіпте, медицинада, ауыл шаруашылығында қазіргі заманғы ядролық-физикалық технологияларды тиімді дамыту мен енгізуге негіз болып табылады және атом энергетикасын дамыту мен оның қауіпсіздігі саласындағы зерттеулерді қамтамасыз етеді.
Сондай-ақ, Қазақстанның ядролық-энергетикалық қондырғыларды пайдаланудағы тәжірибесі мол екенін айта кеткен жөн. 1972-1999 жылдары Кеңес Одағындағы алғашқы шапшаң нейтрондардағы тәжірибелік-өнеркәсіптік реактор – БН-350 реакторы пайдаланылды. Қазіргі уақытта оны пайдаланудан шығару жүзеге асырылуда.
Қазақстанда атом саласын басқарудың дамыған мемлекеттік құрылымы бар. Бүгінде жуықта құрылған Энергетика министрлігі атынан Қазақстан Республикасының Үкіметі атом энергиясын пайдалану саласындағы мемлекеттік саясатты іске асыру үшін жауапкершілікті міндет атқарады. Қазіргі уақытта қолданыстағы құрылымға қосымша атом электр стансасын салуға арналған мамандандырылған басқарушы компания құрылуда.
Қазақстанда атом электр стансасын салу мәселесі соңғы 20 жыл ішінде қаралып келе жатқанын айта кеткен жөн. 1997 жылы елдің құзырлы органдары Балқаш көлі жанындағы Үлкен кентінің ауданында қуаты 640 МВт болатын АЭС салу мәселесін зерделеген болатын. Техникалық-экономикалық негіздеме әзірленді (ВВЭР-640 реактор қондырғысы негізінде), алайда оны салу туралы шешім қабылданған жоқ.
2006 жылы Ақтау қаласында АЭС құрылысының жобасын іске асыру үшін «Атом стансалары» Қазақстан-Ресей компаниясы» АҚ құрылды. Кәсіпорын «Маңғыстау облысында ВБЭР-300 реактор қондырғысы бар атом стансасын салу» ТЭН-ін әзірледі. ТЭН мемлекеттік экологиялық сараптаманы қоса алғанда, заңнамамен белгіленген келісулер мен қорытындылардан өтті. Кейіннен жоба жөніндегі жұмыстар Ресей Федерациясымен ВБЭР-300 реактор қондырғысындағы АЭС-ті бірлесіп жобалау және салу жөнінде үкіметаралық келісім қабылдау қажеттігіне байланысты тоқтатылды.
2006 2009 ж.ж. Ұлттық ядролық орталық Қазақстан Республикасында АЭС салуды негіздеуде техникалық-экономикалық зерттеулер орындады. Бұған дейін орындалған зерттеулердің нәтижелері Қазақстандағы АЭС-тің
орналасатын жері мен конфигурациясын таңдауға негіз болды. Оның үстіне Қазақстан энергожүйесінің конфигурациясы мен оның дамуын, сонымен қатар, ядролық реакторлар жобаларының қазіргі заманғы дамуын назарға ала отырып, болашақ АЭС-тердің құрамында бірлік қуаты 600 1000 МВт жеңілсулы реакторларды пайдаланудың мақсатқа лайықтылығы анықталды.
2013 жылы Президенттің тапсырмасымен Үкімет комиссиясы мен үкіметаралық жұмыс тобының АЭС орналасатын жерді таңдау жөніндегі жұмысы ұйымдастырылды, жұмыс нәтижесі бойынша стансаның орналасатын аудандары мен реактордың типі жөнінде кеңестер берілді. Жұмыс тобының негізгі шешімі Балқаш көлінің жағалауының оңтүстік-батысындағы Үлкен кенті АЭС орналастыру үшін барынша қолайлы орын деген тұжырым жасады. Сол сияқты, атом стансасын салуға еліміздің солтүстік-шығысында орналасқан Курчатов қаласының да ауданы жарамды болып табылады.
2014 жылы мамырда Қазақстан Республикасында атом электр стансасын салу бойынша бірінші кезекті іс-шаралар жоспары бекітілді. Жоспарға сәйкес екі аудан үшін (Курчатов қ. мен Үлкен к.) АЭС салудың техникалық-экономикалық негіздемелері әзірленеді, олардың нәтижелері бойынша жергілікті биліктің өкілетті органдарының көзқарасын ескере отырып, Қазақстан Үкіметінің АЭС салу туралы түпкілікті шешімі қабылданады.
Атом энергетикасын құру кез келген мемлекет үшін ауқымды, қымбат әрі өте күрделі міндет екендігі сөзсіз. Бұл ретте, қазіргі заманғы АЭС техникалық деңгейі, белгіленген қуатының пайдаланылу коэффициенті, қауіпсіздік және басқару жүйесі жағынан өте қатаң талаптар шеңберінде және де бүтіндей алғанда, МАГАТЭ мақұлдаған ең жоғарғы халықаралық өлшемдердің деңгейінде болатындығын атап айтқан жөн. Бүгінгі таңда Қазақстан ядролық технологиялардың негізгі әзірлеушісі және жеткізушісі болып табылатын елдермен ынтымақтастықты кеңінен қалыптастыруға мүмкіндік беретін бірқатар халықаралық келісімдер бекітті.
Сөз соңында Қазақстанда АЭС пайдалану елдің энергетикалық қауіпсіздігін ұзақ мерзімді перспективада қамтамасыз етуге, сонымен қатар, зиянды заттардың қоршаған ортаға шығуын азайтуға, қорыта келгенде, Қазақстанның әлемнің бәсекеге қабілетті 30 елінің қатарына кіруіне ықпал ететінін атап өткен жөн.
Бақытжан ЖАҚСАЛИЕВ,
Энергетика вице-министрі.
