Еліміз тәуелсіздік алған жылдардың басында күрделі сатылардан өтті. Мемлекеттің тыныс-тіршілігі, іс-қимылы жаңа мемлекет құрылып жатыр деп кідіріп немесе тоқтап қалған жоқ. Әйтсе де, жаңа талап, жаңа өзгеріс әкелді. Оларды орынды қолдану, заңдастыру қажет болды. Сол өтпелі кезең аясында Жоғарғы Кеңес 1993 жылғы 28 қаңтарда Қазақстан Республикасының алғашқы Конституциясын қабылдаған болатын. Осы мезгілден бастап, мемлекетімізде конституциялық даму жолы басталды. Бұл Конституцияда мемлекеттік құрылым, қоғамдық, саяси жүйенің негізгі қағидалары нақтыланбағандықтан өміршең болмады.
Көп ұзамай, Президентіміз Н.Назарбаев Қазақстан халқының мүддесі мен жарқын болашағын қорғау үшін конституциялық реформа өткізу туралы қабылдаған зайырлы шешімін халықпен бөлісті. Әрине, жуырда ғана қабылданған жаңадан құрылған мемлекеттің Ата Заңын қайта қабылдау қажет деген шешім қоғамда әртүрлі ой өрістетті. Талай ғасырлардан бері көп өзгеріске түспеген АҚШ конституциясын мысалға алып, кереғар пікірде болғандар да аз емес еді. Олардың пікірлеріне, еркін ойласуына республикадағы оңтайлы саяси ахуал мүмкіндік берді. Тәуелсіз деп аталып жүрген БАҚ-та жаңа ұстанымды сан-саққа жүгірткен материалдар жарияланып жатты. Бірақ, Н.Назарбаев үшін Конституцияның базалық құндылықтарын сақтай отырып, биліктің бір-бірін теңгеріп отыратын рөлін айқындап, оны нақтылап алу қажет болатын. Үкіметтің, Парламенттің, Президенттің өкілеттік шектерін айқындап алу жаңа Қазақстан жағдайында жаңа саяси үрдіс еді. Халық тезіне, халық таразысына салу ең оңтайлы шешім болды. Сондықтан да, Қазақстанда конституциялық өзгерістер бүкілхалықтық референдумға шығарылды.
Сонымен, халық Елбасы ұсынған жобаны талқылауға қатысып, бүкілхалықтық референдумда жаңа Ата Заң қабылданды. Ол экономикалық даму, саяси реформалардың жеделдігін арттырды. Халықтың саяси белсенділігі, біліктілігі өсті. Бұл халықтың қоғам өміріне араласуының ең бірінші көрінісі және құқықтық сипатқа ие болды.
Уақыт сол дер кезінде қабылданған Конституцияның өміршеңдігін дәлелдеп отыр. Соның нәтижесінде біз тұрақтылық пен дамуды көздеген бейбіт, ұлттық татулығы жарасқан мемлекетте өмір сүрудеміз. Яғни, кез келген мемлекеттің әдеттегі эволюциялық жолмен дамуына кететін ондаған жылдарды Қазақстан тарих өлшемімен алғанда аз ғана уақыт ішінде өткерді.
1995 жылғы 30 тамызда қабылданған Ата Заңымыз уақыт пен тәжірибе сынынан өтіп, елімізді жасампаздық пен жаңғырту жолына әкелді. «Бiз, ортақ тарихи тағдыр бiрiктiрген Қазақстан халқы, байырғы қазақ жерiнде мемлекеттiлiк құра отырып, өзiмiздi еркiндiк, теңдiк және татулық мұраттарына берiлген бейбiтшiл азаматтық қоғам деп ұғына отырып, дүниежүзiлiк қоғамдастықта лайықты орын алуды тiлей отырып, қазiргi және болашақ ұрпақтар алдындағы жоғары жауапкершiлiгiмiздi сезiне отырып, өзiмiздiң егемендiк құқығымызды негiзге ала отырып, осы Конституцияны қабылдаймыз», деген кіріспедегі құндылықтар Қазақстан халқының рухани жай-күйін, оның жаңа мақсаттар мен идеяларға, жақсы өмір сүруге деген бірегей ұмтылысын білдіреді. Демек, жаңа Конституция жаңа дәуірдің бастауына айналды.
Ата Заң қағидалары Қазақстан Республикасының ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары болып табылатын демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет құруды көздеді. Осы аталған қағидалар қандай да болмасын конституциялық реформалар өткізген жағдайда қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылықты, бүкiл халықтың игiлiгiн көздейтiн экономикалық дамуды, қазақстандық патриотизмді, мемлекет өмiрiнiң аса маңызды мәселелерiн демократиялық әдiстермен шешуді негізгі басымдық ретінде ұстанды.
Құрылысы бойынша біртұтас унитарлы мемлекет болғанымен, Қазақстан көпұлтты мемлекет. Сондықтан да, Ата Заң нормалары халықтың мүддесі мен оның еріктілігін басты қағида ретінде ұстана отырып, қазақстандықтарды тұтас ұлт ретінде топтастыру амалдарын қарастырды. Конституцияның «Адам мен азамат» тарауындағы 30-ға жуық бап адам және азамат құқығына, бостандығына арналды. Олар халықаралық стандарттарға сәйкес деңгейде қарастырылды.
Адам мен азамат теңқұқықтығы оларға берілген құқықтар мен олардан талап етілетін жауапкершіліктердің бірдей болуын және берілетін мүмкіндіктердің де әркімге қолжетімді жағдайда болуын құптады. Ата Заңға 2007 жылы 21 мамырда енгізілген өзгерістер мен толықтыруларға сәйкес Мәжіліс депутаттарының сайлауында Мәжілістің 9 депутаты Қазақстан халқы Ассамблеясынан сайланды. Бұл – жаңа саяси мектеп еді. Бұл – Конституцияның жасампаздық пен жаңару Ата Заңы екенін паш етті. Өйткені, Қазақстанда тұратын ұлттар мен ұлыстардың өкілдері жалпы қазақстандық құндылықтар негізінде өз ұлттарын Парламент Мәжілісі төрінен көрсету құқығына ие болды. Оларды ортақ үй – Қазақстанның гүлденуі біріктіреді.
Біздің мемлекетімізде ұлтаралық татулық, ынтымақтылық, өзара түсінісушілік және сенімділіктен тұратын ерекше ахуал орнықты. Бұл Қазақстанды бүкіл әлемге танымал етіп отыр. Мемлекеттігіміз, тәуелсіздігіміз және егемендігіміздің заңды негізі Ата Заңымызға 20 жыл ішінде, өмір талаптарына сай үш рет өзгерістер енгізілді. Олар мемлекетімізді басқарудың тетігін одан әрі жетілдірудің жолдарын ашты. Әрине, қоғам болған соң ол қозғалыс, өзгеріс үстінде болады, үздіксіз дамып отыратындығы да заңды құбылыс. Сол себепті де, жергілікті өзін өзі басқару, сайлауды демократияландыру, билік тармақтарының рөлін арттыру секілді мәселелер күн тәртібіне көтеріліп отырды.
Ата Заңымызға алғашқы өзгерістер 1998 жылы енгізілді. Ол Қазақстан халқының мемлекетті басқаруға қатысу белсенділігін арттыруға, еліміздің саяси жүйесін одан әрі жетілдіруге бағытталды. Саяси партиялардың тізімдері бойынша тең сайлау жүйесін енгізу осы бағытта жасалған маңызды қадам болып табылды. Қос палаталы Парламенттің Мәжілісіне депутат сайлауы кезінде жеңген саяси партияларға арнайы 10 мандат берілді. Үкімет мүшелерінің депутаттық корпус алдындағы жауапкершілігін арттыру, Парламенттің өкілеттігін кеңейту, оған сайланған депутаттардың өкілеттік мерзімін – Мәжіліс депутаттарына 5, ал Сенат депутаттарына – 6 жылға дейін көбейту, алқабилер институтын енгізу, т.б. қарастырылған еді.
Саяси тарих ауқымында 2007 жылғы конституциялық реформалар жаңа кезеңді бастады, олар: Президенттік мерзімді қысқарту, Парламенттің өкілеттігін кеңейту және депутаттар санын арттыру, қоғамдық ұйымдар мен партияларды ішінара мемлекеттік қаржыландыруды қамту болды. Саяси реформаларға сәйкес, Парламенттің, саяси партиялардың рөлі артты. Қазақстан халқы Ассамблеясы да конституциялық мәртебеге ие болды.
2011 жылғы ақпанда Конституцияға сайлау мерзімін созып, мерзімінен бұрын сайлаулар өткізуге қатысты Президент уәкілетін кеңейту жөнінде өзгерістер енгізілді. Осы өткізген жұмыстардың нәтижесінде қос Палаталы кәсіби тұрғыда жұмыс жүргізетін, саяси партиялардың фракциялары өкілдік ететін Парламент құрылды. Қазақстанда мемлекеттік билік заң шығарушы, атқарушы және сот билігі тармақтарына бөліну қағидатына негізделіп құрылды, олар мемлекеттік биліктің дербес бір тармақтары ретінде Конституцияда белгіленген өкілеттіктерін жүзеге асырып келеді.
Негізгі Заңымыз ережелерінің күнделікті өмірде іске асырылуы үздіксіз және ауқымды жұмыс жасауды қажет етеді. Ол жұмысқа мемлекеттік органдар, оның құрылымдары, қоғам және әр азамат үлесін қосып отыруы тиіс. Конституция, әркiм еліміздің Конституциясын және заңдарын сақтауға, басқа адамдардың құқықтарын, бостандықтарын, абыройы мен қадiр-қасиетiн құрметтеуге мiндеттi деп таниды. Конституцияны ұғыну әр адамның азаматтық борышы және міндеті, ол қоғам мен адамның өмірлік бағдаршамы. Сондықтан, Ата Заңымызда бекітілген ережелерді орындай білу, оны құрметтеу, ардақтау, сақтау Қазақстан Республикасының әрбір азаматының басты міндеті болып табылады.
Бүгінгі таңда мемлекетіміздің іргетасы берік орнықты. Қазақстанды әлем таныды, оның саяси көшбасшысы, Елбасы Н.Назарбаев бүкіл ғалам мойындаған саяси лидерлердің алдыңғы қатарынан берік орын алды. Бұл бабаларымыз армандаған – Жерұйық Қазақстан! Ата Заң – тәуелсіздігіміздің аманаты! Бұл – тарихи шындық, бұл – бұлжымас айғақ!
Баян ОЛЖАБАЕВА,
заңгер.
АСТАНА.
