Қазақстандағы МАГАТЭ ТБУ банкі – ядролық ынтымақтастықтағы маңызды кезең

Юкия АМАНО, Атом энергиясы жөніндегі халықаралық агенттіктің бас директоры. Қазақстан Үкіметі мен Атом энер­гиясы жөнiндегi халық­аралық агенттiктің (МАГАТЭ) ара­сында Қазақстанда  Төмен байытылған уран банкін (ТБУБ) құру   туралы келісімге қол қою бұл маңызды қызметтегі ірі ке­зеңді білдіреді. 2010 жылғы желтоқсанда МАГАТЭ Басқарушылар кеңесі ядролық энергетикалық реакторлар үшін отынды жеткізіп дайындауда күтпеген кідіріс болса, елдерге сенімділік бере­тін кепілдік механизм рөлін ат­қаратын коммерциялық емес сипаттағы себептермен байланысты емес ТБУ-ды ала алатын­дай  төмен байытылған уран резервін құру жұмысын бастады. Келесі жылы азаматтық ядролық материалдарды қауіпсіз және сенімді сақтау, оларды жеткізу мен оны пайдалануда 60 жылдық тәжірибесі бар Қазақстан өз елінде МАГАТЭ ТБУ банкін орналастыруға ұсыныс жасады. Үш жыл бойы оның ішінде құқықтық және техникалық мәселелерді келістіру бойынша, сындарлы келіссөздер жүргізілді. Міне, енді 27 тамызда Астана қала­сында Сыртқы істер министрі Ерлан Ыдырысов, Энергетика министрі Владимир Школьник және менің қатысуыммен Қабыл­даушы мемлекет пен оған байланысты техникалық шарттар келісіміне қол қою үшін кездесу өткізіледі. Бұл келісімдер Өскемендегі Үлбі металлургия зауытындағы жобаның құқықтық базасын қалайды және оның толық көлемді жүзеге асуын бас­тап береді. Қай жағынан алсақ та, дәл осында МАГАТЭ ТБУ банкінің орналасуы өте мәнді. Қазақстан өзін таратпау ісінің қолдаушысы ретінде көрсете білді. Қазақстан Президент Нұр­­сұлтан Назарбаевтың басшылығымен Кеңес Одағынан мұра болып қалған ядролық қарудан ерікті түрде бас тартты, Семей ядролық полигонын жапты және ядролық қаруы жоқ мемлекет ретінде  Ядролық қаруды таратпау шартына қосылды, сондай-ақ,  МАГАТЭ-мен бәрін қамтитын кепілдіктер келісімі мен қосымша хаттамаға қол қойды. Мұнымен қоса, 2009 жылы Орталық Азияда ядролық қарудан азат аймақты құруда жетекші орын алды. МАГАТЭ ТБУ банкін орна­лас­тыру – бұл Қазақстанның халық­аралық ядролық ынтымақтастықты нығайтудағы уақтылы және өте маңызды қадамы. Президент Назарбаевқа, сондай-ақ, Қазақстан Үкіметі мен халқына алғысымды білдіремін. Қазақстан мен МАГАТЭ бір­­­­қатар бағыттар бойынша нәтижелі ынтымақтасуда. Олар Қазақстанның ядролық-энергетикалық жоспарын орын­­дау бойынша бірлесе жұмыс жасауда. Бұдан басқа, МАГАТЭ Қазақстанның зерттеу реак­тор­ларының бірін жаңғыр­ту­ға, сондай-ақ, бұрынғы  Семей яд­ро­лық аумағын шаруашылық жүр­гізуге пайдалы ету үшін де  көмектесуде. Елдердің ядролық технологияны бейбіт қолдану игілігінде пайдалануға көмектесу – МАГАТЭ жұмысының басты бағыттарының бірі. Біз денсаулық сақтау және ветеринария, азық-түлік қауіпсіздігі, су ресурстарын басқаруда, электр энергиясын өндіру мен қоршаған ортаны қорғауда жәрдемдесеміз және бұл біздің жұмыстарымыздың бір бөлігі ғана. Біздің қызметіміз орнықты даму саласында Біріккен Ұлттар Ұйымы қойған мақсаттарға жетуге де біршама деңгейде ықпал етеді. Біздің айналысатын жұмы­сы­мыз кей кезде адамдарды таң­ғалдырады. Мәселен, жуырдағы Батыс Аф­рикадағы Эбола індетінің тарауы кезінде, біз зардап шегіп жатқан елдерді осы ауру түрін неғұрлым жедел диагностика жасау үшін, яғни төрт күн емес, төрт сағаттың ішінде анықтауға көмектесетін қарапайым құралдармен қам­тамасыз еттік. МАГАТЭ сондай-ақ, Орталық Азия елдеріне – Қазақстанға, Қыр­­ғызстанға, Тәжікстан мен Өзбекстанға жаһандық жылынумен күрес проблемасына төтеп беруге де көмектесуде. Бұл сала­дағы бастамаларға мақтаның құр­ғақшылыққа төзімді сор­тын шығару, су ресурстарын баға­­лау мен негізгі азық-түлік өнімдері құрамында нәрлі заттарды көбейту кіреді. Осындай жоба шеңберінде МАГАТЭ мен Қазақстан ғалымдары ядролық әдістер арқылы Қазақстан фермаларында өсірілетін бидай мен жүгерінің сапасын арттыруда. Бұдан өзге, МАГАТЭ ядро­лық медицина саласында да  кө­лемді жұмыстар жүргізуде, яғни көптеген елдердегі обырға шал­дыққан онкологиялық ауру­лар­дың заманауи ядролық медицина қызметіне қолжетімділік кеңейтілуде. Қазақстанмен біріге отырып обыр ауруын емдеу үшін дозиметрия орталығын құруға жәрдем­десудеміз және сәулелі терапияның сапасы мен қа­уіп­сіздігін арттыруда жұмыс жасаудамыз. Қазақстан біздің ReNuAL жо­ба­мызға қаражат берген МАГАТЭ-нің жомарт мүше мемлекеттерінің бірі болып та­былады. Бұл жобаның мақ­саты ғалымдарды даярлауды қам­­тамасыз ететін, денсаулық сақтау мен азық-түлік және бас­қа да салаларда зерттеулерді қолдайтын, сондай-ақ, ұлттық лабораторияларға талдау қызметін көрсететін Вена маңында орна­ласқан МАГАТЭ ядролық қолдану лабораториясын жаңалау болып табылады. Біздің міндетіміз – 2017 жылға қарай  50 жыл бұрын салынған кешенді кейінгі 20 жылда мүше мемлекеттердің қажеттіліктерін қанағаттандыра алатын қажеттінің бәрімен жаб­дықталған лабораторияға айналдыру. Қазақстанның ReNuAL жобасына қосқан үлесі – бұл оның агенттік жұмысына шынайы қызығушылығы мен белсенді қатысуының көрінісі. МАГАТЭ ТБУ банкі осын­­дай мызғымас нәтижелі ынты­мақтастық  негізінде құрылуда. Бұл банкте ядролық отынды дайындауға қажетті ТБУ-дың 90 метрикалық тоннасына дейінгі қоры сақталады. Қауіпсіз болат цилиндрлерде сақталатын ТБУ-ды үлкен қаланы үш жыл бойына энергиямен қамтамасыз ететін типтік суда жеңіл реакторлар мен әлемде ең кең тараған энергетикалық реакторлар үшін отын ретінде пайдалануға болады. МАГАТЭ яролық отынды кепілді түрде жеткізіп беруде қосымша механизмдерді құруда да белгілі бір рөл атқаратындығын атап өту керек, мәселен, Ресей Федерациясы  Ангарскідегі Уранды байыту бойынша халықаралық орталығында ТБУ кепілдік қорын құрды. Агенттік МАГАТЭ ТБУ банкін басқарып және бақылап отырады, мұнымен қоса Қазақстан оны пайдаланатын болады. МАГАТЭ ТБУ банкінің қауіпсіздігі мен физикалық қауіпсіздігі Қазақ­с­тан­ның заңнамалық және нор­мативтік талаптарымен реттелінеді, мұны­мен қоса банк МАГАТЭ барлық қолданылатын қауіпсіздік нормалары ережелеріне және физикалық қауіпсіздік бойынша оның басты құжаттары талаптарына сай келуі тиіс. Бұдан басқа, МАГАТЭ ТБУ-ға қатысты МАГАТЭ кепілдіктері әрекет ететін болады МАГАТЭ ТБУ банкі қалай жұмыс істейді? Егер МАГАТЭ-ге мүше мемлекет ТБУ-ды алу­ға мүмкіндігі жоқ болса, ең бол­мағанда оны жеткізіп беру туралы МАГАТЭ-ге өтініш жасай алады. Мұндай өтініш ТБУ-ды жеткізіп беру туралы белгілі бір өлшемдерге сәйкес болуы ке­рек, атап айтар болсақ, атом  электр стансасы үшін ТБУ-ды жеткізіп берудің бұзылуы немесе коммерциялық негізде,  не халықаралық келісімшарттар негізінде орнықты түрде ТБУ-ды жеткізіп беруге мүмкіндіктің болмауы. Мұндай елдің МАГАТЭ-мен бәрін қамтитын кепілдіктер туралы қолданыстағы келісімі болуы тиіс және Кеңестің қарастыруындағы кепілдіктерді қамтамасыз етумен ешқандай мәселе туындамауы қажет. Ол МАГАТЭ ТБУ банкі қорын толықтыруға жіберілген шығындарды төлеуі керек, мұны­мен қоса алынған ТБУ бейбіт түрде реакторлық отынды өндіруге бағытталуы тиіс. МАГАТЭ-нің алдын ала келісімінсіз ТБУ-ды қосымша байыту, өңдеу немесе беру рұқсат етілмейді. МАГАТЭ ТБУ банкі жұмы­­сының басты қағидат­та­ры­ның бірі, ол коммерциялық на­рықтың қызмет етуіне кедергі келтірмеуі тиіс. Бұдан басқа, оның болуы алушы мемлекеттің яд­ро­лық отын циклына өзіндік қондырғыларды құру құқығына әсер етпейді. Барлық қаражат көлемі ерікті жарнадан алынған. МАГАТЭ ТБУ банкінің ең кем дегенде он жыл бойы жұмыс істеп тұруына  жалпылай алғанда 150 млн. доллар бөлген донорларға, оның ішінде 400 000 доллар және заттай түрде жарна берген Қазақстанға да алғы­сымды білдіремін. Қазақстан – әлемдегі алдыңғы қатарлы уран өндіруші ел, бірнеше онжылдықта– МАГАТЭ ТБУ бан­кін орналастыруға оңтайлы жақсы сараптамалық ресурс жи­нақтады. Үлбі металлургия зауыты – бұл лицензиясы және ТБУ-ды  қауіпсіз әрі қорғап сақтауға, тасымалдау мен өңдеуге қажетті инфрақұрылымы бар өндірістік көлемдегі ядролық нысан. Бұдан басқа, ірі әкімшілік орталық болып табылатын Өскеменде тау-кен және металлургиялық өндірістің елеулі қуаты шоғырланған. Қазақстан Үкіметі мен МАГАТЭ арасында қол қойылатын келісім маңызды қызметтегі белесті кезеңді білдіреді және ынтымақтастықтың жарқын мысалы болып табылады. МАГАТЭ атынан Қазақстан Үкіметі мен халқына алғысымды білдіремін және болашақта бұдан да тығыз ынтымақтастық орнайды деген ойдамын.