Ата Заң айшықтары
Конституция – ел тәуелсіздігінің, мемлекеттігінің негізгі тірегі. Оны мемлекеттің саяси-құқықтық төлқұжаты деп бекер атамайды. Себебі, Конституция ең алдымен мемлекеттің қандай жолмен дамитынын, басты құндылықтарын өлшеп-пішіп, айқындап беріп отыр. Ата Заңның 1-бабының 1-тармағында Қазақстан өзін ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары болып табылатын демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады деген. Ендеше мемлекетіміздің Ата Заңы халқымыздың тәуелсіз ел болуды армандаған мүддесін заң тілінде айшықтаған, әлемге, адамзат ғаламына Қазақстан деген мемлекет бар екенін паш еткен юридистикалық құжат болып табылады. Осыған орай біз Конституциялық Кеңес мүшесі, заң ғылымдарының докторы, белгілі заңгер Ілияс Бақтыбаевқа жолығып, еліміздің конституционалдық дамуы, оның қазақстандық үлгісі, биыл 15 жыл толып отырған қолданыстағы Конституцияның жалпы қалыптасқан құқықтық идеялармен сабақтастығы жөнінде әңгімелескен едік.
– Ілияс Жақыпбекұлы, еліміздің тарихына назар аударсақ, өткен XX ғасырда республикамызда бірнеше конституция болғанын білеміз. Оны конституциялық даму әлде қалыптасу кезеңі дей отырып, әуелі сол бір алғашқы қадамдарға тоқталып өтсеңіз.
– Алғаш рет сонау 1926 жылы 18 ақпанда Қазақ АССР-і Орталық атқару комитеті Қазақ АССР-інің Конституциясын бекіткен болатын, бірақ бұл құжат күшіне енбеді. Себебі оны сол кездегі кеңестік Ресей Федерациясы Орталық атқару комитеті бекітуі тиіс еді. Ал келесі Конституцияны 1937 жылы 26 наурызда Жалпықазақ кеңестерінің X төтенше съезі қабылдап, бекітті. 1978 жылы 20 сәуірдегі “кемелденген социализм” деп аталған заманның Конституциясы Тәуелсіздік жылдарының бірінші – 1993 жылғы 28 қаңтардағы Конституциясы қабылданғанға дейін қолданыста болды. 1993 жылғы Конституция мемлекетіміздің тәуелсіздігін ең жоғарғы заң тұрғысында саяси-құқықтық сипатта алғаш бекіткен құжат еді. Ол Конституцияның еліміздің тарихында алатын орны бөлек екені ешқандай шүбә келтірмейді. Дегенмен, оның да күрделі кемшіліктері болды.
Нақтырақ айтқанда, ол мемлекеттік билікті бөлу қағидатына негізделген тежемелік және тепе-теңдік қағидасын ұстанған, яғни “бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығарып” елге қызмет ететін біртұтас мемлекеттік органдардың жүйесін қалыптастыра алмады. Осы тұста депутаттыққа үміткерлердің бірінің жасаған шағымының негізінде XІІІ шақырылған Жоғарғы Кеңеске сайлау бойынша Орталық сайлау комиссиясының кейбір актілерін Конституциялық Сот 1995 жылдың 6 наурызында Конституцияға кереғар деп тануы себептен Жоғарғы Кеңес өз қызметін тоқтатқан болатын. Ал 11 наурыз күні республика Президенті Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының 1995 жылғы 6 наурыздағы қаулысынан туындайтын шаралар туралы Жарлыққа қол қойған еді. Осы Жарлық негізінде Жоғарғы Кеңес депутаттарын жұмысқа орналастыру, Орталық сайлау комиссиясының төрағасы мен оның орынбасарын қызметінен босату, кейбір әлеуметтік шаралар және басқа да мәселелер шешілді. Президент Жоғарғы Кеңесті сақтап қалудың барлық конституциялық мүмкіншілігін қарастырды.
– 1995 жылы жаңа Конституцияны қабылдау қалай жүзеге асырылды? Оның жобасы бірнеше рет талқылауға ұсынылған көрінеді.
– Сіз айтып отырған Конституцияның жобасы екі рет жалпыхалықтық талқылауға ұсынылды. Мемлекет басшысы 1995 жылы жаңа Конституцияның жобасын талдау және оған тәуелсіз сараптаманы жүзеге асыру мақсатында Сараптамалық-консультативтік кеңес құрды. Оның құрамына белгілі отандық заңгерлермен қатар ірі-ірі шетелдік конституционалистер де кірді. Аталған кеңеспен Қазақстан Республикасы жаңа Конституциясының жобасын бүкілхалықтық талқылау барысында 30 мыңға жуық түскен ескертпелер мен ұсыныстар қаралды.
Халықтың ұсыныстарын қорыта келе аталған кеңес Конституция жобасына 1100-дей өзгертулер мен толықтырылулар енгізді. Нәтижесінде 1995 жылы 30 тамызда республикалық референдум өткізіліп, халықтың тікелей дауыс беруімен қолданыстағы Конституция – Ата Заң қабылданды.
Сөйтіп, көп жылдардан бері ел сеніміне ие болып, экономикалық, әлеуметтік сындарлы саясатты жүргізіп, ел бірлігіне ұйытқы болып отырған Тұңғыш Президентіміз – Елбасы Ата Заңның діңгегін қалыптастырды. Ол Конституцияның әрбір бабының, әр ережесінің халықтың талап-мүддесіне сәйкес келуіне, мемлекеттігіміздің нығайып, билік органдарының адам мен қоғам үшін қызмет етуіне баса назар аударды. Алдымен экономиканы, сонан соң саяси қатынастарды дамыту арқылы бізге үшінші саптағы елдердің қатарынан серпіліп шығып, озық 50 елдің қатарына қосылу мүмкіндігі туып отыр.
Елбасы Н. Назарбаевтың ұсынысы ретінде Конституцияның бірінші бабында республика қызметінің түбегейлі қағидаттарының бірі санатында “бүкіл халықтың игілігін көздейтін экономикалық даму” мәселесі басты шарт етіп көрсетілген. Оның дұрыстығына қазір ешкім шүбә келтірмейді. Өйткені, өркендеп жатқан Астана ақиқаты, құйылған инвестиция қарқыны, экономика өсімі және оны әлемнің барлық елдері, оның ішінде ресейлік, еуропалық, америкалық саясаткерлердің таңдай қағып мойындауы Президенттің іскер де алғыр, білікті басшылығының арқасында, Конституция талаптарының негізінде жүзеге асып жатқан игіліктер екенін сөзсіз дәлелдейді.
Жалпы байқасаңыз, Қазақстанда шұғыл бетбұрыс 1995 жылдан басталды. Мемлекет басшысының көрегендігі мен дер кезінде жүзеге асырылған саяси-экономикалық реформалардың арқасында тұралаған еліміз қирандыдан қуатты экономиканы түзеп, тығырықтан шықты. ТМД елдерінің арасында бірінші болып зейнетақы реформасы жүргізілді. Халықты экономикалық қорғауды әлеуметтендіру саясаты, жастардың болашағын кепілдендіру жүйесі қалыптасты. Кәсіпкерлікке кең жол ашылды. Жеке меншіктің қорғалуы шетелдік инвесторлардың сенімі мен қызығушылығын арттырды. Біз өз жолымызды таңдадық.
– Сонымен, қазіргі қолданыстағы Ата Заңымыз бұрынғыларынан қандай негізгі өзгешеліктерімен ерекшеленеді?
– Ең алдымен Конституция мемлекеттік билікті тез арада нығайтып, әр билік саласы органдарының өкілеттігін нақты белгілеу арқылы оның тиімділігін күшейте түсті. Соның ішінде көп елдердің теория жүзінде болғанымен конституциялық-заңнамалық практикада қолданыла бермейтін мемлекеттік биліктің біртұтастығы идеясын жоғарғы заң тұрғысында бекітті. Бұл мемлекеттік биліктің монолиттігін емес, көп түрліліктің бірлігін көрсетеді.
Конституция барлық мемлекеттік билік құзыреттерін өз қолдарына жиып алған кеңестер билігін “саясат сахнасынан” түпкілікті кетіріп, оның орнына қазіргі заманғы өмір талаптарына сай мемлекеттік органдардың жүйесін тудырды. Мәселен, қос палаталы Парламент қалыптастырылды. Конституциялық Сот, арбитраждық соттар, Жоғарғы Сот пен жергілікті соттардан тұратын үш салалы сот жүйесінің орнына біртұтас сот жүйесі қаланды. Ешбір билік саласына кірмейтін жаңа үлгідегі конституциялық бақылау органы – Конституциялық Кеңес құрылды. 1993 жылғы Конституцияға қарағанда жеке меншік құқығы, мұрагерлік құқығы, заң жолымен алынған кез келген мүлікке ие болу құқығы және басқа да мәселелер конституциялық мәнге ие болып, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының аясы кеңіді. Нәтижесінде Конституция халықаралық стандарттарға сай тұлғаның құқық мәртебесіне қатысты сол халықаралық құқықтық нормалармен мәндес ережелермен байытылды.
– Бәріміз белгілі, Конституцияға 1998 және 2007 жылдары өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Бұл толықтырулар Ата Заңның әлеуетін байыта түскені белгілі. Енді осы өзгерістер елімізге не алып келді? Сіздің ойыңызша Конституцияның мүмкіншілігі қаншалықты, оның әлі де болса ашылмаған жақтары бар ма?
– Конституция еліміздің саяси өмірінде мәні зор оң өзгерістер тудырды. Бірнеше жылдар бойы дайындық жұмыстары жүргізіліп, арнайы комиссияларда қаралып, ел ішінде кең талқылау өткізіліп, саяси партиялармен, қоғамдық ұйымдармен, сарапшылармен кеңесіп, жан-жақты ойлана отырып Ата Заңымызға 2007 жылы ірі өзгерістер енгізілді. Ол өзгерістер халықтың ел басқару үрдісіне белсене араласуына, Парламенттің құзыретінің күшеюіне, саяси партиялардың өркениетті үлгіде өзара сайысқа түсуіне, сондай-ақ жергілікті өзін өзі басқару жүйесінің өмірге тереңдеп енуіне жағдай жасады. Өлім жазасын қолдану аясы тарылып, тек қана соттың санкциясы арқылы тұтқындау және қамауда ұстау бекітілді. Сөйтіп осы оң өзгерістердің негізінде 2007 жылғы тамыз айында Қазақстанның тарихында тұңғыш рет тек қана партиялық тізім бойынша Мәжіліс депутаттары сайланды. Бұл аса ауқымды шара Қазақстан демократиясының жаңа да жарқын бетін ашатындығы даусыз.
Ал сіздің Конституцияға енгізілген өзгерістер оның әлеуетін одан әрі байытты дегеніңізге толығымен қосыламын. Ата Заңға енгізілген өзгерістер негізгі қоғамдық-саяси институттар мен олардың даму келешегін түсінудегі жаңа тұжырымдамалық көзқарастарды айқындап берді.
Конституцияның ашылмаған тұстарына келетін болсақ, ең алдымен оның 83-бабына тоқтар едім. Себебі, онда прокуратураға республика Конституциясына қайшы келетін заңдар мен басқа да нормативтік актілерге наразылық келтіру құқығы берілген. Бірақ, бұл ереже әлі күнге дейін қолданылмай отыр. Себебі прокурордың наразылығын қарайтын орган мен оның тәртібі бекітілмеген. Прокуратура органдарына ондай міндеттің жүктелуі Конституцияға кереғар келетін заңдардың күшін жою үшін Бас прокурордың өзге мемлекеттік органдармен өзара қатынасы механизмі мен процессуалдық жолдарын қарастыруды талап етеді. Осы мақсатта Парламент пен оның палаталарының, Үкіметтің регламенттеріне өзгерістер енгізу қажеттігі туындайды. Бұл жөнінде осыдан оншақты жыл бұрын жарық көрген “Конституционный надзор прокуратуры Республики Казахстан” атты еңбегімде де көрсеткен болатынмын.
Бәрімізге белгілі, заңдар мен өзге де нормативтік-құқықтық актілердің Конституцияға сәйкестігін айқындау Конституциялық Кеңес құзыретінде. Құқық қолдану практикасының заңдылығына қадағалау жүргізетін ең белсенді мемлекеттік органдардың бірі прокуратура екені белгілі. Заңдардың шикілігін, әсіресе олардың Ата Заңда бекітілген адамның құқығы мен бостандықтарына қайшылығын прокуратура қызметкерлері күнделікті жұмыстарында байқауы мүмкін. Сол себептен, Бас прокурорға заңдар мен өзге де нормативтік-құқықтық актілердің конституцияға сәйкестігін тексеру үшін Конституциялық Кеңеске өтініш жасау құқығын беру арқылы Конституцияның 83-бабының толыққанды жүзеге асуын қамтамасыз етуге болады деп ойлаймын.
– Дегенмен, осы енгізілген өзгерістерден кейін республиканың басқару формасы президенттіктен президенттік-парламенттік басқару формасына қарай ойысты деген қоғамда тұжырым қалыптасты. Осы қаншалықты “конституциялық ойға” сыйымды?
– Конституцияға жүгінсек, оған сәйкес Қазақстан Республикасы – президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет (2-баптың 1-тармағы), Қазақстан Республикасының Президенті – мемлекеттің басшысы және ең жоғары лауазымды тұлға (40-баптың 1-тармағы). Конституцияда белгіленген республиканың басқару нысанын өзгертуге болмайды (9-баптың 2-тармағы). Яғни, Конституцияда көрсетілгендей, Қазақстан басқару нысаны бойынша тек қана президенттік республика, ал мемлекеттің басқару нысанын өзгертуге тыйым салынған. Бұл баптарға 1998 жылы да, 2007 жылы да еш өзгеріс енгізілген жоқ. Сондықтан да, басқару формасына қатысты айтылып жүрген ой-пікірлерді саясаткерлер мен әлеуметтанушылардың үлесіне қалдырып, заңгер ретінде басқару нысаны жағынан Қазақстанның президенттік республика екенін және оны өзгертуге Конституция жол бермейтінін ескерткім келеді.
– Өзіңіз мүше болып табылатын Конституциялық Кеңес – Ата Заңның республиканың барлық аумағында үстем болуын қамтамасыз ететін бірден-бір мемлекеттік орган. Ендеше осы органның қызметі туралы да айта кетсеңіз.
– Конституциялық Кеңес қызметі конституциялық заңдылықты қамтамасыз етуге негізделген, оның міндеті республиканың бүкіл аумағында Конституцияның жоғары тұруын қамтамасыз ету болып табылады. Ол республика Парламенті қабылдаған заңдардың конституциялылығы туралы, Конституция нормаларын ресми түсіндіру туралы өтініштерді, соттардың ұсыныстарын қарайды. Өкілеттігін жүзеге асыра отырып, Конституциялық Кеңес өзі құрылған күннен бастап 180-ге жуық өтініш қарапты. Осы өтініштер бойынша 140-тан астам нормативтік қаулылар қабылданды. Бұл ретте 25 заң және халықаралық шарт толығымен немесе бір бөлігінде конституциялық емес деп танылды. Конституциялық бақылау практикасын қорыту нәтижесі бойынша Парламентке елдегі конституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы 12 жыл сайынғы жолдау жіберілді. Нормативтік-құқықтық базаны жетілдіру жөнінде оларда айтылған көптеген ұсыныстар заң шығармашылығы мен құқық қолдануда ескерілді. Конституциялық Кеңестің шешімдеріне сәйкес 65 заңның ережелері өзгертілді. Өйткені, Конституциялық Кеңес қабылдаған нормативтік қаулылар конституциялық заңдылық режімін қамтамасыз етеді, қолданыстағы құқықты байыта түседі, заңдардағы кемшіліктерді толықтырады, құқық қолдану практикасының одан әрі даму бағыттарын қалыптастырады.
– “Конституциялық құндылықтар” деген сөз тіркесі кейінгі уақытта жиі қолданылады.
– Жалпы, құқықтық құндылық ретінде Конституцияда, заңдарда бекітілген, сот, өзге де құқық қолдану практикасында қалыптасқан адамның, қоғамның талап-тілегіне сай келетін, олардың мүддесіне қызмет ететін құндылықтарды айтамыз. Халықаралық актілерге, ішкі заңнамаға, құқықтық ілімдерге сүйенсек, конституциялық құндылықтар ретінде, ең алдымен, адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтары, әділеттілік, теңдік қағидалары, құқық пен заңдылықтың үстемдігі танылады.
Еліміздің қолданыстағы заңдарында “құндылық” деген термин жиі кездеседі. Мысалы, “Қазақстан халқы Ассамблеясы туралы” Заңда оның негізгі міндеттерінің бірі ретінде қоғам құндылықтары бойынша қоғамдық келісімді қолдау және дамыту қарастырылған. “Білім туралы” Заңға сәйкес білім беру саласындағы мемлекеттік саясат қағидаттарының бірі ретінде азаматтық құндылықтар анықталады. “Ұлттық мұрағат қоры және мұрағаттар туралы” Заңда “ұлттық құндылық” деген ұғым қалыптасқан.
Конституцияның кіріспе бөліміне назар аударсақ, Қазақстан Республикасының құрылуына берілген тарихи сипаттаманы көреміз. Ата Заңның кіріспесінде “біз, ортақ тарихи тағдыр біріктірген Қазақстан халқы, байырғы қазақ жерінде мемлекеттілік құра отырып, өзімізді еркіндік, теңдік және татулық мұраттарына берілген бейбітшіл азаматтық қоғам деп ұғына отырып, дүниежүзілік қоғамдастықта лайықты орын алуды тілей отырып, қазіргі және болашақ ұрпақтар алдындағы жоғары жауапкершілігімізді сезіне отырып, өзіміздің егемендік құқығымызды негізге ала отырып, осы Конституцияны қабылдаймыз” деп жазылған. Бұл жолдар Қазақстан Республикасы қазақ халқының кіндік қаны тамған жерде қалыптасып отырған үлкен тарихы бар мемлекет, еліміздің аумағындағы барлық ұлттар мен ұлыстар – тарихы тағдырлас бір халық, біздің ұранымыз татулық, еркіндік, теңдік дегенді білдіреді. Қысқа ғана жолдардың ішінде терең табиғи құқықтық және философиялық мәні бар құндылықтар жатқанын ұға білгеніміз жөн.
Конституцияда орын алған адами құндылықтарды жалпылама түрде былайша топтау дұрыс деп ойлаймын: адамның табиғи құндылығы (өмір сүру құқығы, әркімнің жеке басының бостандығы, еркін жүріп тұру құқығы және т.б.), мемлекет тарапынан танылған құндылықтар, оның ішінде адамдардың заң мен сот алдындағы теңдігі, дискриминацияға тыйым салу, меншікке қол сұқпау, көзқарастар плюрализмі, адам құқықтары мен бостандықтарының ажыратылмайтындығы, халық егемендігі және тағы басқалары.
Құқықтық мемлекеттің бір ерекшелігі жоғарыда айтылған міндеттер ең алдымен мемлекеттік органдарға жүктеледі. Алайда бұл, Конституцияның және заңдардың талаптарын орындаудан азаматтар шет қалады дегенді білдірмейді. Ата Заңды сыйлау, оның талаптарын мүлтіксіз орындау, оны құрметтеу – баршамыздың қасиетті міндетіміз.
– Конституция талаптары негізінде нарықтық қатынастарды дамытуда, қоғамдағы тұрақтылықты және ұлтаралық татулықты орнатуда, адам және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етуде, т.б. атқарылған істер өте көп. Мұның бәрі еліміздің конституциялық даму жолына түскенімізді нақты білдірсе керек.
– Иә, Конституцияның қоғам өміріндегі, еліміздің тарихындағы орны бөлек. Он бес жыл ішінде ол өзінің өміршеңдігін көрсете білді. Конституция негізінде мемлекеттік органдар жүйесі қалыптасып, ел игілігіне тұрақты қызмет етуде. Өткен жылдарда олардың әрқайсысының тәжірибесі мен дәстүрі қалыптасты. Еліміздің демократиялық жолмен даму бағыты айқындалды. Құқықтық мемлекет қалыптастыру қағидалары қоғамда және азаматтардың санасында түпкілікті бекітіліп, өз жемісін беруде. Атап айтсақ, республикамыз тәуелсіздік алған жылдар ішінде халықтың тікелей дауыс беруі арқылы сайланбалы органдарды конституциялық мерзімге қалыптастыру дәстүрге айналды. Өткен кезең ішінде бірнеше рет республикалық референдум мен Елбасын сайлау, жоғарғы өкілді-заң шығарушы органдар мен жергілікті өкілді органдардың депутаттарын сайлау жүзеге асырылды. Бұл да болса, өзіңіз айтқандай, еліміздің конституциялық даму сатысына түскенінің белгісі.
Ең бастысы, ел ішінде, кейбір көршілеріміздегідей “ертеңіміз қалай болады” деген үрей жоқ. Керісінше, орта қол шаруасын айналдырған халықтың ақжарқын жүзі мен ертеңге деген сенімін байқаймыз. Осының бәрі қолданыстағы Ата Заңды арқау ете отырып, оның ережелерінен еш ауытқымай елге, халыққа қызмет етіп отырған Тұңғыш Президент – Елбасының сабырлы конституциялық саясатының арқасы.
Құқықтық-саяси жаңарулар мен экономикалық жандандырулардың арқасында қоғамда саяси, әлеуметтік тұрақтылық, ұлтаралық татулық қалыптасып, болашаққа деген сенім нығайды. Конституцияның негізінде ұтымды жүргізілген нарықтық қайта құрулар мен қабылданған заңдар экономикалық өркендеуімізге себеп болды. Қазақстанда дініне, түріне қарамастан барлық адамдарға тең құқықтық жағдай жасалған. Конституция саяси тұрақтылықтың алтын діңгегіне айналды. Кешегі өтпелі сәттерде елдің бірлігін сақтап, ұлыстардың ұюына ұйытқы бола алды.
Қазіргі таңда Конституцияға негізделген экономикалық саясаттағы тиімділік барлық халықтың ауқаттылығымен өлшеніп отыр. Еліміздің конституциялық-стратегиялық міндеті ең алдымен халықтың өмірінің сапасы мен тұрмыстық деңгейін көтеру. Халықтың еркіндігі көрініс тапқан бұл құжат өзінің нормалары мен қағидаттары көмегімен ғана емес, бекітілген идеялары арқылы да қоғам мен мемлекетті өркениетті елдердің қатарына көтеріп отыр.
Конституция Қазақстанның тәуелсіздігінің нығаюына, мемлекетіміздің дамуына, халқымыздың өсіп-өркендеуіне негіз қалап берді. Елдігімізді қалыптастырып, тәуелсіздігімізді нығайтуда маңызы зор Ата Заңымызды құрметтей білейік!
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен Александр ТАСБОЛАТОВ.
Конституция – ел тәуелсіздігінің, мемлекеттігінің негізгі тірегі. Оны мемлекеттің саяси-құқықтық төлқұжаты деп бекер атамайды. Себебі, Конституция ең алдымен мемлекеттің қандай жолмен дамитынын, басты құндылықтарын өлшеп-пішіп, айқындап беріп отыр. Ата Заңның 1-бабының 1-тармағында Қазақстан өзін ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары болып табылатын демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады деген. Ендеше мемлекетіміздің Ата Заңы халқымыздың тәуелсіз ел болуды армандаған мүддесін заң тілінде айшықтаған, әлемге, адамзат ғаламына Қазақстан деген мемлекет бар екенін паш еткен юридистикалық құжат болып табылады. Осыған орай біз Конституциялық Кеңес мүшесі, заң ғылымдарының докторы, белгілі заңгер Ілияс Бақтыбаевқа жолығып, еліміздің конституционалдық дамуы, оның қазақстандық үлгісі, биыл 15 жыл толып отырған қолданыстағы Конституцияның жалпы қалыптасқан құқықтық идеялармен сабақтастығы жөнінде әңгімелескен едік.
– Ілияс Жақыпбекұлы, еліміздің тарихына назар аударсақ, өткен XX ғасырда республикамызда бірнеше конституция болғанын білеміз. Оны конституциялық даму әлде қалыптасу кезеңі дей отырып, әуелі сол бір алғашқы қадамдарға тоқталып өтсеңіз.
– Алғаш рет сонау 1926 жылы 18 ақпанда Қазақ АССР-і Орталық атқару комитеті Қазақ АССР-інің Конституциясын бекіткен болатын, бірақ бұл құжат күшіне енбеді. Себебі оны сол кездегі кеңестік Ресей Федерациясы Орталық атқару комитеті бекітуі тиіс еді. Ал келесі Конституцияны 1937 жылы 26 наурызда Жалпықазақ кеңестерінің X төтенше съезі қабылдап, бекітті. 1978 жылы 20 сәуірдегі “кемелденген социализм” деп аталған заманның Конституциясы Тәуелсіздік жылдарының бірінші – 1993 жылғы 28 қаңтардағы Конституциясы қабылданғанға дейін қолданыста болды. 1993 жылғы Конституция мемлекетіміздің тәуелсіздігін ең жоғарғы заң тұрғысында саяси-құқықтық сипатта алғаш бекіткен құжат еді. Ол Конституцияның еліміздің тарихында алатын орны бөлек екені ешқандай шүбә келтірмейді. Дегенмен, оның да күрделі кемшіліктері болды.
Нақтырақ айтқанда, ол мемлекеттік билікті бөлу қағидатына негізделген тежемелік және тепе-теңдік қағидасын ұстанған, яғни “бір жеңнен қол, бір жағадан бас шығарып” елге қызмет ететін біртұтас мемлекеттік органдардың жүйесін қалыптастыра алмады. Осы тұста депутаттыққа үміткерлердің бірінің жасаған шағымының негізінде XІІІ шақырылған Жоғарғы Кеңеске сайлау бойынша Орталық сайлау комиссиясының кейбір актілерін Конституциялық Сот 1995 жылдың 6 наурызында Конституцияға кереғар деп тануы себептен Жоғарғы Кеңес өз қызметін тоқтатқан болатын. Ал 11 наурыз күні республика Президенті Қазақстан Республикасы Конституциялық Сотының 1995 жылғы 6 наурыздағы қаулысынан туындайтын шаралар туралы Жарлыққа қол қойған еді. Осы Жарлық негізінде Жоғарғы Кеңес депутаттарын жұмысқа орналастыру, Орталық сайлау комиссиясының төрағасы мен оның орынбасарын қызметінен босату, кейбір әлеуметтік шаралар және басқа да мәселелер шешілді. Президент Жоғарғы Кеңесті сақтап қалудың барлық конституциялық мүмкіншілігін қарастырды.
– 1995 жылы жаңа Конституцияны қабылдау қалай жүзеге асырылды? Оның жобасы бірнеше рет талқылауға ұсынылған көрінеді.
– Сіз айтып отырған Конституцияның жобасы екі рет жалпыхалықтық талқылауға ұсынылды. Мемлекет басшысы 1995 жылы жаңа Конституцияның жобасын талдау және оған тәуелсіз сараптаманы жүзеге асыру мақсатында Сараптамалық-консультативтік кеңес құрды. Оның құрамына белгілі отандық заңгерлермен қатар ірі-ірі шетелдік конституционалистер де кірді. Аталған кеңеспен Қазақстан Республикасы жаңа Конституциясының жобасын бүкілхалықтық талқылау барысында 30 мыңға жуық түскен ескертпелер мен ұсыныстар қаралды.
Халықтың ұсыныстарын қорыта келе аталған кеңес Конституция жобасына 1100-дей өзгертулер мен толықтырылулар енгізді. Нәтижесінде 1995 жылы 30 тамызда республикалық референдум өткізіліп, халықтың тікелей дауыс беруімен қолданыстағы Конституция – Ата Заң қабылданды.
Сөйтіп, көп жылдардан бері ел сеніміне ие болып, экономикалық, әлеуметтік сындарлы саясатты жүргізіп, ел бірлігіне ұйытқы болып отырған Тұңғыш Президентіміз – Елбасы Ата Заңның діңгегін қалыптастырды. Ол Конституцияның әрбір бабының, әр ережесінің халықтың талап-мүддесіне сәйкес келуіне, мемлекеттігіміздің нығайып, билік органдарының адам мен қоғам үшін қызмет етуіне баса назар аударды. Алдымен экономиканы, сонан соң саяси қатынастарды дамыту арқылы бізге үшінші саптағы елдердің қатарынан серпіліп шығып, озық 50 елдің қатарына қосылу мүмкіндігі туып отыр.
Елбасы Н. Назарбаевтың ұсынысы ретінде Конституцияның бірінші бабында республика қызметінің түбегейлі қағидаттарының бірі санатында “бүкіл халықтың игілігін көздейтін экономикалық даму” мәселесі басты шарт етіп көрсетілген. Оның дұрыстығына қазір ешкім шүбә келтірмейді. Өйткені, өркендеп жатқан Астана ақиқаты, құйылған инвестиция қарқыны, экономика өсімі және оны әлемнің барлық елдері, оның ішінде ресейлік, еуропалық, америкалық саясаткерлердің таңдай қағып мойындауы Президенттің іскер де алғыр, білікті басшылығының арқасында, Конституция талаптарының негізінде жүзеге асып жатқан игіліктер екенін сөзсіз дәлелдейді.
Жалпы байқасаңыз, Қазақстанда шұғыл бетбұрыс 1995 жылдан басталды. Мемлекет басшысының көрегендігі мен дер кезінде жүзеге асырылған саяси-экономикалық реформалардың арқасында тұралаған еліміз қирандыдан қуатты экономиканы түзеп, тығырықтан шықты. ТМД елдерінің арасында бірінші болып зейнетақы реформасы жүргізілді. Халықты экономикалық қорғауды әлеуметтендіру саясаты, жастардың болашағын кепілдендіру жүйесі қалыптасты. Кәсіпкерлікке кең жол ашылды. Жеке меншіктің қорғалуы шетелдік инвесторлардың сенімі мен қызығушылығын арттырды. Біз өз жолымызды таңдадық.
– Сонымен, қазіргі қолданыстағы Ата Заңымыз бұрынғыларынан қандай негізгі өзгешеліктерімен ерекшеленеді?
– Ең алдымен Конституция мемлекеттік билікті тез арада нығайтып, әр билік саласы органдарының өкілеттігін нақты белгілеу арқылы оның тиімділігін күшейте түсті. Соның ішінде көп елдердің теория жүзінде болғанымен конституциялық-заңнамалық практикада қолданыла бермейтін мемлекеттік биліктің біртұтастығы идеясын жоғарғы заң тұрғысында бекітті. Бұл мемлекеттік биліктің монолиттігін емес, көп түрліліктің бірлігін көрсетеді.
Конституция барлық мемлекеттік билік құзыреттерін өз қолдарына жиып алған кеңестер билігін “саясат сахнасынан” түпкілікті кетіріп, оның орнына қазіргі заманғы өмір талаптарына сай мемлекеттік органдардың жүйесін тудырды. Мәселен, қос палаталы Парламент қалыптастырылды. Конституциялық Сот, арбитраждық соттар, Жоғарғы Сот пен жергілікті соттардан тұратын үш салалы сот жүйесінің орнына біртұтас сот жүйесі қаланды. Ешбір билік саласына кірмейтін жаңа үлгідегі конституциялық бақылау органы – Конституциялық Кеңес құрылды. 1993 жылғы Конституцияға қарағанда жеке меншік құқығы, мұрагерлік құқығы, заң жолымен алынған кез келген мүлікке ие болу құқығы және басқа да мәселелер конституциялық мәнге ие болып, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының аясы кеңіді. Нәтижесінде Конституция халықаралық стандарттарға сай тұлғаның құқық мәртебесіне қатысты сол халықаралық құқықтық нормалармен мәндес ережелермен байытылды.
– Бәріміз белгілі, Конституцияға 1998 және 2007 жылдары өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Бұл толықтырулар Ата Заңның әлеуетін байыта түскені белгілі. Енді осы өзгерістер елімізге не алып келді? Сіздің ойыңызша Конституцияның мүмкіншілігі қаншалықты, оның әлі де болса ашылмаған жақтары бар ма?
– Конституция еліміздің саяси өмірінде мәні зор оң өзгерістер тудырды. Бірнеше жылдар бойы дайындық жұмыстары жүргізіліп, арнайы комиссияларда қаралып, ел ішінде кең талқылау өткізіліп, саяси партиялармен, қоғамдық ұйымдармен, сарапшылармен кеңесіп, жан-жақты ойлана отырып Ата Заңымызға 2007 жылы ірі өзгерістер енгізілді. Ол өзгерістер халықтың ел басқару үрдісіне белсене араласуына, Парламенттің құзыретінің күшеюіне, саяси партиялардың өркениетті үлгіде өзара сайысқа түсуіне, сондай-ақ жергілікті өзін өзі басқару жүйесінің өмірге тереңдеп енуіне жағдай жасады. Өлім жазасын қолдану аясы тарылып, тек қана соттың санкциясы арқылы тұтқындау және қамауда ұстау бекітілді. Сөйтіп осы оң өзгерістердің негізінде 2007 жылғы тамыз айында Қазақстанның тарихында тұңғыш рет тек қана партиялық тізім бойынша Мәжіліс депутаттары сайланды. Бұл аса ауқымды шара Қазақстан демократиясының жаңа да жарқын бетін ашатындығы даусыз.
Ал сіздің Конституцияға енгізілген өзгерістер оның әлеуетін одан әрі байытты дегеніңізге толығымен қосыламын. Ата Заңға енгізілген өзгерістер негізгі қоғамдық-саяси институттар мен олардың даму келешегін түсінудегі жаңа тұжырымдамалық көзқарастарды айқындап берді.
Конституцияның ашылмаған тұстарына келетін болсақ, ең алдымен оның 83-бабына тоқтар едім. Себебі, онда прокуратураға республика Конституциясына қайшы келетін заңдар мен басқа да нормативтік актілерге наразылық келтіру құқығы берілген. Бірақ, бұл ереже әлі күнге дейін қолданылмай отыр. Себебі прокурордың наразылығын қарайтын орган мен оның тәртібі бекітілмеген. Прокуратура органдарына ондай міндеттің жүктелуі Конституцияға кереғар келетін заңдардың күшін жою үшін Бас прокурордың өзге мемлекеттік органдармен өзара қатынасы механизмі мен процессуалдық жолдарын қарастыруды талап етеді. Осы мақсатта Парламент пен оның палаталарының, Үкіметтің регламенттеріне өзгерістер енгізу қажеттігі туындайды. Бұл жөнінде осыдан оншақты жыл бұрын жарық көрген “Конституционный надзор прокуратуры Республики Казахстан” атты еңбегімде де көрсеткен болатынмын.
Бәрімізге белгілі, заңдар мен өзге де нормативтік-құқықтық актілердің Конституцияға сәйкестігін айқындау Конституциялық Кеңес құзыретінде. Құқық қолдану практикасының заңдылығына қадағалау жүргізетін ең белсенді мемлекеттік органдардың бірі прокуратура екені белгілі. Заңдардың шикілігін, әсіресе олардың Ата Заңда бекітілген адамның құқығы мен бостандықтарына қайшылығын прокуратура қызметкерлері күнделікті жұмыстарында байқауы мүмкін. Сол себептен, Бас прокурорға заңдар мен өзге де нормативтік-құқықтық актілердің конституцияға сәйкестігін тексеру үшін Конституциялық Кеңеске өтініш жасау құқығын беру арқылы Конституцияның 83-бабының толыққанды жүзеге асуын қамтамасыз етуге болады деп ойлаймын.
– Дегенмен, осы енгізілген өзгерістерден кейін республиканың басқару формасы президенттіктен президенттік-парламенттік басқару формасына қарай ойысты деген қоғамда тұжырым қалыптасты. Осы қаншалықты “конституциялық ойға” сыйымды?
– Конституцияға жүгінсек, оған сәйкес Қазақстан Республикасы – президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет (2-баптың 1-тармағы), Қазақстан Республикасының Президенті – мемлекеттің басшысы және ең жоғары лауазымды тұлға (40-баптың 1-тармағы). Конституцияда белгіленген республиканың басқару нысанын өзгертуге болмайды (9-баптың 2-тармағы). Яғни, Конституцияда көрсетілгендей, Қазақстан басқару нысаны бойынша тек қана президенттік республика, ал мемлекеттің басқару нысанын өзгертуге тыйым салынған. Бұл баптарға 1998 жылы да, 2007 жылы да еш өзгеріс енгізілген жоқ. Сондықтан да, басқару формасына қатысты айтылып жүрген ой-пікірлерді саясаткерлер мен әлеуметтанушылардың үлесіне қалдырып, заңгер ретінде басқару нысаны жағынан Қазақстанның президенттік республика екенін және оны өзгертуге Конституция жол бермейтінін ескерткім келеді.
– Өзіңіз мүше болып табылатын Конституциялық Кеңес – Ата Заңның республиканың барлық аумағында үстем болуын қамтамасыз ететін бірден-бір мемлекеттік орган. Ендеше осы органның қызметі туралы да айта кетсеңіз.
– Конституциялық Кеңес қызметі конституциялық заңдылықты қамтамасыз етуге негізделген, оның міндеті республиканың бүкіл аумағында Конституцияның жоғары тұруын қамтамасыз ету болып табылады. Ол республика Парламенті қабылдаған заңдардың конституциялылығы туралы, Конституция нормаларын ресми түсіндіру туралы өтініштерді, соттардың ұсыныстарын қарайды. Өкілеттігін жүзеге асыра отырып, Конституциялық Кеңес өзі құрылған күннен бастап 180-ге жуық өтініш қарапты. Осы өтініштер бойынша 140-тан астам нормативтік қаулылар қабылданды. Бұл ретте 25 заң және халықаралық шарт толығымен немесе бір бөлігінде конституциялық емес деп танылды. Конституциялық бақылау практикасын қорыту нәтижесі бойынша Парламентке елдегі конституциялық заңдылықтың жай-күйі туралы 12 жыл сайынғы жолдау жіберілді. Нормативтік-құқықтық базаны жетілдіру жөнінде оларда айтылған көптеген ұсыныстар заң шығармашылығы мен құқық қолдануда ескерілді. Конституциялық Кеңестің шешімдеріне сәйкес 65 заңның ережелері өзгертілді. Өйткені, Конституциялық Кеңес қабылдаған нормативтік қаулылар конституциялық заңдылық режімін қамтамасыз етеді, қолданыстағы құқықты байыта түседі, заңдардағы кемшіліктерді толықтырады, құқық қолдану практикасының одан әрі даму бағыттарын қалыптастырады.
– “Конституциялық құндылықтар” деген сөз тіркесі кейінгі уақытта жиі қолданылады.
– Жалпы, құқықтық құндылық ретінде Конституцияда, заңдарда бекітілген, сот, өзге де құқық қолдану практикасында қалыптасқан адамның, қоғамның талап-тілегіне сай келетін, олардың мүддесіне қызмет ететін құндылықтарды айтамыз. Халықаралық актілерге, ішкі заңнамаға, құқықтық ілімдерге сүйенсек, конституциялық құндылықтар ретінде, ең алдымен, адам мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтары, әділеттілік, теңдік қағидалары, құқық пен заңдылықтың үстемдігі танылады.
Еліміздің қолданыстағы заңдарында “құндылық” деген термин жиі кездеседі. Мысалы, “Қазақстан халқы Ассамблеясы туралы” Заңда оның негізгі міндеттерінің бірі ретінде қоғам құндылықтары бойынша қоғамдық келісімді қолдау және дамыту қарастырылған. “Білім туралы” Заңға сәйкес білім беру саласындағы мемлекеттік саясат қағидаттарының бірі ретінде азаматтық құндылықтар анықталады. “Ұлттық мұрағат қоры және мұрағаттар туралы” Заңда “ұлттық құндылық” деген ұғым қалыптасқан.
Конституцияның кіріспе бөліміне назар аударсақ, Қазақстан Республикасының құрылуына берілген тарихи сипаттаманы көреміз. Ата Заңның кіріспесінде “біз, ортақ тарихи тағдыр біріктірген Қазақстан халқы, байырғы қазақ жерінде мемлекеттілік құра отырып, өзімізді еркіндік, теңдік және татулық мұраттарына берілген бейбітшіл азаматтық қоғам деп ұғына отырып, дүниежүзілік қоғамдастықта лайықты орын алуды тілей отырып, қазіргі және болашақ ұрпақтар алдындағы жоғары жауапкершілігімізді сезіне отырып, өзіміздің егемендік құқығымызды негізге ала отырып, осы Конституцияны қабылдаймыз” деп жазылған. Бұл жолдар Қазақстан Республикасы қазақ халқының кіндік қаны тамған жерде қалыптасып отырған үлкен тарихы бар мемлекет, еліміздің аумағындағы барлық ұлттар мен ұлыстар – тарихы тағдырлас бір халық, біздің ұранымыз татулық, еркіндік, теңдік дегенді білдіреді. Қысқа ғана жолдардың ішінде терең табиғи құқықтық және философиялық мәні бар құндылықтар жатқанын ұға білгеніміз жөн.
Конституцияда орын алған адами құндылықтарды жалпылама түрде былайша топтау дұрыс деп ойлаймын: адамның табиғи құндылығы (өмір сүру құқығы, әркімнің жеке басының бостандығы, еркін жүріп тұру құқығы және т.б.), мемлекет тарапынан танылған құндылықтар, оның ішінде адамдардың заң мен сот алдындағы теңдігі, дискриминацияға тыйым салу, меншікке қол сұқпау, көзқарастар плюрализмі, адам құқықтары мен бостандықтарының ажыратылмайтындығы, халық егемендігі және тағы басқалары.
Құқықтық мемлекеттің бір ерекшелігі жоғарыда айтылған міндеттер ең алдымен мемлекеттік органдарға жүктеледі. Алайда бұл, Конституцияның және заңдардың талаптарын орындаудан азаматтар шет қалады дегенді білдірмейді. Ата Заңды сыйлау, оның талаптарын мүлтіксіз орындау, оны құрметтеу – баршамыздың қасиетті міндетіміз.
– Конституция талаптары негізінде нарықтық қатынастарды дамытуда, қоғамдағы тұрақтылықты және ұлтаралық татулықты орнатуда, адам және азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз етуде, т.б. атқарылған істер өте көп. Мұның бәрі еліміздің конституциялық даму жолына түскенімізді нақты білдірсе керек.
– Иә, Конституцияның қоғам өміріндегі, еліміздің тарихындағы орны бөлек. Он бес жыл ішінде ол өзінің өміршеңдігін көрсете білді. Конституция негізінде мемлекеттік органдар жүйесі қалыптасып, ел игілігіне тұрақты қызмет етуде. Өткен жылдарда олардың әрқайсысының тәжірибесі мен дәстүрі қалыптасты. Еліміздің демократиялық жолмен даму бағыты айқындалды. Құқықтық мемлекет қалыптастыру қағидалары қоғамда және азаматтардың санасында түпкілікті бекітіліп, өз жемісін беруде. Атап айтсақ, республикамыз тәуелсіздік алған жылдар ішінде халықтың тікелей дауыс беруі арқылы сайланбалы органдарды конституциялық мерзімге қалыптастыру дәстүрге айналды. Өткен кезең ішінде бірнеше рет республикалық референдум мен Елбасын сайлау, жоғарғы өкілді-заң шығарушы органдар мен жергілікті өкілді органдардың депутаттарын сайлау жүзеге асырылды. Бұл да болса, өзіңіз айтқандай, еліміздің конституциялық даму сатысына түскенінің белгісі.
Ең бастысы, ел ішінде, кейбір көршілеріміздегідей “ертеңіміз қалай болады” деген үрей жоқ. Керісінше, орта қол шаруасын айналдырған халықтың ақжарқын жүзі мен ертеңге деген сенімін байқаймыз. Осының бәрі қолданыстағы Ата Заңды арқау ете отырып, оның ережелерінен еш ауытқымай елге, халыққа қызмет етіп отырған Тұңғыш Президент – Елбасының сабырлы конституциялық саясатының арқасы.
Құқықтық-саяси жаңарулар мен экономикалық жандандырулардың арқасында қоғамда саяси, әлеуметтік тұрақтылық, ұлтаралық татулық қалыптасып, болашаққа деген сенім нығайды. Конституцияның негізінде ұтымды жүргізілген нарықтық қайта құрулар мен қабылданған заңдар экономикалық өркендеуімізге себеп болды. Қазақстанда дініне, түріне қарамастан барлық адамдарға тең құқықтық жағдай жасалған. Конституция саяси тұрақтылықтың алтын діңгегіне айналды. Кешегі өтпелі сәттерде елдің бірлігін сақтап, ұлыстардың ұюына ұйытқы бола алды.
Қазіргі таңда Конституцияға негізделген экономикалық саясаттағы тиімділік барлық халықтың ауқаттылығымен өлшеніп отыр. Еліміздің конституциялық-стратегиялық міндеті ең алдымен халықтың өмірінің сапасы мен тұрмыстық деңгейін көтеру. Халықтың еркіндігі көрініс тапқан бұл құжат өзінің нормалары мен қағидаттары көмегімен ғана емес, бекітілген идеялары арқылы да қоғам мен мемлекетті өркениетті елдердің қатарына көтеріп отыр.
Конституция Қазақстанның тәуелсіздігінің нығаюына, мемлекетіміздің дамуына, халқымыздың өсіп-өркендеуіне негіз қалап берді. Елдігімізді қалыптастырып, тәуелсіздігімізді нығайтуда маңызы зор Ата Заңымызды құрметтей білейік!
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен Александр ТАСБОЛАТОВ.
