Ненің қызығын көп іздесең, соның күйігін бір тартасың
(Абай)
Бәзбіреулер бұл саяси форумдағы ұмытыла бастаған “съезд”, “бесжылдық”, “индустрияландыру” деген сөздерді естігенде абдырап, мұны өткенге оралу ма, әлде экономикалық бағытты өзгерту ме деген сауал қоюы заңды. Қандай сыртқы жағдайлар болса да елімізде соңғы 12-13 жыл ішінде жүргізілген барлық саяси-экономикалық реформалар “Қазақстан-2030” даму стратегиясы шеңберінде жүзеге асып келеді. Съезде айтылған жоспарлардың барлығы да осы ұзақ мерзімді стратегияға негізделген. Біз әралуан тактикаларға барғанымызбен, стратегиялық мақсатты өзгерткеніміз жоқ. Стратегияның негізгі басымдығына – тұрақты экономикалық өсу арқылы тұрғындардың әл-ауқатын одан әрі қарай жақсартуға қол жеткізу үшін нарықтық экономикаға таңдау жасалды. Алайда, “кімнің арбасына мінсең, соның өлеңін айтасың” демекші, нарықтық елдердің қатарына кіргеннен соң, дағдарыстың соншалықты жағымды болмағанымен, оның қазіргі экономикалық үдерістердің заңды бір құбылысы екендігін түсінуіміз керек. Нарықтық экономиканың заңдылығы бойынша бәріміз куә болған серпінді даму кезеңінен кейін (соңғы жылдары жыл сайын ішкі жалпы өнім 9-10%-ға тұрақты өсіп келді) міндетті түрде құлдырау болатынын ұғынатын уақыт жетті. Ең бастысы, түбегейлі әрі дер кезінде жүргізілген реформалар арқасында біздің халқымыздың көпшілігі дағдарысты онша қатты сезіне қойған жоқ. Қазір Қазақстан жаңа инвестициялық цикл қарсаңында. Ертеңгі болашақ бүгіннен қалмай шикізат ресурстарына тәуелді емес бәсекеге қабілетті экономика құрумен байланысты. Бұл үшін елде барлық бағыттар бойынша – экономикада да, әлеуметтік салада да нағыз серпілістер қажет. Демек, индустриялық-инновациялық жедел даму басталған реформалардың заңды жалғасы болып табылады.Пайда, залалды айыратұғын қуаттың аты ақыл еді ғой
(Абай)
Әлемдегі дағдарыс бізге жаһандық экономиканың “әлсіз тұстарын” көрсетті. Себебі, қазіргі төрімізге шығарған классикалық деп аталып жүрген экономикалық теория қаншалықты мықты болғанымен, дәлелденбеген ғылыми жорамалдар негізінде құрылған. Сөйте тұра, ол тез арада бүкіл әлемде шық жуытпайтын “ақиқатқа” айналды. Мысалы, “нарық бәрін өзі шешіп, өз орнына қояды” немесе “жылжымайтын мүлік ешқашан құнын жоғалтпайды” деген күмән туғызбайтын ұстаным болып қалыптасты. Ал, банктер “барлық өркениетті адамдар несиеге өмір сүреді” дегенді ұрандатып, бірталайымызды тығырыққа тіреді. Сөйтіп, “қарыз күліп кіріп, күңіреніп шығады” деген халық даналығын ұмытып кеткен сыңай таныттық. Дегенмен, қазіргі кезде осындай “ақылгөй” ғылыми теориялар мен оларға негізделген кейбір ойға сыймас “ақырзаманғы” болжаулар орындала қоймағанымен, дағдарыс өзінің теріс әсерін байқатып үлгерді. Осы теориялардың қателіктерін дамыған елдердің өзі бастап сезінді. Айталық, кейбір мемлекеттер тұтасымен өздерін банкрот етіп жариялады (мысалы Исландия), америкалықтар ауыспас “қаржы алпауыттары” атанғанымен, байырғы ұлылығын ұмытып, өздерінің “жылтыр аяқтарымен” әбігерленіп, сүрініп-қабынып әлек, ал мыңжылдықтар бойы жеке меншіктің мызғымас нышанына айналған ірі Швейцария банктері қаймықпастан мемлекет меншігіне өту мүмкіндіктерін қарастырып жүр. Сонымен қатар, біздегі “нарықты мемлекеттік реттеуді” сынап-мінеп келген кейбір еуропалық экономикалық либерализмнің “көсемдері” Карл Маркстың еңбектерін зерттеп, мемлекеттің экономикаға белсенді араласу теориялық іргетасын іске асыру жолдарын қарастыруда. Мұны сәуір айында әлемнің 20 дамыған мемлекеттері (G-20) басшыларының басқосуында дағдарыстың әсерін азайту үшін мемлекет арқылы бақылауды орнатуды өз құлағымызбен естідік. Осылай нарықтық экономиканың негізін қалаушылардың бірін берген Ұлыбритания Премьер-министрі өзінің “Мен капитализмді жүгендеймін” атты мақаласында нарықтық жүйеге күмән келтіріп, мемлекет көмегімен экономиканы қолдауды ұсынды.Тегінде, адам баласы адам баласынан ақыл,
ғылым, ар, мінез деген нәрселермен озбақ
(Абай)
Жаһандық экономиканың ықпалы соншалық, қандай дербеспін десе де әлемдегі бірде-бір мемлекет дағдарысты жалғыз жүріп жеңе алмайды. Қайта-қайта мемлекет басшылары бас қосса да ортақ шешім таба алған жоқ. Әр мемлекет өз қотырын өзі қасып жүргенде жаһандану үдерісі айылын жияр деген сөздер де айтылып қалуда. Десе де, ортақ нарықтың кеңеюі, мемлекетаралық әлеуметтік еңбек бөлінісінің тереңдеуі, трансұлттық корпорациялардың өсуі бұл өмірдің бұлжымас болмысы. Демек, жаһандану қайтымсыз үдеріске айналса, одан біз қалыспауымыз керек. Сол себептен, экономикалық жаһанданудың алдағы уақытта да әсерін ескеріп, мемлекеттер арасындағы бәсекелестік үшін әділетті ортақ ұстаным орнатуымыздың қажеттігі туындайды. Біріншіден, жаһандану арқасында көретін пайда мемлекеттер арасында неғұрлым біркелкі үлестірілуі тиіс. Екіншіден, “аузы қисық болса да байдың ұлы сөйлесін” демей, экономикалық жаһандану мейлінше тең деңгейде құрылып, дамушы елдер дамыған елдердің тықпалаған тәртіптері мен кез келген шарттарына әрекетсіз келіспеуі керек. Үшіншіден, экономикалық жаһандану үдерісінде “бәрін еркін нарық шешеді, мемлекеттің араласуы қажет емес” деген тұжырымдаманы түзеткен абзал. Себебі, экономикалық жаһандану тиімді жалпы бақылауды қажет етеді. Қазақстан Республикасының Президенті өзінің “Дағдарыстан шығу кілті” мақаласында әлемде алғашқы болып, осы мәселелерді көтерді.Біз жанымыздан ғылым шығара алмаймыз, жаралып, жасалып
қойған нәрселерді сезбекпіз, көзбен көріп, ақылмен біліп
(Абай)
Әрине, қазір дамыған мемлекеттер постиндустриализм кезінде өмір сүріп жатқанда, біз үшін қазір инновациялық индустрияландыруға көшеміз деу тосын көрінуі де мүмкін. Бәлкім кейбіреулер күмән де келтірер. Алдымен, дағдарысты жеңіп, еңсемізді тіктеген соң жаңа жобалар бастағанды жөн көрер. Әлбетте, ол да негізсіз емес. Мәселен, КСРО кезінде Қазақстанда ірі өндіріс орындары салынбады. Еліміз тек шикізат көзі болып келді. Дүние жүзінде дамыған елдер индустрияландырудан өтіп, постиндустриализм кезеңіне көшіп, бізге де индустрияландыруға соқпай, шикізатпен, қаржылық операциялармен (алыпсатарлығымен) айналысу ұсынылды. Біз “үлгі” алып жүрген дүние жүзіндегі Америка, Ұлыбритания сияқты алпауыт елдер индустрияландырудан қашып, өз өндірістерін арзан жұмыс күші бар Үндістан, Қытай мемлекеттеріне сыртқа шығара бастады. Нәтижесінде бұрын Ұлыбританияда ішкі жалпы өнімнің 40%-ы өндірістен түсетін болса, ол қазір 10%-ға дейін түсіп кетті. Сол себептен, қазіргі дағдарысты бірінші болып қатты сезінгендер осы қолға ілінбейтін “виртуалды экономикаға” көшкен алпауыттар. Ал, нақты экономикалық секторды дамытып, индустрияландыруға кіріскен Қытай, Үндістан күшейіп келеді. Әлемдік тәжірибе дәлелдеп отырғандай, ауқымды өндірісті дамытып, өз орныңды нақтылап алмай, бірден постиндустрияландыруға өтемін деу үлкен қателік. Сондықтан индустрияландыруға бет алған бүгінде тек Қазақстан ғана емес. Ал индустрияландырудың жедел даму мерзімін бес жылдыққа жоспарлап отырғанымыз да экономикалық заңдылық. Қайсыбір өндіріске болмаса да инвестиция салғаннан кейін оның аяғынан нық тұрып кетуі үшін кемінде бес жыл уақыт керек. Одан кейінгі бес жылда салған қаржы қайтарылады, ал одан кейінгі мерзімде өндіріс пайдаға шығады. Бірақ, он бес жылдан кейін өндірісті жаңартпаса, оған қайтадан инвестиция салынбаса, онда технология да ескіреді, рынокта сұраныс та өзгереді. Сол себепті өндірістің даму кезеңі бес жылдықтарға жоспарланады. Дегенмен де, экономикалық дағдарыс елде жүргізіліп жатқан реформалар қарқынын төмендетуге желеу болмай ма деген сұрақ туындайды. Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, керісінше, дағдарыс кезінде реформалардың нәтижелілігі артады. Бұған қандай дәлелдемелер бар. Біріншіден, күрделі экономикалық жағдай бұған дейінгі жақсы кездерде көзге көрінбеген қате шешімдерді ашып көрсетеді, әрі бүгінгі күнге шешімі табылмай жүрген өткір мәселелерді айқындай түседі. Екіншіден, бұрынғыға қарағанда ресурстардың шектеулілігі де шешімдер қабылдауда аса ыждағаттылық танытуға, мың ойлап, бір шешуге мәжбүрлейді. Бұған қосымша, биліктің әрбір іс-әрекетіне қоғамның сыни көзқарасы, қатаң қадағалауы да қабылданған шешімдердің сапалылығына әсер етеді. Оның үстіне, барлық деңгейдегі басшылардың бәрі де қызмет тиімділігі мен нақты нәтижелілігі арқылы ғана өз қабілеттілігін дәлелдей алады. Үшіншіден, бұл кезеңде өзгерістерге саяси қарсылық жасау да оңай емес. Себебі, мұндай жағдайда басталған реформаларды жалғастырудан басқа балама жоқ.Бір ақыл қуаты бірлән мұны тоқтатып болмайды.
Һәм ақыл, һәм қайрат – екі мықты қуат қосылып тоқтатады
(Абай)
Ал, енді мұндай өзгерістерге біз қаншалықты дайынбыз, қайратымыз жете ме? Бұл кезеңнің өзіндік ерекшелігі – Қазақстанда дағдарысқа қарамастан, осындай үлкен ауқымды жоспарларды жүзеге асыруға қажетті жағдай, орта қалыптасып үлгерді. Біріншіден, қаражатымыз жеткілікті ме? Ең бастысы, мемлекетіміздің майда-шүйде міндеттемелерінен басқа сыртқа қарыздары жоқ. Біздің әрқайсымыз басқаға қарыз болмау – бұл ертеңгі күнге деген нық сенімнің, тұрақтылықтың кепілі екенін жақсы түсініп қалдық. Мына қараңыз, бір қарағанда нарықтық дамыған елдер банкрот болып жатыр. Немесе, кеше ғана мықты болып жүрген мемлекеттер зейнетақы мен жалақы бойынша міндеттемелерін қаржыландыруға халықаралық ұйымдардан қарыз сұрап жүр. Бетін аулақ қылсын, бізде жағдай жақсы. Біз қиын күндерге қор жасап, қаражат жинадық, нәтижесінде бүгін жыл сайын көбейіп отырған әлеуметтік міндеттемелерді қаржыландырып қана қоймай, индустриялық бағдарламаларды жедел дамытуды жоспарлауға мүмкіндік алып отырмыз. Әрине, барлығына бірдей өз қаражатымыз жете бермес. Шетелдік инвесторларды тарту қажет. Бұл тұрғыда жуырда ислам банкингі мәселелері бойынша қабылданған заң біздің кәсіпкерлердің көңілінен шығады деп ойлаймын. Бүгінгі күні ислам елдерінде $2 трлн. көлемінде қаржы қоры бар екені белгілі. Сонымен қатар, тез арада ішкі инвестицияларды тарту, зейнетақы қорларында жатқан $11 млрд.-ты өнеркәсіпті дамытуға тиімді пайдалану мәселесін шешуіміз қажет. Екіншіден, индустрияландыру үшін шикізат пен энергетикалық ресурстар жеткілікті ме? Әрине, жеткілікті. Тек қолда барды ұқсата білу шарт. Үшіншіден, өндірісті бастамас бұрын өнімге сұраныс болуы керек. Ол бар ма? Қазақстан импортының жыл сайын 38 млрд. доллар құрайтынын ескерсек, ішкі рыноктың өсу мүмкіндігі бар екенін және сыртқы саудаға аса тәуелді екенімізді байқаймыз. Тек өткен жылы мәшине мен құрал-жабдықтар алуға $17,1 млрд., минералды тағамдарға – $5,4 млрд., химиялық тауарларға – $4,1 млрд., азық-түлік тауарларына $2,6 млрд. жұмсалды. Өзіміз кемінде осылардың біраз көлемін шығара аламыз. Төртіншіден, мамандандырылған кадрлардың қалыптасуы. Мұнда да сәйкесінше жұмыстар жүргізілді. Біраз жылдар бойы нысаналы гранттар жүйесі қажетті кадр әлеуетін қалыптастыруға көмектесті. Бұған “Болашақ” бағдарламасы бойынша бітірген 15 мыңнан астам түлектерге биылғы жылы Отанына оралатын халықаралық деңгейдегі мыңнан астам маманды қосыңыз. Олардың басым бөлігі техникалық білім алған мамандар. Сондай-ақ, нақты жобалар болса, ғылымды да тартуға болады.Жер білмеген көп адам адасып жүрсе,
бір жер білетұғын кісі керек
(Абай)
Десе де, жаһандық еңбек бөлінісінде орны бар Қазақстан экономикасының өзімен өзі болуы мүмкін емес, ол әлемдік қаржы жүйесінің бір бөлігі болып табылады. Сондықтан әлемдік қаржы дағдарысымен байланысты барлық мәселелер тікелей не жанама түрде бізге ықпал етеді. Басты сауал, біздің экономикамыздың ұтымды салалары қандай және біз сыртқы экономикалық ықпалға нені қарама-қарсы қоя аламыз? Бір нәрсе анық, біздің ең басты артықшылығымыз – мемлекетіміздің мықты лидері бар, ол – ел Президенті, “Нұр Отан” ХДП Төрағасы Нұрсұлтан Назарбаев. Тарихқа көз жүгіртейік. Небір қиын-қыстау дағдарыстарды жеңген немесе күрделі реформаларды тиімді жүргізген көптеген мемлекеттердің басшылығында көздеген мақсатқа жетуде елді біріктіре алатын лидерлер тұрған. Ал қазақстандықтар үшін барлық жетістіктеріміздің бастауында Елбасының тұрғаны жасырын емес. Нұрсұлтан Әбішұлының стратегиялық көзқарасы халықаралық тәжірибені тиянақты зерттеу, ғылыми зерттеулерге сүйену біздің мемлекет дамуының бірегей моделін қалыптастырды. Бұл жағдайда Мемлекет басшысы өзінің “Қазақстандық жол” атты танымал кітабында “Алдымен – экономика, содан кейін – саясат” деген сөздерінің саяси ұран емес, әлеуметтік саяси тұрақтылықтың қажетті шарты орнықты дамушы экономикаға негізделген мемлекет құрылымының жүйелі қағидаты екендігіне тағы да бір мәрте көз жеткізе алдық. Мұрат ӘБЕНОВ, Парламент Мәжілісінің депутаты, Экономикалық реформа және өңірлік даму комитетінің хатшысы.