Қазақстан Республикасы Конституциясының он бес жылдық қызметін ой елегінен өткізгенде біз еліміз үшін нағыз сын сағаты болған сол бір күрделі кезеңді, қоғамымыздың саяси, экономикалық, әлеуметтік және мәдени дамуының басты бағыттарын айқындайтын Ата Заңның жобасын талқылау кезіндегі қызу пікірталастарды еріксіз еске түсіреміз және тарих безбенімен өлшегенде қысқа ғана уақыт ішінде Қазақстан жүріп өткен жолды ойша таразылаймыз. Соны соқпақтан сара жолға айналған бұл бағыт Қазақстанның экономикалық, әлеуметтік және мәдени мүмкіндіктерін барынша пайдалана, дамыта білген демократиялық мемлекет ретінде әлемдік қауымдастық қатарынан лайықты орын алып, өркендеу мен өрістеуге нық қадам басқанын көрсетеді. Аталмыш табыстың тамырлары сан-салалы, олардың ең тереңі әрі әлі де зерттеуді қажет ететін толымдысы – Қазақстан Республикасының Конституциясы.
Күллі кезеңдер мен қилы елдердің мүддесіне бірдей жарамды әмбебап конституцияның үлгісі болмайтыны белгілі жәйт. Әр елдің саяси-әлеуметтік және экономикалық ерекшеліктері, әдет-ғұрпы мен рухани мәдениеті конституцияға өз бедерін салары хақ. Қоғамдағы әртүрлі саяси және әлеуметтік күштердің өзара күресінің сипаты, олардың мүдделерінің тепе-теңдігін сақтау қажеттігі, ұлттық келісім мен азаматтық бейбітшілік өлшемдері көп жағдайда Негізгі заңның мәні мен мазмұнын айқындайды.
Қоғамның басым бөлігі саяси жүйенің жаңаруын, әлеуметтік, экономикалық, мәдени және рухани өмірдегі жаңа үрдістердің заңнамада айқын көрініс табуын күткен кезеңде мұндай нақты, шынайы қатынастар Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясында бекітілді. Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевтың басшылығымен әрі бастамасымен әзірленген және қабылданған Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясы өз күшіне енгеннен кейін кеңестік сипаттағы демократия мен биліктің белең алуына жол бермей, Қазақстанның батыс қоғамдарында бағаланатын либералдық құндылықтар мен саяси-әлеуметтік және экономикалық дамуларды қабылдауына жол ашты. Солай бола тұра, туыстық пен теңдік сезімдері, мәдени, рухани дәстүрі бай ежелгі қазақ жерінде құрылған жаңа мемлекет – Қазақстанның өзіндік ұлттық даму ерекшеліктерін де ескерді.
Қазақстандықтар ең әуелі Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президентінің елімізде саяси және экономикалық жаңарулар жүргізуді көздеген жалпы бағытын, Конституцияның негізін қалаған басты ұстанымдар мен құндылықтарды қолдады. Бұл ұстанымдар – жеке адамның құқықтары мен бостандығының басымдығы, азаматтық қоғам құруға бетбұрыс, шынайы демократия, қазақстандық мемлекеттілікті дамыту мен бекіту, меншік түрлері мен нысандарының әртүрлілігі, экономикалық даму бостандығы, нарықтық экономика және т.б.
Конституцияны құқықтық ресімдеу – Кеңестік Социалистік Республикалар Одағының ыдырауынан кейін қалған машақаты мол мұраға қарамастан, өтпелі кезеңдегі қазақстандық қоғамның күрделі де серпінді, біртұтас күш ретінде етек-жеңін жиып, жедел экономикалық өсуге, мәдени және рухани өрлеуге, демократиялық реформаларды тереңдетуге ұмтылуын қамтамасыз етті.
Алайда, Конституцияның мәні – тек нақты қатынастарды бекіту, тіршілікті күллі күрделі болмысында көрсету ғана емес, оның басты мұраты – қоғамның саяси, экономикалық, әлеуметтік және мәдени дамуына қажетті алғышарттарды қалыптастыратын бағдарламалық құжат болуы.
Қазақстан Республикасының Конституциясы қоғамдық қатынастарды бүкіл әлемдік үрдістерге сәйкес қорғау мен дамыту мақсатында қажетті арналарға бағыттайтын қалыптастырушылық қызмет атқарады. Атап айтқанда, Конституцияның 1-бабы Қазақстан Республикасының өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет деп жариялайтынын бекітеді. Алайда, демократиялық құқықтық мемлекет – дамудың басты мұраты және қорытынды нәтижесі емес, ол алыс-жақын түбегейлі мақсаттарға жетуді көздеген қозғалыс, ұмтылыс. Қазақстан Республикасы демократияның аясын кеңейте отырып, бір мезгілде мемлекеттік билікті бекітуі, күшейтуі керек, өйткені тарихи тағылым далалық демократияның жетегінде кеткен мемлекеттік биліктің әлсіреуінен біртұтас қазақ хандығының бірнеше ұсақ хандықтарға бөлініп, ақыры егемендігінен айырылып, патша бодандығының құрсауына түскенін көрсетті.
Конституцияда көрсетілген саяси, әлеуметтік, экономикалық және құқықтық міндеттерді жүзеге асыруға бағытталған мақсаттар Президенттің “Қазақстан-2030: барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы” туралы Қазақстан халқына Жолдауында мәлімделген кең тынысты бағдарламасын орындау арқылы жүзеге асырылмақ.
Конституцияның айрықша мәні – өркениет дамуының талаптарын нақтылап, жүзеге асырып қана қою емес, Қазақстан Республикасының Конституциясы – мәдениеттің көрінісі. Өйткені, ол біздің қазіргі заманғы өмірімізді, болмыс-бітімімізді жан-жақты қырынан, қоғамда жеке адамның құқықтары мен бостандықтарының басымдығы ұстанымдарын бекітуге байланысты ерекше қырынан көрсетеді.
Мәселен, Қазақстан Республикасының Конституциясы адамның құқықтары мен бостандықтарының басымдығын бекітіп, заңдардың мәні мен мазмұны, заң шығарушы, атқарушы және сот билігінің бүкіл қызметі адамның құқықтары мен бостандықтарын қорғауға бағытталғанын нақтылы айқындап берді. Біздің елімізде әр адам өз құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғауға құқылы. Демек, осы конституциялық ережелерді негізге ала отырып, кез келген мүдделі тұлға өздерінің құқықтары мен бостандықтарының, заңмен қорғалатын мүдделерінің сот арқылы тиімді қорғалуына қол жеткізе алады.
Азаматтардан соттарға толассыз түсіп жатқан өтініштер санының артуы халықтың сот жүйесіне деген сенімін, олардың өз мүдделерін қорғау үшін сотқа арқа сүйейтінін көрсетеді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев судьялардың 5-съезінде атап көрсеткендей, азаматтардың өз құқықтары бұзылған кезде қорғаныш іздеп жүгіне алатын сенімді органы – соттар болып отыр. Конституциялық реформа жүргізудің нәтижесінде қазақстандық сот төрелігі жүйесі адам құқықтарын тиімді қорғайтын қуатты жаңа тетіктерге ие болды.
Сонымен қатар жеке және заңды тұлғалардың өтінішпен сотқа тікелей жүгінуі арта түскен сайын соттардың қызметіне де қосымша салмақ түсіп отырғанын айтпай кетуге болмайды. Сондықтан сот ісін жүргізуді жеңілдету мәселесі бүгінгі таңда өзекті мәселелердің біріне айналып отыр. Осыған байланысты дауларды азаматтық процесте жария етпей тыңдау арқылы шешу рәсімін дамыту қажет деп есептеймін. Яғни соттар даулардың жекелеген санаттары бойынша сот ісін жүргізуді жеңілдете отырып, тараптарды қатыстырып, қысқа мерзімнің ішінде мәні бойынша шешім қабылдайды. Бұл сот рәсімін басы артық шектеуден, жұртшылықты әуре-сарсаңға салудан құтқарады және сот жұмысының тиімділігін арттырады.
Сот тәртібімен және соттан тыс тәртіпте де тараптар арасындағы жеке құқықтық шиеленістерді шешудің әр түрлі тәсілдері мен жолдарын (бітімгерлік, келісімге келу және т.б.) орнықтыру арқылы да осындай нәтижелерге қол жеткізуге болады. Осыған орай Қазақстан Республикасының 2010-2020 жылдарға арналған Құқықтық саясат тұжырымдамасын іске асыру мақсатында Жоғарғы Сот бітімгерлік рәсімдер институтын (медиация) енгізуді қарастыратын заң жобасын әзірледі. Бітімгерлік пен билер сотының арасында біршама ұқсастықтар болғандықтан, Қазақстанда бітімгерлікке жүгінудің тарихи алғышарттары бар екенін де айта кеткен жөн.
Осы мақсатта “Азаматтық іс жүргізу кодексіне толықтырулар мен өзгерістер енгізу туралы” заң жобасы шеңберінде азаматтық істер бойынша сот референті институтын енгізу ұсынылып отыр. Сот референті институтын енгізудің қажеттілігі Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Адам құқықтары жөніндегі комиссияның Қазақстан Республикасында адам құқықтары саласындағы 2009-2012 жылдарға арналған іс-қимыл жоспарында көрсетілген ұсыныстарға негізделген.
Тұтастай алғанда, сот билігі азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерін қорғауды басты мақсат етіп қоятынын, судья сот төрелігін іске асыру кезінде тәуелсіз және Конституция мен заңға ғана бағынатынын белгілеген конституциялық нормаларды іске асыру туралы айтатын болсақ, Президент Н.Ә.Назарбаевтың басшылығымен жүзеге асырылып жатқан сот-құқықтық реформаның негізгі жетістіктерін атап өткеніміз жөн болады.
Бүгінгі таңда соттылықтың ара-жігін ашу үдерісі аяқталып, үш буынды сот жүйесі енгізілді. Алқабилер институты табыспен жұмыс істеуде. Барлық өңірлерде мамандандырылған ауданаралық экономикалық соттар ғана емес, сонымен қатар мамандандырылған әкімшілік және қылмыстық соттар жұмыс істеуде. Екі өңірде ювеналдық соттар құрылды. Қамауға алу үшін соттың санкция беруі енгізілді. Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Мемлекеттік қызмет академиясының жанынан Сот төрелігі институты құрылды. Барлық соттарға дыбыс, бейнеқұжаттау жүйесі енгізілді.
Нақтылап айтқанда, аз ғана мерзім ішінде ауқымды жұмыстар жүзеге асырылды. Осының бәрі соттардың айыптаушы органнан немесе қарапайым азаматтың мүддесіне нұқсан келтіріп, тек мемлекеттің мүддесін басым қорғайтын органнан заңдарды басшылыққа алып, барлық сот істерін дербес шешетін мемлекеттік тәуелсіз органға айналуына мүмкіндік берді. Алқабилер сотын құру, қамауға алу үшін соттың санкция беруін енгізу, заңнама мен сот практикасын ізгілендіру Қазақстанның сот жүйесін әлемдік сот төрелігінің стандарттарына анағұрлым жақындатты. Сот реформасы қоғамды құқықтық әрі демократиялық мемлекеттің қалпына жақындата түсті.
Қандай да бір құбылысты немесе нысанды жетілдіру мәселелері туралы пайымдай келе “...жетілдіру дегеніміз – нәтижеге үздіксіз жақындай түсу” деп Г.Гегель айтқандай, алда әлі де көптеген міндеттер тұр.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев сот реформасының табыстарын, сот жүйесіндегі жетістіктерді айта келіп, “Біз осы уақыт ішінде талай іс тындырдық, мұны ешкім жоққа шығара алмайды. Бірақ алдағы уақытта бұдан да артық жұмыс істеуіміз керек”, деген болатын.
Осыған байланысты сот құрылысын ұйымдастыру, сот ісін жүргізу тәртібін жетілдіру, заңнамадағы қайшылықтарды жою және соттардың қызметін әкімшіліктендіруді оңтайландыру тұрғысынан алғанда алдағы уақытта кешенді реформалар жүргізу қажеттігі туып отыр. Судьялар корпусы қатарының сапасын, біліктілігін арттыру мақсатында “Қазақстан Республикасындағы сот оқуы стратегиясын” біртіндеп іске асыру қажет. Осы стратегия сот жүйесін дамыту мен жетілдіру жөніндегі сұраныстарға сай келетін үздіксіз сот оқуы жүйесінің тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз етуге тиіс.
Тұжырымдап айтқанда, Қазақстан Республикасы Конституциясының нормативтік ережелері тұтас бір әлемді құрайды. Бұл әлем ауқымы кең, күрделі адами қарым-қатынастарды – өмірдің басты әрі сан-салалы қырларынан (қоғамды экономикалық жағынан ұйымдастыру, саяси биліктің тиімді құрылымын жасау және т.б.) бастап, күнделікті тұрмыс, отбасы тіршілігіне дейінгі өмірді қамтиды. Конституцияның өркениет пен мәдениеттің тоғысы ретіндегі ерекшелігі осында. Біздің міндетіміз – жасымызға, ұлтымызға, саяси, діни және идеологиялық танымымызға, атқаратын қызметімізге қарамастан, оның қағидаларынан ауытқымай, нормаларын бұлжытпай орындау.
Бұл – Қазақстанның гүлденуі мен игілігін еселеу жолындағы табысымыздың кепілі.
Мұсабек ӘЛІМБЕКОВ, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының Төрағасы.
