Тәжіктің тауларына тұман түсті

Тәжікстанның Еуропадағы қауіп­сіз­дік және ынтымақтастық ұйымының (ЕҚЫҰ) жауап­кершілік аумағына кіретіні бел­гілі. Сондықтан биылғы желтоқсанның ба­сында Астанада өтетін ЕҚЫҰ Самми­тін­де Тәжікстан мәселесінің де қаралатыны туралы бұрыннан айтылып жүр еді. Соңғы кездері сол ұйғарымның бекер емес екенін біл­діретін оқыс оқиғалар бұл елде тым кө­бейіп кетті. Ал таяуда түрмеден қашқан топ­ты іздеуге шыққан әскерилерді белгісіз біреулердің Гарм шатқалында күтпеген жерден атқылап, 40 жауынгерді опат етуі Тәжікстандағы ішкі шиеленістің белгілі бір деңгейге дейін ушығып кеткенін аңғартты. Жалпы, “тәжік проблемасы” таулы өлке­дегі республика халқы егемендік алғалы аралықтан бері жібі үзілмей жалғасып келе жатыр. Мұнда 1990 жылдардың басында билік пен жаңа пайда болған оппозиция арасында шиеленіскен текетірес кең өріс алды. Осы тұста елде көшбастаушы тұлғаның болмауы мен дін аралық қайшылық салдары­нан халық бірігудің орнына екі дайға бөлініп, бір-бірімен жауласып кетті. Бұл қарама-қар­сылық алдымен ислам туы астына біріккен оң­түстік өкілдері мен қызыл туды желбірет­кен ленинабадтық тұрғындар арасында көтер­ілді. Кейін азамат соғысына айналып, аласапыранға ұласып кеткен қақтығыста бір дін­нің бір тармағын ұстанған, бір этностық топтағы адамдар тосқауылдың екі қапта­лында бір-біріне қарсы тұрған екі топтың құрамынан бір-ақ шықты... Уақыт өте келе мұның бәрі қалыпқа түс­кендей болып еді. Дегенмен, соңғы кездері көңілге күдік шақыратын әртүрлі оқиғалар шаң беріп қалып жүр. Осыған орай көптеген саяси шолушылар мен сарапшылар Душанбе таяу аралықта елдегі тұрақсыздықты қалпына келтіре алмайтын болса, онда мұның соңы Ауғанстан, Тәжікстан және Қырғызстанның оңтүстігі болып бір шеңберді құрап, Орталық Азия аумағындағы осы үш мемлекет проблемаларының бір-біріне ұштасып кетуіне ұласатындай көреді. Ал тамыздың аяғы мен қыркүйектің басында орын алған оқыс оқиғалар қатердің шынымен ернеуінен асып төгіле бастағанын айғақтаса керек. Аптыққан “Ашу араны” Тамыздың 20-сы күні мемлекеттік төң­керіс жасауға, конституциялық құрылымды құлатуға, қылмыскерлер қауымдастығын құ­руға және отанын сатуға әрекет жасағандары үшін әртүрлі ұзақ мерзімдерге сотталған 25 адам тәжік әділет министрлігі тергеу оқшау­лау орнынан (СИЗО) қашып шықты. Осы кез­ге дейін бұл жердегі құлып астынан әлде­кімдердің сыртқа шығуы мүлде мүмкін емес­тей көрінетін. Бұқаралық ақпарат құралдары бұған жол берген екі түрлі болжамды қарас­тырып отыр. Олардың біріншісі түрме қыз­мет­керлерінің кәдімгі жауапсыздығы мен қам­сыздығы болса, екіншісі олардың саты­луына барып саяды. Сонымен қатар, тұтқын­дағылардың қашуына іштегілердің өздері әдейі мұрындық болғаны жөнінде де күшті күдік бар. Өз кезегінде қашқындардың жо­ғал­татын да ештеңесі қалмаған сияқты. Ал бар-жоғы үш қызметкердің күзетуіндегі оқшауландырылған тергеу баспанасында аяқ астынан көп мөлшерде қару-жарақ пен әске­ри киім-кешектің пайда бола салуы да біраз жәйттен хабар берсе керек. Сондықтан Тә­жік­стан ұлттық қауіпсіздік комитеті басшы­лығының шұғыл отставкаға жіберілуінің өзі кешігіп жасалған қадам секілді көрінеді. Қазіргі күндері бүкіл Тәжік­станда қашақ қылмыскерлерді іздестіру жұмыс­тары жүріп жатыр. Қыркүйектің 6-сы күні “Жахоннамо” телеарнасы қаш­қын­дар­дың бірі – президент ұла­нының бұрынғы бастығы Гафур Мирзоевтің туған бауыры Абду­расулдың ұсталғаны жө­нін­де ха­барлады. Қауіпсіздік күш­тері содан бір күн ғана бұрын кезінде Гуан­танамода отырып кел­ген, тәжік соты 23 жылға сот­таған бір қаш­қынды қолға түсір­ген. Тергеу орган­дары оны қа­шу­ды ұйымдас­тырушы деп тануда. Бұған дейін бұқаралық ақпарат құралдары бетте­рінде тағы екі қашқынның ұсталғаны туралы жазылып еді, бірақ оны келесі күні-ақ Ішкі істер министрлігінің баспасөз қызметі жоққа шығарды. Бұдан кейін Нүректе жаппай тәртіп бұ­зу­шылық орын алды. Ол бірнеше дүкенді то­на­ды деген айып бойынша бес жігітке үкім шыққан бойда қауырт топтасқан жиын түрінде басталды. Жергілікті жұрт оларға берілген жаза мерзімін жөнсіз көп, айыптау не­гізінің солқылдақ екендігіне наразылық біл­дірді. Бір кезде көше бойлап өре шапқан ашулы топ жолай кездескен мәшинелерді ауда­рып тастап, мемлекеттік мекемелердің те­резелерін қиратуға көшті. Сосын бей­бас­тақтық әрекеттердің алдын алу үшін Душан­бе мен Қорғантөбеден әскери күштер шақырылды. Ал қыркүйектің 3-і күні жанкешті-лаң­кестердің Худжанд аймақтық ұйымдасқан қылмысқа қарсы басқармасына шабуыл жа­сауы ел ішін тіпті дүрліктіріп жіберді. Куә­лардың айтуынша, қызметтік мәшинелердің ауладан шығып жатқан сәтінде қақпаның ашық қалғанын пайдаланған содырлар көліктерімен ішке басып кіреді. Барынша қатты жылдамдықпен келген олар аулада тұрған мәшинеге барып соғады. Сол соқ­қыдан іші жарылғыш заттарға толы ГАЗ-24 “Волга” автокөлігі бірден жарылып кетеді. Артынша ауладағы милиция мәшинесі де жарылып, отқа оранады. Әзірге ешкім бұл терактіні өз жауапкершіліктеріне ала қойған жоқ. Дегенмен, арада екі сағат өтпей-ақ әскери ведомство ішіндегі өздерінің кім екендіктерін білдіргісі келмеген дерек көздері “жанкештілер жапсарлас жатқан елдерде жүрген Өзбекстан Ислам қозғалысы мен “Әл-Каида” жаттығу лагерьлерінде дайындық сапынан өткен екен” деген тұжырымды таратып үлгерді. Осыған байланысты сөйлеген сөзінде Тәжікстан президенті Эмомали Рахмон тәжіктер 90-жылдардың қатал сабағын ұмытпауы керек екенін қайта-қайта қадап тұрып айтты. Елде азамат соғысы өршіген сол уақыттан бері де арада жиырма жылдай уақыт өтіпті, бұл аралықта сол соғысты көрмеген тұтас бір ұрпақ өсіп шықты. Мәскеуде шығатын “Время новостей” газетінің шолушысы Аркадий Дубновтың пікірінше, Худжантта орын алған теракт құрамында азамат соғысы жылдарында бір-бірімен қырылысқан бұрынғы оппозиция мен Халық майданы содырлары да, кейін өсіп-жетілген жас тәжіктер өкілдері де бар қарсылық қозғалысының көтеріліп келе жатқанын байқатады. Осы жарылыстар арқылы олар өздерінің Душанбе СИЗО-сынан қашып шыққан қашқындармен бірге екендіктерін білдіріп отыр. Бұл тұжырымды басқа да басылымдар негізінен қолдайды. Тәжік билігі осы күндері елде “шамадан тыс исламдану үдерісі жүріп жатқанынан” қатты кіді алатын сияқты. Әсіресе, олар ресми емес жолдармен шетелдердегі діни орталықтарға барып, “діни экстремизм мен лаңкестік ұрығын бойларына еге бастаған” тәжік жастарының көбейіп бара жатқанына айрықша алаңдайды. Сондықтан президент Э.Рахмон жақында сөйлеген сөзінде дін жолындағы әйелдерді хиджаб кимеуге, молдаларды уағыз айтқанда біржақты кетіп қалмауға шақырды. Ол, сонымен қатар, ата-аналарды шетелдерде жүрген балаларын тездетіп елге қайтаруға күш салуларын өтіне отырып, “егер қайтара алмасақ, олар отанын сататын опасыздар болып шығатынын” мәлімдеді. Осының өзінен әлдеқандай астарлы қауіптің ізі байқалады. Бұл ретте тәжік билігі Өзбекстан Ислам қозғалысынан басқа “Жа­маат таблиғи” радикалды ұйымы мүшеле­рі­мен де күрес жүргізіп жатыр. Қа­зір­ге дейін бұл қозғалыстың бірнеше жүз жақтастары абақтыға жабылып үлгерді. Кейбір мә­ліметтерге қара­ған­да, қозғалыс мүшелерінің саны 5-6 мыңға шамалас адам болып қала­тын сияқты. Биліктің қатаң бақы­лауында тұрған “Әл-байат” (“Ант”) қозғалысы мен Ис­лам жаңғыруының “Хизб-ут Тахрир” пар­тиясы құрам­дарында да осы құралыптас адам бар екен. Мұндағы “Әл-байаттың” ли­дері Соғды облысындағы мешіттер­дің бірінің 2004 жылы сотталған имамы көрінеді. Осы кезде билік “Ханафияны” Тәжікстандағы ресми ағымдардың бірі екенін мойындай отырып, келесі ағым – “Салафияға” тыйым салды. Елде бұлардан басқа исмаилиттер ағымы тағы бар. Осындай бірін-бірі мойындамай­тын алуан түрлі ағымдардың етек алуы мұндағы тіршіліктің қалыпты қалпында жүруіне кедергі келтіріп отыр. Көлеңкелі тұстардың кесірі Таяуда “Миллат” газетінің беттері мен “Азат­тық” радиосында сөйлеген бұрынғы бірінші вице-премьер, қазіргі парламент жоғарғы палатасының мүшесі Акбар Турад­жонзода нағыз сенсацияны жұртқа жария­лап жіберді. Парламентке Ислам жаңғыру партиясы атынан сайланған ол өзі шыққан Худжант қаласында орын алған терактіге байланысты ойларын тарқатып айта келіп: “Ұйымдасқан қылмысқа қарсы басқарма ондағы қызметкерлердің өз өкілеттіктерін жиі шамадан артық пайдаланатындығымен, рұқ­сат етілмейтін шараларды қолданатын­ды­ғы­мен белгілі” екеніне, “тәжік сотының жа­за­лаушы бағыт ұстанып отырғанына” ай­рықша назар аударды. Мұндағы оқиғаның мазмұны мынадай. Бұдан бір жылдан сәл астам уақыт бұрын төтенше жағдайлар жөніндегі министрліктің бұрынғы офицері Немат Азизов бастаған қа­рақ­шылар тобы Сафедкох деген жерде әске­ри бекетке шабуыл жасайды. Ресми болжам­ға сәйкес, осы жерде атыс кезінде оққа ұш­қан бұрынғы төтенше жағдайлар министрі, одан бұрынғы тәжік біріккен оппозиция­сының қолбасшысы генерал Мирзо Зиеев та болады. Шабуылға қатысқандардың 36-сы қолдарына бірінші рет қару алып тұр­ған­дық­тан, бұған дейін ешкімді өлтірмеген­дік­тен, қамаудан босатылады. Бірақ кейін қай­та­дан қамауға алынып, бәрі сотталып кетеді. Олар­дың арасында бұрынғы министрдің екі ұлы да болады. Қазір олар қашып жүр. Парла­ментарийдің айтуынша, “бұларды төңкеріс жасауға қатысты деп емес, заңсыз қару алып жүргендері үшін соттау керек еді”, “бұл жі­гіт­тер “төңкеріс” деген сөздің өзінің мағынасын толық түсінбейді, тек әкелері әлденеге наразы болып, қолына қару алған, ал балалары оның жанынан табыл­ған”. “Бұларға соншалықты көп мерзімді жаза беріп қажеті не еді?”, деген сұрақ тастайды А.Тураджонзода осыған орай. Былтыр осы халық қалаулысы президент­тің қазіргі күндері қылмыстық жазаларын өтеп жатқан бұрынғы бірқатар серіктестерін саяси қылмыскерлер ретінде атап өтіп, олар­ға байланысты салынған жариясыз тыйым­дарды аздап алғандай болды. Бұл жолы ол әңгімені отанын сатқаны, қарақшылығы, қызмет бабын пайдаланғаны үшін 15 жылға бас бостандығынан айырылған ішкі істер ми­нистрлігінің бұрынғы басшысы Якубжон Салимовқа, қарулы төңкеріс дайындағаны үшін өмірлік жазаға кесілген Гафур Мир­зоевқа және лаңкестік, қарақшылық әрекет­тері, мемлекет қаржысын талан-таражға салғаны, билікті шектен тыс пайдаланғаны, заңсыз оққағарлар ұстағаны үшін 23 жыл ар­қалаған оппозициялық демократиялық партияның төрағасы Махмудрузи Исканда­ров­қа қатысты қозғады. Бұлардың соңғысы 2006 жылы мұғажырлықтан отанына ора­лып, елдегі саяси өмірге араласқысы келе­тінін мәлімдегені сол еді, Мәскеу түбіндегі Коро­лев қаласында тұрған жерінен зама­тында жоқ болып кетті. Арада апта өткенде, ол Тәжік­стан қауіпсіздік министрлігінің тергеу оқшаулағышынан бір-ақ табылды. 2007 жылдың маусым айында Тәжікстан жоғарғы сотының ғимаратында теракт орын алды. Кейін анықталғандай, мұнда жарыл­ғыш қондырғыны өзбек арнаулы қызмет органдары жұмсаған тәжік азаматы қойыпты. Оны осыған көндіруге Халық майданы ко­мандирлерінің бірі Бобосухбон Мирзоев ара­ласыпты. Жалпы, осы 2007 жыл Салимов­тың, Мирзоев пен Искандаровтың сотталуы­на білдірілген қарсылық ретіндегі жарылыс­тар­ға толы жыл болған. Кейбір деректерге қарағанда, Душанбеде үш рет бүлік көтерген полковник Махмуд Худай­бердыев қазір Өз­бек­станда жасырынып жүр деген сыбыс бар. Тәжік президентінің жеке жауы болып сана­латын ол Худжанттағы бас көтеруді ұйым­дастырыпты. Сөзінің түйінінде депутат Акбар Турад­жонзода: “Бұл 25 адам өз беттерімен ешқан­дай қауіп туғыза алмайды, – деп атап көрсетеді. – Жағдайды ушықтыруға күштері жет­пейді. Олардың арасында халықты соңы­на ерте алатын белгілі тұлғалар жоқ. Егер сырттарында көмек көрсететін әлдеқандай шет мемлекет тұрған болса, онда Тәжікстан үшін бұл шынында қауіпті нәрсе”. Ал саяси шешімдер институтының кеңесшісі Алек­сандр Князев бұдан басқаша көзқараста. Ол Өзбекстан Ислам қозғалысының Тәжікстан­дағы әрекеттерге тікелей қатысы болуын әсте жоққа шығармайды. Осы кезде “Талибан” содырларымен бірге, Өзбекстан Ислам қоз­ға­лысының жауынгерлері де тәжік шекара­сын­дағы аймақта белсенді қимыл көрсете бастады. Солтүстіктегі ахуал да тыныш болмай тұр. Мұнда билікті Исфарадағы Өзбекстан Ислам қозғалысының ұясы алаңдатады. Оның Худжант маңында орналасуы Соғды облысы орталығын мазасыз халге түсіруге жетіп жатыр. Біріншіден, елдің терістік бө­лігінде тұратын халқының айтарлықтай ауқымын өзбектер құрайтын болғандықтан, кейін “Ош оқиғаларының” ізімен сепаратизм қаупінің тууы уақыттың ғана үлесі болып қа­луы кәдік. Екіншіден, қазіргі билікке елдегі аймақшылдық бөлінушілікті тоқтату мүмкін болмай отыр. Бірқатар тәжік сарапшылары мұны “Тәжікстандағы Ахилл өкшесі” деп атап жүр. Осы бөлінушілік елдің басын біріктіруге үлкен кедергі келтіруде. Мәселен, худжанттықтар тобының лидері Абдумалик Абдулладжанов қазір АҚШ-та тұрып-ақ мұн­дағы тірлікке қатты араласады. Жалпы, Худ­жант қаласының өзі тәжік қожаларының не­гізгі мекені екенін еске алсақ, Абдумалик аканың бұл елдегі осы тектік топ мүшелерінің де көш­басшысы болып табылатынын да айтуы­мыз керек. Ол 1992-1993 жылдары Тәжікстан үкіметін басқарған. Ал өзінің туған атасы 1922 жылы кеңес өкіметінен қашып кетіп, Сауд Арабиясына барған белгілі имам, ғалым кісі болыпты. Сол жақта ілімі арқылы ең жоғары дәрежеге жетіп, король Абдулазиздің кеңесшілігіне дейін көтеріліпті. Бүгінде одан тараған ұрпақ Сауд Арабиясы, Кувейт, Си­рия, Египет және Англия сияқты мемлекет­терде істері сәтті жүріп жатқан белгілі кә­сіпкерлер көрінеді. Ал осы Абдулладжа­нов­тың туған інісі 1996 жылғы сәуірде мемлекет басшысының өміріне қастандық жасауды ұйымдастырғаны үшін өлім жазасына кесі­ліп, артынша үкім орындалған еді. Бір жыл өткеннен кейін экс-премьердің өзіне де тап осындай айып тағылды. Бұл кездері Тәжік­станның Ресей Федерация­сындағы елшісі болып қызмет ететін ол елге қайтпай қалды. Осында біраз жүрген соң, болашағын ойлап, мұхиттың арғы жағына асты... Тағы да “Время новостей” газетінің пікіріне сүйенсек, ол билікке өкпелері қара қазандай тәжіктердің Худжанттағы бір ғана терактімен шектеліп қалмайтынын пайым­дайды. Бұдан бөлек, қазір клан ішінде де жікке бөлінушілік жүріп жатыр. Айталық, мемлекет басшысы кіретін Куляб кланы өз ішінде бір-бірімен қатты бәсекеге түсетін дангарлық, балджуандық және пархарлық болып бөлінеді. Олардың әрбірі жіліктің майлы басын өздері ұстауға ұмтылады. Пар­ламент депутаты А.Тураджонзоданың ойын­ша, осының бәрі, айналып келгенде, тек жоғарыдағы бір кісінің тапсырмасын ғана орындап үйреніп қалған шенеуніктердің экономикалық ведомство жұмысын алаңсыз ақсатуына жеткізеді. Басында бірқатар тәжік сарапшылары Худжанттағы жарылыстан шетелдіктердің ізін іздеген-ді. Алайда, жақында оған жауап­кер­шілікті жұртқа баяғыдан аты белгілі “Жамаат Ансаруллах” лаңкестік ұйымы өз мойнына алды. Сонда да болса, Тәжікстан­дағы билік бұ­ған күмән келтіріп, ол оқиғаның ойран­шысы ретінде Өзбекстан Ислам қозғалысын атайды. Рас, билік бұл тірліктен жергілікті тә­жік исламистері – Ислам жаңғыру партия­сы мүшелерін тыс қалдырып отырған жоқ. Қалай дегенде де, Тәжікстан таулары­ның ба­сына түскен тұманды сейілткен ләзім. Әйт­пе­се ол күллі аймақтың тынышын алатыны анық. Серік ПІРНАЗАР.