Нар тұлғалы Нартай

Сыр елінің серісі, тума талант Нартай Бекежанов артында өш­пестей із, өнегелі іс қалдырған жан. “Тау алыстаған сайын биік көрі­неді” демекші, жылдар жыл­жып өткен сайын оның бейнесі, тұлғасы кесектеліп, сомдала түсіп, абыройы асқақтап, өрісі өсіп келеді десек, артық айтқандық емес. Бұған нар тұлғалы Нарекеңе халқының көр­сетіп келе жатқан құрметі мен ілти­паты мен ізгілікті көңілдері айғақ. Оның әрбір жырынан әділдік­тің, адамгершілік асыл қасиеттердің иісі аңқып тұр. Бала Нартайдың дана Нартайға дейінгі өмірі соқпақты да тоқпақты кезеңдерге толы болды. Қиын кезеңде дүниеге келіп, талай өтпелі дәуірде өмір сүрді. Азамат соғысы, біресе ақтар келіп, онан соң қызылдар келіп қырғын салған кез, жер иелену­шілердің, келімсектердің шұбыруы, аштық, қуғын-сүргін, тағы да соғыс, тылдағы қиындықтар, канал қазу секілді ауыр жұмыстар көз алдында өтіп, ерте есейтті. Ол 1890 жылы Қызылорда облысы, қазіргі Шиелі ауданына қарасты “Ком­мунизм” колхозы, Үлгілі ауылында орта шаруаның отбасында дүниеге келді. Кейбіріміз айтып жүргенін­дей, Нартайдың арғы аталарында ақындық не басқадай өнер бол­маған. Әкесінің өзі бала Нартай екі жасқа келгенде дүниеден озады. Ана­сы Бақтыгүлдің қолында тәр­бие­ленген Нартай жас кезінде Сыр­дың бай-манаптары Көш­кін­бай мен Толғанбайдың мал­дарын бағып, жалшылықта болады. Нар­тай­дың анасы Бақтыгүл ақын­дығы­мен, әншілігімен өз ортасына бел­гі­лі жан еді. Талабы таудай, зерек бала Нартай ана бойындағы асыл өнерді қағып алып, бойына сіңіріп отырған. Анасымен қатар, тапқыр­лығымен, ақындығымен танымал туған ағасы Мәнсүр Нар­тайдың бойында бұлқынып тұрған ағынды аңғарып, оның өнер жо­лына түсуі­не көп ықпал жасаған. Нартайдың алаңсыз өнерге бет бұруына Арқаға атағы кеңінен жайылған Үкілі Ыбырайдың жиені Тайжан Қал­мағанбетов үлкен себеп­кер болады. Тайжан ақыннан сол кезде бала Нартай он екі жас кіші екен. Бір жыл­­дан астам уақыт бірге еріп жү­ріп, бауыр басып қалған Нартай оның өлеңдерін жаттап, әндерін ерінбей үйренеді, зердесіне түйеді, қыр-сырына қаны­ғып, орындай бастайды. Нартай Тайжан ақынды ардақты аға тұтып, құрметтейді. Сөйтіп, Нар­тай он жеті жасқа кел­генде айтулы ақын ұстазының бата­сын алып, өз жүрек қалауымен ел ара­лап, той-думан, жиындарға қа­ты­сып, халық алдына шығып, әсем үн қалықтатып, жыр жыр­лайды. Мұнан соң өзінің өнер­дегі шама­сын таразылаған Нартай өнер жолына алаңсыз, шын ниетімен енеді, өлең өлкесін еркін аралайды. Анасы Бақтыгүл, ағасы Мәнсүр, ақын Тайжан мектептерінен өткен соң, Нартайдың да есімі елге кеңінен танымал бола бастайды. Мұнысын бір жырында: – Қоймады бұл ақындық қашқанменен, Он жеті айналдырып жастан бермен. Тоқталып қайнар бұлақ, қарап жатпас, Үстіне тау көтеріп басқанменен, – деп бейнелепті ақын думанды өмірінің бастамасын. Нарекеңнің өзі айтқандай, сылдырап аққан өнер бұлағының көзі, арнасы ашылып, тасқынды селге айналды. Иығында сырнайы, қолтығында домбырасы бар Нартай жүрген жерінің бәрінде халықты сән-салтанатқа, ән мен жырға, думанға бөлеп, өнерге шөліркегендерді сусындатып, айызын қандырды. Алғашқыда Нартай ақын қазан төңкерісінен бұрынғы халық өмірін жырлай отырып, жарқын келешек­ке үміт артып, қол созған, жанын құр­бан еткен ел ардақтыларын, аяу­лыларын тебірене жырларына қосқан. Өзі де жалшылықтың дә­мін татқан ақын 1916 жылы шығар­ған “Бір қойшыға” деген алғашқы өлеңдерінің бірінде кісі есігінде күн кешкен жалшылардың адам айт­қы­сыз ауыр тұрмысын, мұң-шерін кекті ызамен айта келіп, өлеңінің аяғын былайша түйіндейді: Қарыса бер қажымай, Сенің де туар заманың. Тартарсың сонда мырзаңа, Өзінің тартқан табағын, – деп оптимистік ой тастай келіп, жігер­лендіріп, қайратқа мінуге үндейді. Бір жағынан, халыққа деген терең сүйіспеншілік танытады, екіншіден, еңбекші елді қанаушыларға нара­зылық білдіреді. Қараңғылық қа­пас­та ұстап, кедей-кепшіктің ең­сесін басқан байшыкештерді сын тезіне алу – Нартайдың қазан кө­тері­лісіне дейінгі шығарма­шы­лығының негізгі өзегі болды. Бұл сол кезеңдегі өмір сүрген қазақтың прогресшіл, демократ ақын-жазу­шы­ларына, зиялы қауымға тән қасиет еді. – Бір күні, – дейді Нартай ақын, – ауылымыздың болысы менің өнерімді көре алмады ма, қайдам, әлде қызғаныш бойын биледі ме, сен қу кедейдің өлеңнен басқа дымың жоқ. Сонда да жұрт сенің айналаңа үйіріле түседі. Со­ның мәнісін айтшы, – деді. Сон­да Нартай іркілместен: – Жақсы көрсе жұрт мені, Сайрап салған әнім ғой. Әнімнің жайы қашаннан, Ағайынға мәлім ғой. Ән деген әлсіз жүрекке, Қуат алар әнім ғой. Жек көрсеткен сені елге, Жыланша шаққан зәрің ғой, – деп шұбырта жөнелгенде бай жа­нын қоярға жер таппай қатты сас­ты, – дейді ақын жайлы бір ес­телікте. Мұнан ұққанымыз, болыс жұртқа жыланша зәрін шашса, ал ақын үні, жыры халық жүрегіне ши­па болған­дығын өрнекті де ой­лы, өткір жыр­ларымен дәлелдей түседі. Нартай ақынның айтыстарын өнертанушылар, танымал ғалымдар қазіргі жинақталған қолда бар дүние­лерге қарай бөліп жүр. Мәсе­лен, түре айтыстары қатарына “Нар­тай мен Апузаның айтысы”, “Нар­­тай мен Зеренің айтысы”, “Нар­­тай мен Айымкүлдің сөз қағы­сы”, “Нартай мен Айдардың айты­сы”, “Нартай мен Жібектің айты­сы”, “Нартай мен Ардақтың айты­сы”, “Колхозшылар айтысы”, ал сүре айтыстары санатында “Нартай мен Нұрлыбектің айтысы”, “Нар­тай мен Қазанғаптың айтысы”, “Нартай мен Кененнің айтысы” бар. Қайсыбір айтысын алып қара­сақ та Нартай ұтымды айтқан өткір сөздерімен қарсыласын тоқтатып отырған, бейнелі сөз құдіретін шеберлігімен қолданып келген. Нартай ақынның қаламынан “Кедей-Талап”, “Наушаруан”, “Мәнсүр-Дәме дастаны” секілді дас­тан­дар туғанын біреу білсе, біреу білмейді. Бұларда кедейдің жомарт­тығы, шәкірт пен ұстаз сыйлас­тығы, әйелдердің артықшылықтары өлең жолдарымен өрбиді. Нартай талай сындардан өтіп, шыңдалып, өзі де танымастай өзгерген, өз бойына орасан зор өмірлік күш-жігерді, мәдениетті, білімді, ше­шен­дікті сіңіріп, оларды қолдану шебер­лігін дарытқан дарын иесі. Қазақта ақындық пен әншілікті қатар алып жүрген Ақан сері, Бір­жан Сал, Жаяу Мұса, Үкілі Ыбы­рай, Майра, Мәди, Әміре сияқты әмбебап майталмандар болғаны­мен, Нартай заманында олардың қатары сирек кездесетін. Сондай жан-жақты, сегіз қырлы жандардың көш басында Нартай тұрды. Нар­тай ел арасына ең алғаш әншілігі­мен танылған. Кейін жақсы жыр, айшықты сөз орамына терең мағы­на, күшті екпін беру үшін өзінің асқақ әндерін арқау етеді. Демек, оның композиторлық өнерінің де шоқтығы биік. Нартайдың әншілік-композиторлық өнеріне, оның қазақ көркемөнеріне өзіндік бет-бейнесімен, қолтаңбасымен ен­геніне, сіңірген еңбегіне ешкім де шек келтіре алмайды. Оның мақа­мы, әні, өнері – қайталанбайтын құндылық. Композитордың “Нар­тай әні”, “Өздерің білер Нартай­мын”, “Алтын көкем”, “Толқын”, “Серпін”, “Базарым өтіп бара ма?”, “Бейбітшілік”, “Аққайық жалған”, “Жеңіс жыры”, “Жаса, Қазақ­станым!” сияқты толып жатқан сыр­лы да сиқырлы, жүрек тебірен­терлік, құлаққа жағымды әндері бар. Не пайда, осы әндердің бірде-бірі ақынның өз аузынан, өз үнімен не күйтабаққа, не үнтаспаға жа­зылып алынбаған. Солай бола тұр­са да, Нартай әуендері қалың қазақ арасына кеңінен тарап кет­кен. Нартай әндерін нақышына келтіріп орындап келген, кеңінен насихат­таған марқұм Әбілаш Әбуов, Мұха­меджан Рүстемов, Арзулла Мол­жігітовтер болса, кейінгі буындар­дан әнші, ақын Құрманбек Бек­пейісов, жыршы-термеші Інжу Тас­панбетова, Інжу Төленова, Ақ­марал Ноғайбаева және Шиеліде өткен “Ән еркесі – Нартай” республи­калық байқауынан соң Астана, Ал­маты, Шымкент, Ақтау, Қызыл­орда қалаларынан әншілер қатары көбейіп келеді. Мәскеуде болып, концертке қа­тыс­қан Нарекең Шашубай, Кенен, Нұрлыбек сынды сөз зергерлерімен 1949 жылы Мәскеуге екінші рет аттанып, қазақ әдебиетінің он­күн­дігіне қатысып қана қоймай, он­күн­дікті ашу мүмкіндігіне ие бола­ды, өнерін көрсетеді. Мәскеуде Нартайға сол кездегі Одақтың бас басылымы “Правда” газеті былай баға береді: “Бекежанов Нартайдың ән шырқауы сирек кездесетін сүй­кімді сазымен, нәзік әртістік ойна­қылығымен ерекше көзге түседі. Оның дауыс ырғағының өзі құлақ­қа қонымды, әуені әсерлі де мөл­дір. Бекежановтың салған әнін отырғандар ұйып тыңдады. Оның асқақ үні мен ән ырғағы мазмұнын тыңдаушыға толық жеткізе біледі деуге болады, біз тек үздік өнер иесіне тән құбылысты аңғардық, жұрт­шылық не айтпақ болғанын бәрі де қапысыз түсініп отырды” дейді. /“Правда” газеті, 1949 жыл, тамыз 28-і/. Нартай шығармашылығының белгілі деңгейге көтерілген жанры – нақыл сөз бен шешендік терме саздары. Олардың қатарына “Өмір өрнегі”, “Қызыл тілде буын жоқ”, “Әнім ғой”, “Құлақ сал, ел-хала­йық, үлкен-кіші!”, “Нақыл сөз”, “На­ртай әні”, “Мен келемін!”, “Бала-бал”, тағы басқа туынды­ларын айтуға болады. Нартай Бекежанов өзінің жан-жақты ақындық, әншілік әрі орындаушылық өнерімен халықтан лайықты бағасын алады. Қазақстан Жазушылар одағына мүшелікке қабылданады. Нартайдың ұлан-ғайыр еңбегі халық өмірімен біте қайнасып жатуы оның шабытының тасқындай түсуіне ықпал жасады. Шалқыған шабыт, төгілген тер еленбей қалған жоқ. 1939 жылы оған “Көркемөнерге еңбегі сіңген қайраткер” құрметті атағы беріліп, ал республиканың 25 жылдығының торқалы тойында “Құрмет белгісі” орденімен марапатталды. Мұнан соң 1950 жылы Нартайдың “Дом­быра сазы” деген өлеңдер жинағы жарыққа шықты. Ал 1932 жылы “Өсиет” атты өлеңдер, айтыстар, дастандар жинағына алғысөз жаз­ған ақын Әбділда Тәжібаев “Жақ­сылар шарапаты бүкіл қауым­ға жететін, барлығымызды жарылқай­тын, жарататын сарқылмас қазына екен ғой” деп тебіренеді. Жуырда біздің қолымызға Нар­тай Бекежановтың өмір жолы туралы деректер, шығармалары басылған 42 газет саны тиді. Оның ішінде “Правда”, “Социалистік Қазақстан”, “Ленин жолы” газет­терінің әр кездердегі сандарында Нартай және оның шығарамалары туралы жазылған тың деректер, құнды материалдар, суреттер көптеп кездеседі. Міне, дарын иесінің осындай өнегелі өмір жолы бүгінде көп­теген өнер иелерінің шығарма­ларына арқау болуда. Композитор Тасбер­геновтің “Сыр саздары” атты поэмасының негізгі желісі Нартай әндерінің әсем мотивіне құрылса, жерлесіміз Мұхамеджан Рүстемов 1983 жылы “Жалын” баспасынан “Нар­тай” атты деректі повесін жарыққа шығарды. Сон­дай-ақ жазушы Оразбек Бодықов “Бұл­бұл” атты ғұмыр­намалық повесть жазып, онда ақын өмірін жан-жақты көрсетіп, өз деңгейінде оқыр­манына жеткізе білсе, фило­логия ғылымдарының докторы Темірхан Тебегенов кезінде Нар­тай шығармаларынан кандидат­тық диссертация қорғаса, бүгінде ақын мұрасын терең зерттеп, кесек-кесек дүниелерді өмірге әкелуде. Акаде­мик-жазушы Әбділда Тәжі­баев “Батыр мен ақын” драмалық шы­ғар­масында Нартай мен Ыбырай­дың достығын дәріптеп, драматург Оразбек Бодықовтың “Нартай” атты драмасында ақын­ның өнер өркенін жаюы жолын­дағы табанды күресі, жастық шағы жан-жақты, толыққанды түрде бейнеленеді. Сондай-ақ жазушы Оразбек Сәр­сенбаевтың “Топ­жарған” рома­ны мен Қазақ ССР-іне еңбегі сіңген әртісі Шайтұрсын Әбдібаевтың құрастыруымен “Ән еркесі” атты естелік кітаптар жарыққа шықса, жергілікті ақын Айдар Достияров­тың “Нарекең нағыз нар екен” кітабы дүниеге келді. Ал журналист Қуаныш Маханбетов Нартай шығарма­ларын жинақтап, “Өздерің білер Нартаймын” кітабын оқыр­манға ұсынды. Бұл тізімді жалғас­тыра берсек, танымал ақын-жазу­шыларымыз Асқар Тоқ­мағанбетов, Әбділда Тәжібаев, Мұзафар Әлімбаев, Қуаныш Баймағанбетов, Төлеген Шопашев, Сейтқасым Сейтенов, Жақсылық Сәтібеков, Мұх­тар Құрманәлі, Манап Кө­кенов және т.б. Нартайды өз шы­ғарма­ларына арқау етті. Алматы мемле­кет­тік архивінің құжаттары негі­зінде Шәкен Айманов атын­дағы “Қазақфильм” киностудиясы жар­ты сағаттық деректі кино түсірді. Нартай әндерінің жина­ғынан тұратын күйтабақ Мәскеу­ден Нартайдың 100 жылдығына орай шығарылды. Онда Шәмшат Тө­ленова, Балқашбай Жүсіпов, Әбі­лаш Әбуов, Мұхамеджан Рүстемов­тердің орындауындағы Нартай саздары бар. Соңғы техно­логия жетістіктері болып санала­тын дискіге Нартай әндерін орын­дап жүрген Құрманбек Бекпейісов 14 әнді ендіріп, халыққа таратып жүр. Өздеріңізге мәлім, Нартай Бекежановты мәңгіге есте қалдыру мақсатында облыс орталығында Нартай Бекежанов атындағы драма театры ашылған. Ақынның туған ауылына есімі берілсе, Қызыл­ордада, Шиеліде бір-бір көше, облыстағы барлық аудандарында көше аттары беріліп, ардақталды. Шиеліде ақын атындағы мектеп, оның алдында бюсті, Н.Бекежанов атындағы ауылда оның шығыс үлгісімен салынған мұражайы, ал­дын­да ақынның тұлғасы бейнелен­ген ескерткіші бар. Қызылорда қаласында бұрынғы Нарекең тұрған үйдің қабырғасына мемориалды тақта ілінсе, жуырда Алматыдағы әсем көшелердің біріне Нартай есімі берілді. Бүгінде Нарекеңнің жолын жалғастырған ұл-қыздар аз емес. “Нартай мектебі”, “Нартай сазы” ансамбльдері жұмыс істейді. Демек, әнші – Нартай, сазгер – Нартай, әртіс – Нартай, режиссер – Нартай, үгітші-насихатшы – Нартай, мәдениет майталманы, сал, сері Нартай есімі қашанда ұрпақтарының жүрегінде, оған деген халықтың ыстық ілтипаты бір мысқал да суымайды. Еркін ӘБІЛ, Алтай АЙЫП, журналист. Қызылорда.