Егемендіқ алғаннан кейін “мемлекеттік тіл – қазақ тілі” деп ана тіліміздің нақтылы статусы анықталды. Қазақ ұлты енді мәңгілікке аяқ басты, жұртымыз тілдің маңыздығын, тілсіз ұлт бола алмайтынын ұғынды. Соған орай қазақ мектептері ашылды, іс қағаздары қазақ тіліне ауысты, ақпараттар қазақ тілінде беріле бастауы үйреншікті жағдайға айналды. Ұлттық өнер дамып, ұлттық театр, кино, эстрада, музыка, айтыс өнері ерекше рухани құбылысқа айналды. Қазақша сөйлеймін, білім аламын дегенге барлық жағдай жасалынды. Сол екі аралықта талай уақыт та өтіп кетті. Бірақ туған тіліміз әлі де тұғырына қона алмай жүр. Неліктен? Өйткені, әлі де қазақтардың біразы өз тілінде сөйлей алмайды. Қазақ мектептерінде оқыған балаларымыз көшеге шықса өз тілінде емес, өзге тілде сөйлеуге құштар. Жоғары білім беру орындарында оқып жатқан жастарымыз да өздерінің өзге тілде сайрағанын мақтан етеді. Өзіміздің тіліміздің “статусын” бекітсек те, беделін бекіте алмай келеміз. Орыс тілді қазақтар “барлық білім бізге орыс тілі арқылы келеді” деп түсіндіргісі келеді. Рас, арнайы пән оқулықтары көбінесе орыс тілінен аударылады, қазақ топтарындағы студенттер білімге жету үшін орыс әдебиеттерінен аударма жасайды. Қоғамдық орындарда әлі орысша сөйлейтіндер молырақ. Бірақ осының бәрі мемлекеттік тілдің дамуын қаламайтындардың уәжі. Бір қызығы, қазақша сөйлеуден арланатындар өзін қазақпын деп есептейді. Содан да Мұхтар Шахановтың “қазақша сөйлемеген қазақ қазақ емес” деген сөзін мойындағысы келмейді. Мен “қазақпын”, ұлтым “қазақ”, елімді сүйемін, мемлекетімнің патриотымын, ішіп-жеген тамағым қазақтікі, салт-дәстүрді білемін, қазақша білмегендігім “қазақ”, не болмаса “қазақ емес” деп шешуге жатпайтын критерий деп өз пікірін айтады. Сонда кімдікі дұрыс? Шахановтікі ме, әлде Шахановтың тілімен айтқанда, “жаңа қазақтың” пікірі ме?
“Қазақша сөйлемеген қазақ қазақ емес” дегенге келсек, Мұхтар ағамызбен келісуіміз қажет. Мәселе төлқұжаттағы “қазақ” деген жазуда емес, ал болмысы қазақ болуында мүмкін. Ұлттық болмыстың жүйелік құрылымы күрделі. Ол тек қазақ отбасында туу емес, оған қоса оның дүниетанымы (мировозрение), жан-жүрегі (психосоматикалық деңгей), ділі (менталитет), діни-сенімі (религиозная вера), тілі. Осының барлығы болмысты құрайды. Сонда орыс тілді қазақтардың қазақ тілді қазақтардан ең басты айырмашылығы тілінде болып тұр. Ендеше, қазақша сөйлемеген қазақ қазақ емес деген оймен келіспеске шара жоқ. Енді бұған жауапты жаңа ғылыми жүйелерден іздеп көрсек психология мен когнитологиядан табамыз. Біріншісі адамның бірнеше деңгейлі санасы болады деп түсіндіреді (“сознательное”, “бессознательное”, “архетипическая матрица”, “коллективное бессознательное”, т.т. ).
Екіншісі, “ой”, “сана”, “ақыл”, “ес”, “зерде” категорияларын талдау арқылы адам болмысындағы жүйелілік байланыстарды зерделейді. Ғылыми тереңдікке енбей, қарапайым тілмен түсіндірсе, тілге дейінгі болмысты құрайтын элементтер барлығы “бейсаналық”, не болмаса “түпкі санаға” жататын деңгей. Ал тіл екі санаға да жатады. Адам тілсіз бола алмайды, оны өзгерте алады. Саналық деңгейдегі құрылымға өзгеріс енгізу оңай, ал түпкі сана бір адамның өмірінде көп өзгеріске ұшырамайды. Сонда “бейсаналық” (түпкі) деңгейге жататын дүниетаным, діл, жан, жүрек, діни сенім қосыла келе символикалық не болмаса вербальды тіл арқылы сақталады. Яғни “бейсаналықтағы” ақпаратты саналы деңгейде тіл арқылы түсінуге болады. Ал “бейсаналық” деңгейдегі барлық ақпарат қазақ тілінде “жазылған” болса, өзге тілде сөйлейтін сана онымен байланысқа шыға алмайды, бір бірін түсінбейді.
“Бейсаналық” ұрпақтан ұрпаққа жалғасуымен адам туа біте пайда болатын ерекшеліктерді айқындайды (мысалы, дене бітімі, шашының, көзінің түстері, қасиеттері, қабілеттері, мінезі, құндылықтық талаптары, эстетикалық талғамы, т.с.с.), ал саналық деңгей бұл бір адамның өмірлік (туғаннан қайтыс болғанша) уақытпен байланысты. “Бейсаналық” ерекшеліктер сана деңгейінде болымсыз өзгерістерге ұшырайды. Мысалы, солтүстіктен оңтүстікке көшу арқылы оның тәнінің түсі аздап өзгеруі мүмкін, ал айқын өзгешелікке жету үшін бірнеше ұрпақтың алмасуы керек. Ал тілге келсек, бұл өте күрделі сала. Және адамның ділін (менталитетін) қалыптастыратын сала. Тіл арқылы адамның санасын, ақылын, ойын өзгертуге болады, зердесіне әсер етуге болады. Бірақ осы салалардың барлығының “бейсаналық” түпнұсқалары адам туған кезден бар, оның үлгісі “ұлттық менталитет”. Когнитивтік лингвистика да ғылыми түрде санаға “ұғымдар”(сөздер), “түсініктер” (понятия), “когнициялар”, “фреймдер” (зерде бірліктері – единицы памяти) арқылы есте сақталады делінеді. Бұлардың ерекшеліктері жай сөз емес, ерекше сезімдік- эмоциялық өрісі бар ұғым ретінде сақталады. Сонда әр ұлттық тілде тек ұғымдар емес сезімдік-эмоциялық-сенімдік өрісі бар ой-сана қалыптасады.
Жоғарыда психология мен когнитивтік лингвистика ғылымдарына сүйене айтылған пікірге қорытынды жасасақ, оны былай деп түсіндіруге болады. Адамның “бейсаналық” деңгейде туа пайда болған санасы оның ана тілі, ата-баба тілінің ерекшеліктеріне байланысты беріледі және осы тіл арқылы ол жандық-сезімдік өріс ретінде сақталады. Қазақтың “қазақшылығы” оның әлемді “кең дүние” ретінде, өмірді “қамшының сабындай” қысқа, ананы “бұлақтай”, әкені “асқар таудай” сезінуі. Адамның ішкі сезімінің өрісі осыған сәйкес болса, ол – толыққанды қазақ. Ол анасын сыйлап, әкесін пір тұтып, дүние қандай кең болса да адам үшін қысқа, сондықтан адамдар бұл өмірдің бір біріне қонақ болғандай сыйласа өтуді қажет етеді. Ал егер қазақ деп төлқұжатына жазылғанымен, өзі өзге тілде сөйлеп, саналы өмірін басқа тіл өрісі арқылы дамытса, оның ой-санасы, есі өзгеріске ұшырайды. Және “бейсаналық” деңгейдегі құнды ақпараттармен тілдесе алмайды, өйткені ол “қазақ тілі өрісінде” сақталынады. Қазақ бола тұра қазақтарды түсінбейді, сезінбейді. “Бейсаналық” тұрғыдан пайда болған ойларға, сезімдерге таңырқайды. Әсіресе жасы ұлғайған кезде туыс іздеу, қазақтық нышандарға ұмтыла бастау – түпкі сананың (“бейсаналық” деңгейінің) ояну кезеңдері. Қазақ тілі арқылы елімізді көгерте аламыз деген пікір – дұрыс пікір. Ұлттық тіл арқылы сананың ояну процесі жүреді, “бейсаналық” деңгейге сәйкес келетін зерде-сезімдер саналық деңгейге шығады, сана “бейсаналық” деңгейден оп-оңай ақпарат алады. Адамның болмысы тұтастанып, гармониялық үндестікке жетеді. Мен неге қазақпын, неге қазақ болғым келеді, басқа ұлттардан өзгешелігім неде, менің жаным нені қажет етеді, рухым қайда ұмтылады – деген барлық сұрақтарға жауап табады. Қазақша білмейтін қазақ бұл сұрақтарға жауап таба алмайды, өйткені “түпкі санасына” үніліп, өзін өзі тани алмайды. Және өзінің санасының өзгеріске ұшырағанын түсінбейді, өзінікін жөн санайды. Сондықтан тек қазақша сөйлеген қазақ – қазақ, “қазақ тілін білмеген қазақ – қазақ емес”.
Орыс тілінде сөйлейтін қазақ сол тіл арқылы саналы өмірдегі сезім түйсігі басқаға ауып кетумен қатар, орысқа саналық деңгейде ұқсап кетеді, яғни менталитеті өзгермек. Қазақша айтқанда тұғырсыз адамға айналады. Ондай адамның “жанының” байламы жоқтың қасы. Өз қандастарын түсінбейді, түсінуге ұмтылмайды, түсінген жағдайда өзге ұлттың принциптеріне бағынады. Қазақша білмеген “қазаққа” еркін сөйлесе алатын өзге ұлт өкілі әлдеқайда жақын. Оларға “қаңбақ” (“люди-перекатиполе”) деп ат қоюға болады. Олар қандай елде болсын өмір сүре береді. Бұндай адамға өмір қажеттіліктерінен (материалды жағдайы болса) басқа ештеңенің керегі жоқ. Өз елінің, жерінің, ұлтының құндылықтарын игеруге тырыспайды. Ең жаманы өзін өркениетті деп санайды.
Әрине, бүгінгі уақыт тынысы басқа десек, заманға сай амалың болу керектігін аталарымыз айтып кеткен. Сондықтан әр қазақ өз баласының тілін ана тілінде шығарып, осы тілде ойын өрістете алатын жағдайға жеткізуі тиіс. Бұл бір. Міне, осыдан кейін барып екінші, үшінші тілдерді игеруге ұмтылту қажет. Баланың болмысы қалыптасқаннан кейін қазақы құндылықтары зерделенгеннен кейін, басқа тілді үйренуге ауысу керек деп ойлаймын. Орыс тілін үйретіп, оған қоса ағылшынға ұмтылтып, өз тілі жайына қалып қоймауы қажет. Өзінің тілін білмеген адам өзінің ұлттық болмысынан айырылады, сана деңгейіндегі “бүтіндіктен” (цельность), жан-жүректік деңгейде сезім құштарлығынан, рухани деңгейде биіктікке құштарлықтан (жалтақтық пайда болады), “жан – тән – ақыл” бірлестігінде гармониялық үндестіктен айырылуы мүмкін. Орысша, ағылшынша үйреніп, қазақ тілінен құр қалса, қазақтың аты бар заты жоқ этно-мәдени санасынан айырылған “мәңгүрттер еліне” айналуы әбден мүмкін. Ал қойған “мәселені” дұрыс шешсек, қазақ тілі арқылы өз болмысымызды тұтастай келе, орыс және ағылшын тілін білу арқылы мелекетімізді өркениеттік деңгейге оп-оңай жеткізе аламыз.
Дана ЖАРҚЫМБАЕВА, Семей гуманитарлық- инновациялық заң университетінің доценті, философия ғылымдарының кандидаты.
Семей.