Су тапшылығы қайтсе азаяды?

Батыс Қазақстан облысындағы су қорының 80 пайызы Ре­сейге тәуелді. Өйткені, осындай мөлшердегі су Ресей Федерациясы аума­ғында қалыптасады. Айталық, өңірдегі ең басты су көзі – Жай­ық өзені өз бас­тауын Башқұртстан тауларынан алады. Облыс­тағы екінші бір үл­кен өзен­дер Шаған мен Деркөлдің бастауы Орын­бор облысы аума­ғын­да. Ал об­лыс­тың оңтүстігіндегі Қараөзен мен Са­рыөзенге су Саратов облысы ар­қылы жетеді. Кәдімгі жағрафия­лық тұрғыдан қарастырғанда Батыс Қазақстан жоғарыда аталған өзендердің төменгі ағыстарында орна­ласқан. Олардың ағысы тез, әрі судың негізгі көлемі су тасқыны ке­зінде өтеді. Соңғы бес жыл­дың бедерінде бұл өзендердің бір де бі­рінде су тасқыны болған жоқ. Бұл жайт өңірде су тапшылығын туындатты. Сөйтіп, бүгінгі күні облыс аумақтарын сумен қамту мәселесі өзекті мә­се­леге айналды. Трансшекаралық өзендердің бұдан басқа да шешіл­меген түйіндері жеткілікті. Оның үстіне жығылғанға жұдырық дегендей биылғы жазда Орал өңірінде үш айға созылған аптап ыстық мұндағы су шаруашылығының жай-күйін одан әрі төмендетіп жіберді. “БатысСуШар” РМК директоры Қ.О.КЕНЖЕҒАЛИЕВПЕН тілшіміздің әңгімесі осындай көкей­кесті мәселелер төңірегінде өрбіді. – Қазбек Оразайұлы, егемендіктің елең-алаңында, дәлірек айтқанда, 1992 жылдың 27 сәуірінде Ресей мен Қазақ­стан мемлекеттері арасында трансше­каралық өзендерді бірлесіп пайдалану және қорғау туралы келісімге қол қой­ылғаны белгілі. Одан бері де 18 жыл өтіп­ті. Бұл аз уақыт емес. Ашығын ай­ты­­­ңыз­шы, осы келісім бізге не берді? Ре­сейге не берді? Оның пайдасын көре алдық па? – Иә, аталған құжат осы күнге дейін трансшекаралық сипаты бар су көздерін қорғау мен пайдалану әрі екі мемлекет арасында су проблемаларына қатысты қарым-қатынастарды реттеу ісінде басты нормативтік-құқықтық база рөлін атқарып келді. Алайда аталған келісімнің талаптары екі жаққа бірдей әділетті орындалды деп айта алмаймын. Ұзақ жылдардан бері су ша­руашылығының басы-қасында жүрген маман әрі басшы ретінде мен осындай айқын тұжырым жасай аламын. Бұл келісім негізінен Ресейге қызмет жасады. Көрші елде жаңа су қоймалары құрылыстары салынды. Қолданыстағы осындай нысандарға күрделі жөндеулер жүргізілді. Мұның бәрі қазақстандық тараптың келісімінсіз атқарылды. Келісімнің осындай біржақты сипат алуы Орал өңіріндегі су мөлшерін азай­тып жіберді. Әрі оның сапасы да төмен­деп кетті. Бұл фактор күрделі эколо­гия­лық ахуалдың қалыптасуына да әкеліп соқтырды. Сөйтіп, Сарыөзеннің төменгі ағысындағы көлдердің көбі құрғап қал­ды. Қараөзеннің қойнауын­дағы Қамыс-Самар көлдері де осының кебін құшты. Ресейдің Волгоград облысы арқылы Еділ суын Қазақстандағы Жәнібек су­ландыру жүйесіне беруде де кедергілер кездесті. Ресейліктер суды тауарға ай­нал­дырып жіберді. Оған салынатын са­лық мөлшерін көтерді. Осы түйткілдер соңғы жылдары екіжақты ведомство­аралық кездесулер барысында бірнеше дүркін талқыланғанымен өзінің оң шешімін таба алмады. 1992 жылдан бері екі мемлекеттегі су проблемаларын реттеу мәселелері де түбегейлі өзгерістерге ұшырады. Ол жаңа заңнамалық базаны өмірге әкелуді қажетсінді. Осы мақсатта соңғы бес жылда трансшекаралық су шаруа­шы­лығы нысандарын бірлесіп пайдалану және қорғау жөніндегі комиссия келі­сімнің жаңа жобасын әзірлеу мәсе­ле­лерімен айналыса бастады. Бұл жо­ба­ның соңғы нұсқаларын өткен жылдың наурызында және биылғы мамыр ай­ында екі тараптың сарапшылары Мәс­кеу қаласында талқылады. Осы екі­жақ­ты пікір алмасулар кезінде оған тағы да тиісті толықтырулар мен өзгерістер енгізілді. Биылғы қыркүйек айында Ресей мен Қазақстан мемлекеттері басшы­ла­ры Өскемен қаласында кездескені бел­гілі. Осы кездесуде екі ел аумағындағы су ресурстарын реттеу жөніндегі жаңа келісімге қол қойылды. Оның Қазақ­стан тарапы үшін басты пайдасы сол, Ресей Федерациясынан механикалық әдіспен су алу бойынша шығындарды өтеуге құқықтық негіз қалайды. – Бүгінгі күні Орал өңірінің тұр­ғындарын сумен қамтуда қалыптасқан күрделі жағдайлар қалай шешімін табуда? Бұл тұрғыда қолға алынған шаралар мен істер туралы айта кетсеңіз. – Кісідегінің кілті аспанда деген­дей, мүмкіндікке қарай су ресурста­рымен қамту ісінде де тәуелсіз болғанға не жетсін. Бүгінгі басты қам-қарекетіміз осы арнаға бағытталған. Өңірдегі су тапшылығын баламалы нұсқалар мен жолдар арқылы шешу жолдары қарас­тырылуда. Бассейнаралық су жіберу арқылы Қараөзен мен Сарыөзеннің Ресейдегі Еділ суына тәуелділігін тө­мен­дету шаралары белгіленді. Осы мақ­сатта Орал-Көшім жобасы жүзеге асты. Бұл нысан Сарышығанақ көліне 30 миллион текше метр Жайық суын қо­сым­ша жіберуге мүмкіндік береді. Сон­дай-ақ 1994 жылы су тасқыны кезінде жойылып кеткен Айдархан су қойма­сының да екінші тынысы ашылды. Алдағы жылы атқарылатын істер бұдан да қомақты. Республикалық бюд­жет қаражаты есебінен Қараөзен суын Жаңажол ауылы арқылы Сары­өзен­ге жіберетін бөгет салынбақ. Со­нымен қа­тар, облыстық бюджет есебі арқылы әз­ір­ленген техникалық-экономикалық негіздемеге сәйкес Киров-Шежін сулан­дыру каналы қайта жөнделмек. Бұл гидронысан Тасқала, Ақжайық және Қазталов аудандарын сумен қамтуға мүмкіндік береді. – Бүгінгі күні қай жерде де су тап­шылығы жөнінде көп айтылады. Біздің бү­гінгі әңгімеміз де осы тақырып төңі­ре­гінде болып отыр. ТМД мемлекеттері ара­сында Қазақстан суы ең аз ел екені де белгілі. Ендеше, бірінші кезекте су тап­шылығын жою үшін оны үнемді де тиімді пайдалану қажет шығар. Судың да сұрауы бар демей ме? Бұған не дейсіз? – Өте орынды сауал. Бүгінгі күні суды үнемді түрде пайдалану, қайтарым бермейтін шығындарды азайту бұрынғы қай кездегіден де қажеттірек. Суға қажеттілікті өтеу мақсатындағы канал­дар да ретсіз қазыла бермеуі керек. Сондықтан да ең алдымен оның пайда­лы әсер коэффициентін ұлғайтуға ден қойып отырмыз. Бүгінгі заманауи аспаптар судың нақты есебін жүргізуге үлкен көмегін тигізе алады. Бүгінгі жұмыс тәжірибемізде олардың қолда­ныс аясы кеңейіп келеді. “БатысСуШар” РМК теңгеріміндегі Орал-Көшім, Жәнібек, Қараөзен мен Сарыөзен жүйелерінде 848,6 шақырым магистралды суландыру каналдары бар. Өкінішке қарай, олардың бәрі топырақ арнасында жасалған. Сүзілуге қарсы қаптаулары жоқ. Соның салдарынан да пайдалы әсер коэффициенттері төмен болып келеді. Оның үстіне көп жыл бойы пайдаланылмағандықтан қамыс өсіп кеткен. Осы бағыттағы каналдардың жоға­рыда айтылғандай жобалық пайдалы әсер коэффициенттерін қалпына кел­ті­ру жұмыстары жүргізілуде. Өткен жыл­дары Жәнібек суландыру жүйесінде магистралды және таратушы каналдар­ды қайта жөндеу және механикалық тазарту жұмыстары аяқталды. Одан бергі уақытта Орал-Көшім және Тайпақ магистралды каналында да механика­лық тазарту жұмыстары жүргізілді. Биылғы жылы бассейнаралық су жіберу жолдары қалпына келтірілмек. Алдағы жылы Фурманов магистралды каналын жөндеу жұмыстары басталмақ. Бүгінде әлемнің бірқатар елдері по­ли­мерлік материалдарды су шаруашы­лы­ғы өндірісіне кеңінен қолдануда. Осындай жаңа технологияларды біз де алдағы жылдары тәжірибеге енгізбекпіз. Өңірде судың есебін жүргізуге көп кө­ңіл бөлінуде. Жәнібек сорғы стансасы­ның бас су жинау ғимаратында ультра­дыбысты шағын өлшеуіш-есептеуіш “Днепр-7” қондырғылары орнатылды. Осы аспаптар Ресейдің Волгоград об­лысының Палласов жүйесіндегі сорғы стансалары каскадтарының техникалық параметрлерімен және жұмыс режим­дерімен байланыстырылған. – Су тапшылығы проблемасын шешу үшін маман әрі басшы ретінде тағы не істеу керек деп ойлайсыз? – Менің ойымша, оны реттеу үшін алдағы уақытта барлық суландыру каналдарын жабық желіге көшіру керек. Қазақстан суды Ресей мен Қытайдан және Қырғызстан мен Өзбекстаннан алады. Осындағы әр трансшекаралық өзен бойынша белгілі бір қиындықтар мен иірімдер қалыптасқан. Тек бір өң­ірге ғана емес, тұтас республика бой­ын­ша алғанда да жылдан жылға судың тапшылығы айқын байқалып келеді. Ұзақ мерзімді және ағымдағы міндет­тер­ді шешу, тиісті халықаралық шарт­тарды дайындап, қол қою және оларды іске асыру үшін елімізде дербес су ве­дом­ствосын құратын уақыт келді деген ойдамыз. Ел ішінде және халықаралық деңгейде су мәселелерін шешуге кең мүмкіндігі бар дербес өкілетті орган – Су ресурстары агенттігін құру ту­ралы ұсыныстар мен пікірлер бұған дейін де айтылып жүр. Осы ұсыныс­тарды біз де қолдаймыз. Әңгімелескен Темір ҚҰСАЙЫН. Батыс Қазақстан облысы. ----------------------------- Суретте: “БатысСуШар” РМК ди­рек­торы Қазбек Кенжеғалиев.