Кешігіп ұшқан қоңыр қаз

Ел айырылған. 1860 жылы орыс, қытай тараптары Бейжіңде ке­лісім жасасып, екі елдің ғасырлар бойғы басқыншылық соғыстан олжалаған жерлерін бөлісетін арнайы комис­сия жасақтады. Содан 1864 жыл­дың 25 қыркүйегінде Шәуешек хат­тамасына қол қойылып, бұрын-соңды тарихта болып көрмеген жа­ңа тұрпатты мемлекеттік шек­ара­лар бекітілді. Бұл қос империя­ның көптен көздегені еді. Олар ұлы көшпенділердің ең соңғысы – қайсар қазақ жұртын тізе бүк­тір­геннен кейін ғана дегеніне жете ал­ды. Бұл кезде жарты әлемге жар­лығын жүргізген моңғол да, Мәскеудің өзін ықтырған татар-ноғай да, қалың қалмақ та, баш­құрт та әлдеқашан бодандық қа­мытын киген болатын. Төрт жыл бойы жұмыс істеген аталған комиссия алтын Алтайдың жаралғалы бергі иесі – қазақтар­мен зәредей де санасқан жоқ, ел екен деп елемеді. Сөйтіп, күтпеген жерден пайда болған орыс-қытай шекарасы Алтайдағы қазақтың өзін екіге бөлді де тастады. Сонау сақ, ғұн дәуірінен бері ата-ба­ба­ларымыз еркін жайлап, ен қонған мекен осылайша талауға түсті. Тарихи деректерге қарағанда, арғы бетте қалған қазақтар ал­ғаш­қы жылдары Қытайға аса ба­ғы­нышты бола қоймаған. Бодан емес, жерді пайдаланушылар ре­тінде түрлі алымдар төлеп тұрғаны туралы мәліметтер бар. Бірқатар тарихшылардың айтуынша, оларға Ресей жаққа өтіп кетуге мұрсат та беріліпті. Алайда, кір жуып, кіндік кескен жерді жаттың қолына тас­тап, көз қиып кете беру оңай ма?! Ба­тыр бабалары ақ білектің кү­ші­мен, ақ найзаның ұшымен қорғап аманат еткен атақонысын қолдан бергісі келмеген қазақтар Қытай билігінің ауыр талаптарына еріксіз көніп, арғы бетте қала берген. Шекарадан шекара белгіленіп, қазақтың басына зобалаң күн туды. 1880 жылдың басында Ресей мен Қытай қазақтар мекендейтін тұс­­­­тағы шекара­сын қайталап бекітті. Талаптар бұрын­ғы­дан да қа­тая түсті. Мо­й­ын­ға түскен қыл­бұрау та­рыла берді, жан алқымнан алар болды. Ел мен ер, аға мен іні қатынасудан қал­ды. ХХ ғасырдың басында Қытай үс­тем­дігінен азат етілген Моң­ғолия мемле­кеті ор­нап, қазақ арасы­нан тағы бір шек­ара тар­тылды. Бұл жолы Алтай­дың арғы бетінің өзі екіге жарыл­ды. Қытайдың қы­сы­мынан ық­­қан қа­лың қа­зақ осы мо­мын әрі мұңдас моңғол жұр­ты­на – Алтай­дың Қоб­да бе­тіне қотарыла көшті. Бі­рақ, мұнда да оларды қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған жарқын заман күтіп тұрмаған еді... Кәп Құмарұлы осы тағдырлы жұртта туды. Қытайға қарайтын Алтай аймағының Көктоғай өңі­рінде 1933 жылдың 8 сәуірінде дү­ние­ге келіпті. Ел көрген тау­қы­мет­тің бәрін тартты. Шыр етіп дү­ние есігін ашқаннан туған жерден табан тірер тыянақ таппай, босқан елмен бірге болды, қуғын-сүргін­нің бәрін көрді. Сол бір аумалы-төкпелі зобалаң жылдардың бей­күнә сәби жүрегіне жеңіл тимегені анық. Кішкентай Кәп 2 жасқа тол­ған­да Көктоғайдағы қазақтар да Қо­б­да бетіндегі ағайынға қарай бас сауғалап, көш түзеді. Әкесі Құмар Жақыпұлы көкірегі ояу, көзі ашық, мұсылманшаға бек сауатты адам болған деседі. Ол осынысымен ер­ек­шеленіп, ұрпақ тәрбиесіне атса­лысқан, ұстаздық еткен адам еді. Көз көргендер солай дейді. Алайда, Құмар Жақыпұлы ту­ралы деректер өте сараң, жоқ­тың қасы. Өйткені, ол Алтайдың Қобда бетінде ұзақ қала алмады, көшіп келгеніне үш жыл толғанда “халық жауы” деген жаламен жазықсыз айдалып кете барды. Сол кеткен­нен мол кетті, хабар-ошар болма­ды. Ол кезде Кәп бес жаста ғана бо­латын. Сөйтіп, кеңестік Қазақ­стан­­­да жүр­гізілген ұлтымыздың сор­па бетіне шығар азаматтарын түгел дерлік қырғынға ұшыратқан 1937 жылғы “сталиндік саяси қу­ғын-сүргіннің” дүмпуін қызыл Моң­ғолиядағы қазақтар да бастан кешкен еді. Қасқыр соққан Қадыби әже. Қазақтың “алып анадан туады” деген даналығы бекер айтылмаған. Мысалы, Ахмет Байтұрсынұлының анасы Күнші басына түскен тау­қы­метке мойымай, баласын оқы­тып, Ахаңды халқының алдыңғы қатар­лы азаматы етіп тәрбиеледі емес пе?! Кәптің сахи анасы Қа­дыби де осындай ерлік істеген адам. Ши­еттей-шиеттей үш бала­мен жастай жесір қалған ол балаларын тұм­сық­тыға шоқыттырмай, қанаттыға қақтыр­май өсірді. Үл­кені әрі жал­ғыз ұлы Кәпті оқы­тып, айтулы азамат етіп тәрбие­леді. Бірі – екі жасында, екіншісі – бесікте әкеден қалған Ғазиза мен Зағиланы да қатарынан кем қылған жоқ. Құмар Жақыпұлы жазықсыз айдалып кеткенде Қа­дыби әже 25 жаста ғана екен. Со­дан күні кешегі 90 жасына дейін асыл жарын күтумен өтті. Үмітін үзген емес. Жан жары Құ­­мар тү­теткен түтінді өшірмей не­мере-шөберелерінің қызығын кө­ріп, 2003 жылы дүние салды. Қадыби әженің қасқыр соққан ерлігін ел іші әлі күнге аңыз қып айтады. Отағасы жалған жаламен айдалып кеткен кез. “Ха­лық жау­ла­рының” дүн-дү­ниесі, мал-мүлкі түгел та­лауға түскен, тәркіленген. Қа­расу қыстағын паналаған қор­ған­сыз үйді даланың ит-құсына дейін басын­ғы­сы келсе керек. Жығылған үстіне жұдырық болып, әне-міне күздікке жығып аламыз деп отырған жалғыз тайды бір түнде қасқыр жәу­кемдеп кетеді. Әдет­те­гі­сінше, таңмен таласа тұр­ған Қадыби жайрап жатқан семіз тайдың жылы-жұмсағына сылқия тойып алып, қойтастың үстінде қорылға басқан арланның үстінен түседі. Мұндай қиянатқа жаны төзбеген жас келіншек қасқырды жай жібере салғысы кел­­­мейді. Есе қайтармақ бо­лады. Сон­­­дағы қар­ман­ғанда қолына іліккені бақан екен. Әйел затынан именгісі кел­­меді ме, әлде қатты тоятта­ған­дықтан ба, қас­қырдың орнынан қозғалғысы жоқ. Басын еріне кө­те­ріп төніп келе жатқан бақанды қабады. Қан­жар­дай өткір тістер енді бақанды оңай жіберер емес. Қадыби бар күшін салып бақан­ның басын арланның көмейіне жүгіртіп жіберіп, қоз­ғалт­пай ұстап тұрып алады. Осы күйі қанша уа­­қыт тұрғаны белгісіз, әйтеуір, туыс-туған­дар байқап жү­гіріп келгенде қасқыр әлдеқашан жан тәсілім еткен екен. Ал Қа­ды­бидің бақанға қарысып қалған қо­лын жұрт жабылып жүріп әзер ажы­ратын алады. Сойыл­ған қас­қыр­дың терісін қара­тұм­сықтан ша­ңыраққа іліп жібер­генде шолақ құй­рығы жерге жетіп тұрған еді деседі... Ұстаздың алғашқы ұстазы. ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында жүргізілген шекара сы­зық­тары ақыр аяғында Алтай қа­зақ­тарының өзін үшке бөліп тас­тады: бір бөлігі – Қытайға, екінші бө­лігі – Кеңес Одағына, үшінші бөлігі Моңғолияға қарайтын бол­ды. Алтайдың құтты қой­нау­ларын атақонысы еткен ағай­ын-ажын сонда да бір-бірімен байланысын үз­беуге барын салып тұрды. 1940 жы­лы кеңестік Қазақ­станнан ша­қы­рылған педагог ма­ман­дар Моң­­ғолияға барып қазақ балаларын жа­ңаша білімге баули бастады. Ал­тайдың Қобда бетіне осы­лай бар­ған Тілеуберді Сау­ран­баев (1910-1975) Кәп Құмар­ұлы­ның алғашқы ұстазы болатын. Ол Қазақстанда Ахаң – А.Байтұр­сын­ұлы негізін салған ұлттық мек­теп­тер мен білім беру жүйесінің 20-шы жылдардағы түлегі еді. Демек, Кәп Құмарұлы бі­лім жолында Ах­­мет дәстүрімен де сусындаған. Кей­ін өзі де ұс­таз­дық етіп, бала тәр­биесіне бар ғұ­мырын арнады. Ахаң құсап өлең, мысал жазуды да ұстаздықпен қатар алып жүрді. Кәпекең “Есім­де сол бір өткен кез” атты дас­та­нында “Аққұм”, “Гәк­­ку” секілді Арқа ән мекте­бі­нің жақұттарымен алғаш Т.Сау­ран­баевтың орындау­­ын­да таныс­қанын айтады. Тілеуберді Сауранбаев төрт жыл бойы Баян-Өлгей балаларын оқытты. Кәп Құмарұлының қа­лып­­тасуына бұл ұстаздың ықпалы зор болғаны даусыз. Бұған оның қолына тұңғыш қалам ұстатқан ағаға арнаған дастаны анық айғақ бола алады. Тілеуберді Сауранбаев туралы сөз қозғағанда мына бір жәйтті айтпай кетпеске болмас. 1931 жылы, яғни аштық жылдары педтехникумның 21 жастағы студенті ол Түркістандағы балалар үйіне өндірістік тәжірибеден өтуге келеді. Күн сайын аштан қыры­лып жатқан балаларды көріп, жа­нын қоярға жер таппайды. Ал ба­лалар үйінің сол кездегі директоры жетімдердің тамағын аузынан жы­рып алып, өз туыстарына беріп от­ыр­­ған көрінеді. Осы жәйт анық­та­лып, директор жұмыстан боса­ты­ла­ды да, оның орнына жас Ті­леу­берді Сауранбаев тағайын­да­ла­ды. Осыдан кейін жетімдер үй­ін­дегі бала өлімі сап тыйылған екен. Бұл туралы оның өзі қызы Розаға қал­дырған естелік дәптерінде жаз­ған. Мі­не, Кәп Құмарұлы осындай ұла­­ғатты ұстаздан тәлім алған адам. Тәңір маған жазыпты, сыба­ға­сын үш елдің. Кәп Құмарұлының айрықша атап өтер бір қасиеті – отансүйгіштігі, ел мен жерге деген шексіз құрметі. Оның шығарма­шы­­лығынан аяулы атамекенге деген аңсар-сағыныш, туған жерге деген кіршіксіз махаббат есіп тұ­рады. Бәлкім, бұған талауға түскен қазақ Алтайы, ондағы қандастар­­дың шекарадан шекара асқан та­лайлы тағдыры да әсер еткен шы­­­ғар. Ақын Кәп Құмарұлы: “Тәңір маған жазыпты, Сыбағасын үш елдің” деп жырлады. Осы екі жол­дың астарында үлкен сыр, мол ма­ғы­на жатыр. Елден елге ауа кө­шумен төрткүл дүниеге тарыдай тарап кеткен қазақтың мұң-зары­нан да, қуанышынан да хабар бе­ріп тұрғандай. Ол асқаралы алпыс­қа келгенде де көшуге мәжбүр бол­ды. Бірақ бұл жолғы көштің жө­ні бөлек еді. Қазақстан тәуел­сіз­дігін жарық дүниеге паш етіп, мемлекеттігін қайта құрды. Өшкен отымыз жанып, алаулады. Азат елге деген сағыныш Кәп Құмар­ұлына тағат таптырмаса керек. Ке­лесі жылы-ақ, анығырақ айтқанда, 1992 жылы Қазақстанға қарай атбасын бұрды. Жуасын жұлып, Жұпарын жұтып даланың, Қытайда туып, Моңғолда өскен баламын. Алпысқа келдім, Әлі де тоқтау тапқам жоқ, Білмеймін әлде, Қай жерден тұрақ табамын. Болдырып шаршап, Қазақ деп аңсап, Тағы да көшіп барамын, – дейді ақын. Әрине, то­пы­рағына ата-бабалардың қаны қатып, тері сіңген, ұрпақтан-ұр­паққа жалғасып келе жатқан туып-өскен жерді көз қиып кету жүректің басына қор­ғасын құйып жібергендей қиын, аса ауыр. Өскен жер-мекен, Ақ шыңды өлкем, Бүркеніп бұлтын басына, Бүркіп бір демін, Қосылды менің Жылаған көз жасыма, – деген жолдарды толқымай оқу мүм­кін емес. Алтайдай алып тау­дың өзі бауырына басқан жұртын қимай еңіреген елімен қосыла жылап тұр. Суреткерлік деген осы емес пе? Көз алдыңа ертеректе Еді­лімен егіліп қоштасқан Қаз­ту­ған елестейді. Бірақ ақын Кәп Құмарұлы: Құшағын ашып, Алдыңнан тосып, Тәуелсіз қазақ тұр елің. Қуылып босқан, Әр елге қашқан, Қайғылы кезің бұл емес. ...Өз елін тапқан, Ететін мақтан Бүгінгі көшің – ұлы көш! – деп өзін жұбата да алады. “Кәпекең елге бет алған ұлы көш­тің басы ғана болып қойған жоқ, ол кісі көптеген қазақ ән-күйлерін, аңыз-әфсаналарын да қазақ топыра­ғына ала келген. Сөйтіп, әдебиетіміз бен мәдение­тімізге үлкен үлес қос­қан адам”, – дейді талай жылдар дәмдес, сыр­лас болған белгілі ақын Несіпбек Айтұлы. Көзкөргендер ұлағатты ұстаз әрі ақын Кәп Құмар­ұлының өз балаларының тәрбиесіне де айрықша мән бергенін айтады. Семейдің Үржарына барған ақын-жазушыны, қалам ұстаған қауым­ды үйіне қонақ етпей жібермеуге ты­рысады екен. Сондай себеппен дастарқанынан дәм татқан кісілер­дің: “Балаларының тәрбиесі қан­дай тамаша”, – деп тамсанып отыр­ғанын көп естідік. Еңбегі жанған жан. Кәп Құ­мар­ұлының ұстаздық еңбегін моң­ғол жұрты да жоғары бағалады. 1989 жылы МХР-дың “Білім беру ісінің үздік қызметкері” белгісімен ма­рапатталды. 1991 жылы Моң­ғо­лия Жазушылар одағына мүше­лік­ке қабылданды. Ең бастысы – қазақ балаларын ана тілі мен ұлт әдебиетінің қайнар бұлағынан сусындатуына, таза ұлттық тәрбие беруіне ешқандай кедергі-кесір жасаған жоқ. Бірақ үш ғасырдан соң қайтадан шаңырақ көтерген Қазақ мемлекеттілігіне деген қуа­ныш оны Алтайдан Арқаға жетуге асықтырды. Мұнда да елі өзі үміт еткендей құшақ жая қарсы алып, сүйікті ісі – ұстаздығын жалғас­тыруына мүмкін­дік берді. Азаттық рухымен қанат­танған ақын бұ­рын­ғысынан да ша­быттана жырлады, құлшына жазды. Отанына келуі­мен екінші тынысы ашылғандай болды. Ұрпақ үшін, дәріс берген шәкірттері үшін тәр­биелік мәні зор – Отанды сүюге, ел мен жерді қастерлеуге қатысты та­маша ту­ын­дылар тудырды. 1992 жы­лы Қа­зақстан Жазушылар одағының мүшелігіне өтіп, 2005 жылы Білім және ғылым министрлігінің Құр­мет грамотасымен марапатталды. Ол қазақ әдебиетінің гүлденуі­не әулетімен үлес қосқан адам. Құ­дай қосқан қосағы Егеухан Мұ­хамә­диқызы қазақтың айтыс өнеріне өз қолтаңбасын қалдырған арқалы ақын, көп бала тәрбиелеп өсірген ардақты ана. Қыздарының бірі Есенгүл қазақ әдебиетінің де, журналистикасының да ілгері­леуі­не еңбек сіңіріп келе жатқан ға­лым әрі қаламгер. Ұлы – Бәдел­хан Кәпұлы мен күйеу баласы Бақытбек Бәміш­ұлы да елге бел­гі­лі ақындардың сапында. Ал үй­дің сүткенжесі Дәу­леткерей туралы тәптіпштеп айтып жатудың өзі ар­тық: алты алашқа мағлұм, аузымен құс тістеген сөз сүлейлерінің бірі. Айтыс өнерінің көгінде жұлдыздай жарқырап жанды. Жазба поэзиясы да алдыңғы буын ағалары тарапы­нан жоғары бағала­нып жүр. Н.Айт­ұлының тағы бір сөзіне жү­гінсек: “Дәулеткерей поэ­зиясын­дағы тілдің қоюлығы, құнар­лы­лығы ана сүтімен, әке рухымен дарыған деп білемін”, – дейді ол. Біз кейбір қаламгерлеріміз ту­расында сөз қозғалғанда мына мә­селені ескеруге тиіспіз: әдебиет­пен кәсіби тұрғыда бас алмай айна­лыспаған, бірақ күнделікті күйбең тіршіліктен қолы қалт ете қалғанда құнды мұралар жасап қалдырған қаламгерлерге құрметпен қарау ке­рек. Әдетте олардың шығармалары том-том, қалың кітаптарға жүк бола бермейді. Бірақ, аз болса да саз болып шығады. Кәп Құмар­ұлын сондай ақындардың сана­тына қосамыз. Ол тек жазумен ға­на айналыспағандықтан әдеби ор­тада елеусіздеу ғана жүріп жатты. Күні кеше дүниеден өте шыққанда ғана: “Қайран Кәпекем!..” дестік. Кәп Құмарұлының ақындығы­на ешкім дау айтпас. Біз бұл м­а­­қаламызда оның қалам-қарымын біреуден ілгері еді, біреуден кейін еді деп жарысқа салмақ емеспіз. Кәп шығармашылығына ғалым-сыншы әрі белгілі ақын Ақеділ Той­шанұлы әділ де дәл бағасын бер­ген. Ол “эпик ақын” деп атап­ты. Яғни, кең тынысты, алымды әрі арынды ақын. Кәпекең артына өшпейтін, өл­мейтін мұра қалдырды. Туын­ды­ның құндылығына бір өлшем – ұлт­тың рухани қазынасы үшін бе­рерінің молдығы. К.Құмарұлының шығар­ма­шылығы осы жағынан алғанда айрықша атап өтуге тұ­рар­лық. Бір ғана “Арпагер” дас­та­нын айталық, бір жағынан жылқы десе әруақ­танып, рухы атойлап шы­ға келетін қа­зақ үшін ерекше әсер­лі әрі көр­­кем туынды. Екі­н­ші­ден, бұл бір сәй­­гүліктің тағды­рын ғана жыр­лай­­тын дастан емес, ақын осы аңыз ар­қы­лы ел мен жерді құр­мет­теуді, ата­ме­­кенге деген сүйіспен­ші­лікті ай­рық­ша әсерлі әрі то­сын тәсілмен жыр­ға қосқан, жү­рекке жеткізіп айтқан. Кәп Құмарұлының атбегі­лі­гімен де даңқы шыққан. Әсіресе, “Кәптің ала аяқ аты” дейтін жүй­рік пен тайпалған “Тайқызыл” жор­ға арғы беттегі атқұмар қауым ара­сында кеңінен танымал. Осы “Тайқызыл” жорғаны қолға үйре­туі­нің өзі қызық. Ат жаратып, жор­ға мінген сері кісі еді. Сон­дық­тан да болар, әдебиетте бірқатар жүй­рік аттардың қайталанбас обра­зын жасады: кәрібоз, бозтар­лан, арпагер, тай­қызыл – сәтті шық­қан бейнелер. Ол аттың қа­пысыз сыншысы да: Құс топшы, барыс сүбе, жылан бауыр, Бота көз, күдір жота, киік сауыр. Кең құрсақ, жібек сіңір, сілбісі кең, Аршын төс, бүркіт қабақ, мінезі ауыр,  – деп суреттейді К.Құмарұлы на­ғыз тұлпарды. Мұндай мінсіз сурет қалам ұстаған кез келген адамның қолынан келе бермес-ау. Р.S. Шеттегі қазақ әдебиеті – ұлттық мұрамыздың тау сіле­міндей мол саласы, ажырамас бөл­шегі. Сон­дықтан оны ата­жұрт­тағы қалың қазақ оқырманына жеткізіп, ұлт әдебиетіне қосу замана талабы. Ол жетімдік көр­меуге тиіс. Отанға орал­ғандардың насихатымен шектел­меуі қажет. Осынау елдегі үлкен әдебиетке әлі толық қосыла алмай жатқан Ал­тай­дағы айрықша әдеби дәстүрдің бір өкілі – К.Құмарұлы. Ол шек­ара­ның ар жағында туып-өскені­мен, жырлағаны – қазақтың сы­ры, оқытқаны – қазақтың бала­сы. Демек, оның орны – қазақ әде­бие­ті, жұрты – қабырғалы Қазақ елі. Ол – бар қазақтың ақыны. “Шет­елдегі...” деп бөлу жөн емес. Ұлт мәдениеті – біртұтас. Оған Моңғолия мен Қытайдағы қазақ­тар­ды бөлгендей шекара-шек қой­ыл­маса керек... Бесбоғда АЛТАЙ. Астана.