Парламентаризм туралы тұшымды туынды

1995 жылғы бүкілхалықтық референдумда қабылданып, таяуда ғана 15 жылдығын атап өткен Қазақстан Республикасы Конс­титуциясының еліміздің саяси жүйесіне енгізген түбегейлі жаңа­лығының бірі құрамында кәсіби негізде жұмыс істейтін қос пала­талы Парла­мент­тің өмірге келіп, парламен­таризм инсти­тутының қалып­тасуына нақ­ты не­гіз қа­лануы бол­­ды. Ал пар­ла­­ментаризм тұрпатты іргелі инс­титуттың Қа­зақ­станның әлеу­­­­мет­тік-эко­но­микалық жа­ңаруы үде­рісін­дегі ор­нын, қыз­мет жасау прин­циптерін түбе­гей­лі, жан-жақ­ты талдау – тео­рия­лық және прак­­тикалық тұ­р­ғы­дан маңыз­ды, ал ғылыми тұр­ғы­дан кең ау­қым­ды және перс­пек­тивалы. Осынау маңыз­ды тақы­рып та­яу­да маз­мұнды еңбекпен толық­ты. Жа­қын­да ға­на еліміздегі де­мократия, жаңа саяси институт­тардың қалып­тасуы, дамуы­ның түбегейлі мәселелерін он­да­ған жылдар бойы жемісті зерттеп жүрген сая­саттанушы ғалым, саяси ғы­лым­дар докторы, Қазақ­стан Рес­пуб­ликасы Парла­менті Сена­тының комитет төрағасы Ақан Бижанов­тың “Парламен­таризм – өкілді демократия институты” атты кі­табы жарық көрді (“Пар­ламен­таризм – инс­титут представи­тель­ной демо­кратии”, Астана, Қазақ­стан Рес­публикасы Прези­денті жа­нын­дағы Мемлекеттік басқару ака­демиясы, 2010 ж.). Біздің елімізде “парламен­таризм” түсінігі, теориясы мен прак­тикасы шын мәнінде тәуел­сіздікке ие болған кезден бастау алатыны белгілі. Тарих үшін қысқа мерзім саналатын осы уақыттың өзінде небір күрделі кезеңдер мен сындарлы сәттерді бастан өткерген Қазақстан парла­ментаризмі бүгінде қалыптасып, кемелденіп, сындарлы тәжірибе жинақтаған, қоғамдағы реформа­ларды табысты жүзеге асыруға үлкен үлесін қосып отырған маңызды саяси-демократиялық институтқа айналды. Қазақстан Республикасы Президенті Н.На­зар­баев: “Жоғарғы Кеңестің ор­нына тұрақты жұмыс істейтін қос палаталы кәсіби Парламент келіп, осы жылдар ішінде еліміз­дің келбетін өзгерткен заңдар қабылдады”, деп атап көрсетті. Сол себепті, біздің елімізде пар­ламентаризмнің қыр-сырын кеңі­рек танып-білуге деген жұртшы­лық қызығушы­лығының арта түсуі заңды болса керек. Ғалым­ның аталған еңбегін осы сұра­ныс­ты қанағаттандыру мақсатын­да дер кезінде жасалған сәтті қадам дер едік. Кітап авторы, жалпы, мемле­кет­­тің саяси ұйымы, биліктің бір тармағының қызмет жасауы стилі ретінде парламентаризмнің тари­хи терең тамырлары бар екендігі­не мән береді. Сонау көне Грекия мен Римнің өзінде де өкілді ор­ган­дар бо­лып, мемлекет­тік құры­лым­да ма­ңызды рөл атқарған. Бү­гінде бар­лық демо­кратиялық жүйе­лердің әлемдік тәжірибесінің да­муы мем­лекет пен қоғамды бас­қару құры­лы­мындағы Парла­мент­тің қызметі­мен тікелей байланысты. Қазақстан 1991 жылы тәуел­сіздікке қол жеткізіп, демократия­лық дербес даму жолына түсті. Еге­мендіктің алғашқы күндерінен бас­тап-ақ еліміздің тұңғыш Пре­зиденті Н.Ә.Назарбаев саяси тә­жі­рибемізге парламентаризм идео­логиясын енгізуді мықтап қол­ға алды. Елбасының бұл ба­ғыт­тағы ұмтылысы билік тар­мақтарының бөлінісі қағидатына негізделген тап осы өкілді билік өркениетті саяси үдерісті қам­тамасыз етіп, қоғамдағы тұрақты­лықтың маңыз­ды құралына айна­лады деген берік сенімге сүйен­ген еді. Қазақстан­дық парламен­та­ризм­нің қа­лып­тасу жолы күр­­делі болды, бі­рақ ол өз бо­йы­­на әлемдік жә­­­­не отандық тә­­­­жірибе­нің жақ­­­­­сы үл­гілерін жинақ­тап, олар­­­ды қа­зіргі сая­­сат­тағы, эко­­­­­­но­микадағы және әлеу­мет­тік сала­лардағы жағдай­ларға бейімдей алды. Қажетті кі­тап­тың жарық көргендігін ха­бардар ету мақ­сатында жазыл­ған бұл шағын мақалада атал­ған еңбектің бар­лық қыр­ла­рын жан-жақты сөз етуді мақсат тұтпадық. Ал, қысқаша ғана тоқталар бол­сақ, парламен­таризм тақы­рыбына жазыл­ған алғашқы отандық еңбектердің бірі ретінде ол ең алдымен осы өкілді билік институты мен идеология­сының қалыптасуы, әлемдегі пар­ламент­тік жүйенің қызметі, сон­дай-ақ оның біздің елімізде қа­лыптасуы мен дамуы мәселе­лерін талдап-таразылауға арналған. Кітаптың бірінші бөлімінде “пар­­ламентаризм” ұғымының ме­­то­дологиялық астарлары мен мән­дік сипаты баяндалып, пар­ла­менттік жүйелердің Еуропа, Аме­рика және ТМД елдеріндегі даму тарихының қысқаша, жи­на­қы да кең ақпаратты очеркі берілген. Туындының екінші бөлімінде автор парламентаризмнің Қазақ­стандағы қалыптасуы мен дамуы мәселелеріне зер салып, оның келешегіне көз жібереді. Еліміз­дегі парламентаризмнің қалып­тасу тарихы саралай талданып, оның конституциялық негіздеріне талдау жасалады, демократиялық үдерістердің дамуы мен эконо­микалық реформаларды жүзеге асырудағы Парламенттің рөлі ашылады. Сондай-ақ кітап тараулары­ның бірі мемлекетаралық ынты­мақтастықтың парламенттік дип­ло­матия сияқты нысанының да­муы­на арналған. Кітап авторы­ның аталған тақырыпты зерттеуші ғалым ретінде ғана емес, еліміз­дегі парламентаризм институты­ның қалыптасуы мен дамуы үдерістерінің қалың ортасында жүрген сенатор, халықаралық парламентаралық ассамблеялар­дың жұмысына белсене атсалы­сып жүрген қайраткер ретінде жетік білетіндігі де еңбектің мазмұнын арттырып тұр. Бұл еңбек мемлекеттік қыз­мет­­шілер, жоғары оқу орын­дарын­дағы магистратура, докто­рантура тәлімгерлері, сонымен бірге, қоғамдық-саяси дамуға зер салып жүретін қалың жұртшылық үшін қажет деп білеміз. Себебі, парламентаризмнің шет елдердегі және өз еліміздегі қалыптасуы мен дамуының мәнін зерттеу де­мократиялық құрылыстың ерек­шелігі мен тетігін түсінуге мүм­кіндік береді. Кітап осыны­сымен де құнды. Нәубәт ҚАЛИЕВ,  Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық универ­ситетінің профессоры, саяси ғылымдар докторы.