Сөз сойыл (Әзіл-оспақ, сын-сықақ)

«ҚАРА КЕМПІРДІҢ  ЗАРЫ» немесе күл-қоқыстан көз ашпаған Меркі Фельетон Демалыс десе дегбірі кететіндерге – пай-пай Меркінің көз тоймас сұ­лу таби­ғаты мен ондағы радон суын айт­саңыз­шы! Жер бетінде бұдан өткен сұлу өлке жоқ-ау, сірә! Әйтсе де, біздің айтпағымыз бұл емес. Демалып, ем алып, тың­айып тұрған пенденің көңілі дем­деліп, айналасына асықпай ба­жай­лап көз жүгіртері болады. “Меркі” шипажайы маңайындағы көз сүйсіндірер сұлулық­ты тамашалап болған соң тыны­ғушылар “таныстарыма тамаша тарту жоралғы ала кетейін” деп аудан орталығына іркес-тіркес болып тартып кетпей ме! Мұндай да, әрине, аудан орталығы деп аталатын үлкен селоның ұңғыл-шұңғылын түгел көруге асығады. Өйткені, демалушының тағы бір міндеті – ел көру, жер көру. Алғашында сапырылысқан сая­хатшылар ыстықтан пана іздеп ор­талық саябаққа бас сұғары сөз­сіз. Күтімсіз саябаққа кіре берісте-ақ денеңіз суып сала береді. Бо­саған бөтелке, тасталған қоқыс тобығыңыздан қағады. Осыдан соң-ақ ілгері басқан аяғыңыз кері кетіп, саябақтан сая таппақ болған ниетіңізден айнып, аузы басы­ңызды тұмшалап кейін қайтуға асығарсыз. Бірақ сіз шы­дам­дылық танытып алға жүріңіз. Міне, мынау Кеңес өкіметі ке­зеңінен қалған ескерткіш. Құ­дай-ау, бұған не болған? Бі­реу­лер қасында отырып, бөтелке босатып кетіпті ғой. Оны алысырақ лақ­ты­рып жіберсе қайтеді! Ес­керт­кіштің үстіне үйіп кеткені несі? Мына Кеңес өкі­метінің “герой­ларын” қорлағандар кім? Мына “кісінің” екі қолы кесіліпті. Ана ескерткіш­тің артына сурет салып тастаған. Айналадағы лас көрініс – тұнық көңілді лайлап, аз-кем қуат алған денең түршігеді. Саябақтағы ескі карусельдің де күйі кеткен. Қоқан арбадай қор­баңдап, майы түгесілген доң­ға­лақ­тай шиық-шиық еткен карусельде төрт бес бала ойнап жүр. Олар қос қолдап айнал­дыр­ған сайын “ой­бай­лап”, дене тітіркендіретін ащы дауыс шы­ғарады. Егер осы жерде жаза­та­йым бір бала құлап қалса, жауап беретін кім? Жалпы, саяжай­дың қожасы бар ма? Ол неге мұн­шалықты жүдеу күйге түскен? Талай-талай аудандарда болып жүрміз, бірақ Меркідегідей құла­зыған орталық көрсек көзіміз шық­сын. Саябақтың сыртқы қор­шау шарбақтарының да сыйқы мәз емес. Сылағы түскен, кірпіш­тері кертіліп, арса-арсасы шыққан. Оны көріп – бағзы бір заманда құм ішінде қалған көне кепе еске түседі. Орталық саябақтың бір бұры­шына дәмхана салыныпты. Айна­ласы тазалау деген тұс осы ғана. Сұрықсыз саябақтан самарқау шығып келе жатып көңіліңіз ніл­дей бұзылып, есіңізге қай-қайдағы “Қара кемпірдің зары” түседі. “Қара кемпірдің зары” де­мекші, осы ауылда Алтынбек Қо­раз­баевтың мұңлы әнінің кейіп­ке­ріне арналып ескерткіш қойылған. Соғысқа кеткен ұлын сарғайып күткен әже қолын көлегейлеп, батысқа қарап әлі телміріп тұр. Осынау тарихи ескерткіш демалу­шылардың жиі баратын киелі орыны. Бірақ, мұнда да көңіл шіркін қобалжып қалады. Себебі, ескерткіш жанындағы ағаштар суарыл­ма­ғандықтан, мерзімінен бұрын қу­рай бастаған тап бір қара кемпірдің өзі се­кілді. Енді осыдан соң ойланбай көр, қорланбай көр. Егер мына ескерткішке тіл бітсе, зарлап қоя берер еді-ау! Онсыз да санамен сарғайған кемпірдің ащы да­уысын естігің келмей, құлағыңды тығындап тұра қашқың келеді. Меркіде иесіздікке ұшыраған ғимараттар әлі де баршылық. Со­ның бірі – үлкен трасса бойындағы кітап дүкені. Егер осы ғимаратты қолы ұсынықты біреуге берсе, жұтындырып қояр еді-ау, деп ойлайсың. Бірқатар көшелер жөндеуді қажет етеді. Ойдым-ойдым ас­фальт. Шұңқырға түсіп кетіп, доң­ғалағын майыстырып алған кө­лік­терде есеп жоқ. Көшедегі көр­не­кіліктерге де көңіліміз тола қойған жоқ. Енді осының бәрін аудан әкімі көрмей-білмей жүр деп айтуға ауыз бармайды. Төрт жолдың тора­бында жатқан аудан орталы­ғын­дағы ахуалды жөндеуге шамасы жетпейді деп кесіп айтудан аулақ­пыз. Алайда, қазақта “Ауылын көріп, азаматын таны” деген ғи­брат­ты сөз бар. Осы нақылға сүйен­­сек, Меркіні мекен еткен аза­мат­тардың деңгейлерінің, талап-талғамдары­ның таңдайға татымайтынын аңғарасыз. Япыр-ай, бұл ауылдан күніне мыңдаған, миллиондаған жолау­шы­лар әрі-бері ағылып өтіп жа­тады. Бір қарағанның өзінде тайға басқан таңбадай бақырайып кө­рініп тұратын кемшіліктерді зиялы қауым өкілдеріміз деп кеуде кере­тін азаматтардың көрмейтіні қалай?!. “Қара кемпірдің зарына” қайта орал­ғымыз жоқ. Сонда да өзек өртер мұңлы бір зар соңымыздан қалмай-ақ қойғаны... Сабырбек ОЛЖАБАЙ. Жамбыл облысы. _______________ ТІКЕНЕК Иттің дос болғаны жақсы, ал досыңның ит болғаны жаман... * * * Өлгеннен соң атыңды ұмытпасын десең, қарыз болып кет. * * * Егер өткен өміріңді есіңе алмай, болашаққа бас қатырмасаң – өмір деген ғажап! * * * Толдым деген төгіледі, Жеттім деген жығылады. * * * Дұрыс еркектер көшеде жатпайды, олар диванда жантайып жатады... * * * Бүкіләлемдік тартылыс күшін негізінде Исаак Ньютон емес, басқа біреулер ашқан екен. Тек бейшаралардың басына үнемі алма емес, өте ауыр заттар құлап, тіл тартпай кете берсе керек... * * * Отбасында тыныштық болуы үшін: шыдамдылық, сүйіспеншілік, түсінісу, тіпті болмағанда екі теледидар керек. * * * Жаңадан келген жас қызметкерлер әлі қайтіп жұмыс істеуді білмейді, ал бұрыннан келе жатқан тәжірибелі қызметкерлер қайтіп жұмыс істемеуді біледі. _____________ БІРДЕ... Қарыз сұрау Белгілі сыншы, әдебиетші Баламер Сахариев сөзге шешен, тапқыр, әзілқой адам болған екен. Ол “Балдыр­ған” журна­лының редак­циясына жиі келіп тұратын болса керек. Бірде Мұзағаң түскі асқа ба­рып келсе, бөлмесінде Баламер отыр екен, амандық-саулықтан соң ол: – Мұзаға, сізге өлең жазып қойдым, – деп екі жол өлең жазылған қағазды ұсына береді. Мұзағаң оқып қараса: “Ауылымның қонғаны КИЗ-де деймін, Бір өзіңнен басқаны іздемеймін” – деп емеурінмен қарызға ақша сұрапты.    Көктем айының кезі болса керек. Сонда Мұзағаң қуақылана жымиып: “Бұл күнде қалтамыздың түбі тесік, Айналып бір соғарсың күзге дейін” – деп әзілмен жауап беріпті. Тоқшылықтың рахатын әбден көрсін! Баламер Сахариевтің қозы қарын байлап, семіре бастаған кезі болса керек. Бірде Мұзағаң оған тиісе сөйлеп: – Жан Бәке, мына қозы қарын қайда бара жатыр? Тамақты аздап тежемейсің бе? – дейді. Сонда Баламер: – Бала болып бауырсақты тоя жей алмадым. Студент болып жүріп, қара нанға тоймадым. Қолым аузыма енді жет­кенде бұл шір­кіннің несін те­жейін?! Тоқ­шы­лықтың зейнеті мен рахатын әбден көрсін! – деген екен. Днем 50, ночью 25 Сатирик-жазушы Көпен Әмірбек шашын қысқартпақ болып шаштаразға келіп, жаратылысынан әзілге әзір жүретін Көпекең әңгімесінің әлқиссасын қалжыңмен бастайды. Шаштаразшы орыс келіншек те әзілге әзілмен, қалжыңға қалжыңмен жауап қайырып, әңгімелері жарасып қалады. Сөздің реті келген тұста әлгі келіншек Көпенге: – Вам сколько лет? – деп сызылады. Сонда аяқтыға жол, ауыздыға сөз бермейтін Көпекең ескі әдетіне басып: – Днем 50, ночью 25, – деген екен. Ермахан ШАЙХЫҰЛЫ. Алматы. _______ АРАҚ ДЕГЕН... Кеше: “Кім екен бұл арақты арам деген, Аузын буып жүрмей ме адам деген!” Ішіп жүрген кезімде, Сөйтіп талай екіленгем. Ашырқанып, құмар қанып, Жұқпай өтер тамақтан Арақты арам дегендерге, Көзімді талай алартқам. Айбатын айтсай шіркіннің Екі жүз грамм жұтып алғанда – Есігін жауып көршіңіз, Қашады қатын, балаң да. Бұ дүниеде ең мықты Өзің ғана секілді. Боқтадым, ұрдым, жыладым, Жарасатын секілді. Бүгін: Тамаша бәрі ой тоба-ай, Ішіп жүрген кезіңде. Ойланам енді ойпырым-ай, Іштім деп соны несіне? Сол шіркіннің күйі де Бәлеге талай шатылдым. Жете алмай үйіне, Далаға қонған батырмын. Дос-жаранның ақылын, Тыңдамадым ұғынып. Теріс қарап жақыным, Төркініне қашты қатыным. Айта берем несіне Әзәзіл екен арағың. Аржағын өзің сезіне, Ішпей-ақ қойшы, қарағым. Оразалы МҰСАБЕКОВ. Алматы. ________ Ауылдың айтқыштары “НАҒЫЗ ТАҚЫР ЖЕРГЕ ЖАҢА БАРДЫҢ” Бекеңнің ортаншы ұлы Қарпық институт бітіріп, 4-5 жыл ферма меңгерушісі болып жемісті қызмет істеген соң, оған Саржал ауылдық кеңе­сі­нің төрағалық қызметі ұсы­нылады. Соның жайын айтып өзімен ақылдасқан Қарпыққа Бекең: – Осы жұмысың жаман емес қой, ал ауылдық кеңес дегеннің жан-жағы тақыр болушы еді, – дейді. Бірақ Бекең солай дейді екен деп партия алды-артына қарата ма, Қарпық әлгі қызметті 3-4 жыл атқарады. Сонсоң мұны партия тағы бір саты жоғарылатып, Жданов атындағы шаруашылыққа парт­ком хатшысы етіп жі­бе­реді. Сонда Қарпыққа Бекең: – Бәлі, балам, нағыз тақыр жерге жаңа бардың, – деген екен. “ҚЫЗЫЛ КЕЗЕҢНЕН АСЫРҒАН СОҢ, АР ЖАҒЫНА ЖАУАП БЕР­МЕЙ­МІН” Баяғы балуан Бекеңнің мықтылығы сол, жасы келген­мен “ет дегенде бет бар ма” дегендей, тамақтан қалмаған адам. Бірде алдыға ет келгенде, отырғандардың бірі одан тісіңіз түгел ме деп сұрайды. Сонда Бекең: – Қарақтарым, мен тістен айырылғалы қашан, бірақ қызыл иегім әбден шыныққан. Сонымен кесек-кесек етіңізді толғап-толғап қызыл кезеңнен асырам, ал ар жағына жауап бермеймін, – деген екен. “ШУЛАТА КЕЛГЕН КЕЛІННЕН НЕ КҮТЕСІҢ” Бекең ұлттық салт-дәс­түрді ардақ тұтқан соң­ғы­лардың тұяғы еді. Айталық, жастардың үйлену тойлары туралы сөз қозғалғанда, Бекең ертеде жаңадан түскен жас келін­дердің ауыл іргесіне шы­мылдық құрылып, жаяулап келетінін, күтіп тұрған үлкендерге сәлем беріп, үйге солардың рұқсатынан соң ғана кіретінін айта келіп: – Қазіргі жас келін мінген машина көшені шулатып, маған жол бер деп айғайлатып, үйдің жанына бұзып-жарып келіп тоқтайды. Осындай келіндерден қандай инабаттылық, кішіпейілдік күтуге болады, – деген екен. Дәулет СЕЙСЕНҰЛЫ. Семей. ______ Мысал-мысқал Келеміз айыра алмай Бүркіт бастық ойланып отырды да, Қарғаны Қаз орнына әкеп қойды. Қаз кетіп, қолда барда қадыры жоқ, Қарға кеп талтаң-талтаң боққа тойды. Бұлбұлға Қораз келіп ән үйретті, Тұлпарға Есек бастық шөп сүйретті. Ақсаңдап бір аяғы көпек Ит кеп, Тырна мен Қоқиқазға би үйретті. Асылды елемедік зат екен деп, Жабыны жауға міндік ат екен деп. Күнкөріс қамыменен тепеңдедік, Есекті “аға”, ешкіні “тәтекем” деп. Жібектің кірі кетпес шайып алмай, Ескі аурудан келеміз айыға алмай. Ау, ағайын, жүрміз-ау, шынын айтсақ, Алтын менен қоланы айыра алмай. Марат КӨПТІЛЕУОВ. Қызылорда облысы. _________________ ӘСКЕРИ ӘЗІЛ Командир бөлімге жаңа келген жауынгерлерден: – Қалай, қарындарың аш емес пе? – деп сұрайды. – Тіптен артылып та қалады! – Қалатын не нәрсе? – “Лавровый лист” деген жапы­рақ... * *  * Майор сер­жантқа: – “Біздің ко­ман­дир ақымақ” деп лақап таратып жүрген сен бе? – деп дүрсе қоя бергенде: – Ондай әскери құпияны та­ратуға болмайтынын мен жақсы бі­ле­мін, жолдас майор, – деген екен анау. * * * Баласын әскерге шығарып салып тұрып шешесі: – Ондағы шындықты айтып хат жаз, – дегенде: – Е, онда жазылған хатты тексереді, – деп қалады атасы. – Онда егер жағдайың жақсы болса – көк сиямен жаз да, ал қиындық боп қиналып жүрсең – қызыл сиямен анау-мынауды сүйкеп жіберсең, мен барып бір жағына шығамын! – дейді шешесі. Содан біраз өт­кен­де балаларынан: “Бізде бәрі жақсы. Тек на­шары – бұн­да қы­зыл сия емге табыл­май қор қылу­да...” деп хат келген екен. *  * * Шашын тықырлатып алғы­зып, әскерге кетуге дайын жүрген жігіт досына: – Денсаулығың да мықты, өзің де зіңгіттейсің, сені неғып әскерге шақырмайды-ей? – деп қалғанда, уайым-қайғысыз досы: Шақыру келсе болды, әкем ондағы полковник біреумен “менің балам осы жолы кетеді” деп 300 долларға бәстеседі де, үнемі жеңіліп қала береді, – деген екен. ________________ НАҚТЫЛАЙ ТҮССЕК... Орыс әдебиетінің мұғалімі Мария сынып­қа кіріп жайғасып, көз­әй­негін алдына тастады да, шаршаңқы жүзбен оқу­шы­ларына барлай қарап: – Петренко! Иә сен, Петренко, парта астын­дағы ойыныңды доғар да, ана алған сынып жур­налын бәрі әкел. Оны директорға апаруым керек, – деді бұйыра сөйлеп. – Директор журналды көріп шыққан, – деді Петренко. Петренконың бұл жауабын жақтырмай апайы: – Сен, Петренко, жазып келген шығармаңды ал да, алдыға шығып дауыстап оқы, бәріміз тыңдап “тамашалайық”, – деді кекесінмен. Петренко амалсыз ілбіп басып алдыға шығып шығармасын оқи бастады. – Шығарманың тақырыбы – “Күзгі таң”. Таңертең күзгі күн сәулесі бағасы 500 долларлық терезеден бөлмеме еніп, шаршы метрі 20 долларлық паркет еденге шағы­лысып жатты. Мен “Жиһаздар әлемінен” алған құны 600 долларлық диванымда оянған болып, жұқа экранды 1500 дол­ларлық “Сони” теледи­дарды қостым. Онда айына 4 мың теңге төле­гендіктен бағ­дарламалар жыртылып айырылады, қала­ғаныңды қосып шалқалай жатып көресің кеп! Жата беру қайда, 7 мың теңгеге базардан алған мектеп формасын амал­сыз киіп, мың теңгеге такси шақырып, ой-һой тегін мектебіме бір мезетте-ақ келіп жетемін... – дегенінде апайы шыдамай: – Доғар! Мынауың көркем шығарма емес, кілең саннан құралған сандалбай! – деп тыйып тастады. – Апай, өзіңіз емес пе, шығарма өмірден алынып, оқиғадағы әр деталь нақтылануы керек деген , – деп Петренко күмілжіген болды. – Мен саған шығарманың өне бойы ақшадан құралсын деп пе едім!? Ақшаны араластырмасаң болмас па еді?! Өзгеше өскен ұрпақ-ай, біздердің кезімізде бәрі басқаша еді! Біз есеп-қисапқа жоқ едік, айта­ты­нымыз – арман, жазаты­ны­мыз – табиғат, аспан, жер-су еді-ау! Біздің кезімізде мынандай ғажап мектептің өзі түсімізге де енбейтін... – деп апайы біраз айтып барып, – айтпақшы, уақыт та бітіпті, ертең мың теңгеден әкелуді ұмытпаңдар! – деп сөзін нығырлай бітірді. – Әкелетін мың теңгемізді нақты­лай түссеңіз? – деп қалды Петренко. – Нақтыласам, бояу – 200 теңге, клей – 150, сынған дүние – 400... – деп апайы мың теңгені нақтылап айтып шықты. Сергей ШИНКАРУК. Аударған Бақтыбай ЖҰМАДІЛДИН. __________________________________ Мүйісті жүргізген Берік САДЫР.