Әлемді елеңдеткен екі күн

(Саммиттен соңғы ой) Желтоқсан айының алғашқы екі күні бүкіл әлемнің назары Қазақстанға, оның бас қаласы – Астанаға ауды. Бұл жәй қызығушылық емес, бүкіл дүниеде болып жатқан барша қақтығыстар мен дүрбелеңдерге дәл осы күндері саяси баға бері­ліп, одан шығудың ең тиімді жолдары әңгімеге тиек болды. Жалпы, Саммиттің өтуі Қазақ­станның биылғы жылы ЕҚЫҰ-ға төр­ағалық етуімен байланысты бол­ды ма? Әлбетте, жоқ. 1975 жыл­дан бері ЕҚЫҰ-ға төраға бол­ған талай-талай алпауыт мемлекеттерді білеміз. Алайда, соның көбісі-ақ Саммит өткізуге батылы жетіп, тиісті шешімге келе алған жоқ. Ал, Қазақстан тәуекел етті. Неліктен? Негізінде мәртебелі ұйымның Саммитін өткізу үшін қандай негізгі алғышарттар керек? Ең ал­ды­мен, сол мемлекеттің өз ішінде тұрақтылық, тыныштық һәм өз­ге­ге үлгі болар жақсы істер орын алуы қажет. Бұл Қазақ елінде бар ма? Бар. Сондай-ақ, Саммит өт­кі­зу үшін сол елдің халықаралық дең­гей­дегі беделі болуы да әбден қа­жет. Бұл жағдай қазақтың ба­сын­да бар ма? Әрине, бар. Бүгінгі күні Қазақстанды әлем таниды. Оның Президенті Н.Ә.Назарбаев есімі әлемге мәшһүр. Сыналған, сыннан сүрінбей өткен сұңғыла саясаткер. Тағы бір қажет нәрсе – Саммит өткізетін елдің ұйымдас­ты­ру­­шы­лық қабілетінің мықты бо­луы әрі сы­нақтан өткендігі еді. Қа­зақ­стан өзі­нің 19 жылдық тәуел­сіз тари­хында мұндай ірі-ірі бас­қо­су­лар­дың тала­йын ың-шыңсыз өт­кі­зе алды. Оған ел куә, заман куә, уа­қыт куә! Бұдан бөлек, Саммит өте­тін елде қауіп­сіздік пен ты­ныш­тықты қамтамасыз ете алатын қауқар қа­жет болмақ. Мұндай жағдай біздің елде әбден бар. Ол дәлел­денген. Сонымен бірге, Саммитке қатысу­шы­лардың жұ­мыс істеуіне мейлінше мол жағдай жасай алатын мүмкіндік сол елдің басты қала­сында болғаны абзал. Астана – сондай қала. Астана – жас қала, бірақ өсіп келе жатқан қала. Мұн­дағы аз уақыт ішінде бой көтер­ген әсем ғимараттар мен көз тартар даңғыл­дар келген қонақтарды бей-жай қал­дыра алмаса керек-ті. Иә, біздің ойымыз алдамаған екен. Желтоқсанның алғашқы екі күнінде Астанада жылы жүректі жүз­десулер болды. Астана аспа­нын­да әдемі әуен қалықтады. Қыс­қасы, Астана екі күн бойы әлемді өзіне еріксіз қаратты. Өзіне баурап алды. * * * ЕҚЫҰ-ға дүние жүзі бойынша осы кезде 56 мемлекет мүше бо­лып отыр, сонымен бірге, 12 мемлекет ЕҚЫҰ-ның әріптестері бо­лып саналады. Осы жерде айта ке­ту керек, 1975 жылғы тамыз күні өткен Хельсинкидегі ал­ғаш­қы Саммитке Еуропаның 33 мем­ле­кетінің, АҚШ пен Канаданың басшылары қатысып, бірінші кезекте маңызы бар он қағидатты (былайша «Хельсинки декалогы» деп аталады) бекіткен-ді. Олар: 1) Егемендік теңдік, егемендікке тән құқықтық сыйлау; 2) Күш қолдан­бау немесе қауіп төндірмеу; 3) ше­караның бұзылмауы; 4) мем­лекеттің аумақтық тұтастығы; 5) Дауларды бейбіт жолмен шешу; 6) мемлекеттің ішкі ісіне араласпау; 7) Еркін ойлау, ар-ождан, діни сенім құқықтарын қоса алған­да, негізгі адам құқықтарын қор­ғау; 8) теңқұқылық пен халық­тар­дың өз тағдырына ие болуы; 9) мемлекеттер арасындағы қаты­нас; 10) халықаралық құқық бо­йынша міндеттерді адал орындау. Қазақ елінің ұстанған бағыты сол Хельсинкиде айтылған осы он қағидаттан еш алшақ кеткен емес. Тіпті бұл бағыт күні кешегі біз­дің Алаш арыстарының да ар­маны болған-ды. Алаш көсемдері не деп еді? Олар қазақ жұртын әлем­ге танытуды, әлем елдерімен бейбіт қатар өмір сүруді, ұлт­тарды ала­ламауды аңсаған жоқ па! Осынша мемлекет өкілдерін өз шаңырағында қабылдап, үлкен жиын өткізуге Қазақ елі қалай тәуекел етті? ЕҚЫҰ Бас хатшысы Марк Перрен де Бришамбо Саммит өт­кізу туралы шешімнің қабыл­да­нуын «Қазақстанның ірі жетістігі» деп бағалағаны белгілі. Бас хат­шы­­ның айтуынша «Қазақстан төр­аға­лығы ЕҚЫҰ-ға жаңа күш-қуат, жұмы­сына соны қарқын берді». Солай ма? Әрине, солай. Өйткені, 1999 жылғы Саммиттен соң арада 11 жыл өтті. Осы аралықта әлем­де көп шиеленістер мен қақты­ғыс­тар, түсініспеушіліктер мен ренжушіліктер орын алды. Міне, осы қордаланған жағдайлар Астанада барынша кеңінен тілге тиек етілді. Мәселелердің аса маңызды­лы­ғы мен күрмеуі көп шиеленісті еке­нін Саммит талқылаған дек­ла­рацияға тек түн ішінде ғана қол қоюға мүмкін болғанынан-ақ білуге болады. Елбасымыз Н.Ә.На­зарбаев «Астана Декларация­сы­на» қол қойылғанын желтоқ­сан­ның 2-сі күні түн ішінде ғана жария етті. ЕҚЫҰ-ның Іс басын­да­ғы төрағасы, Қазақстанның Мемлекеттік хатшысы – Сыртқы істер министрі Қ.Саудабаев Саммит ма­­ңыздылығын былай деп түйіндеп айтты: «Біз мұндай жоғары деңгей­дегі кездесудің нәтижесі жаңа «Астана лебінің» пайда болуына себепкер болады деп сенеміз. Бұл бүгінгі геосаяси жағдайда Хельсинки Қо­ры­тынды актісінің табиғи сабақ­тастығы әрі жалғасы болар еді...». Атап айту керек, бұл жиын­ның еш ың-шыңсыз, өте ұйым­дас­қан жағдайда өтуіне республика Сыртқы істер министрлігі зор үлес қосты. Сонымен бірге, бар­лық тиісті мекемелер мен ұйым­дар да өз жұмыстарын мүлтіксіз атқарды. Сондай-ақ, қорғаушы, құт­­қарушы, өрт сөндіруші, күзетші, так­­сист, т.б. сала қызметшілері де өз істеріне аса жауапкершілікпен қара­ғанын атап айту ләзім. Әсіресе, осы күндері Астана жұртшылығы мен тұрғындары бәріне де асқан түсі­ніс­тікпен қарай білді.Олар бұл мәртебелі жиынның маңыздылы­ғын терең ұғынды десе де бола­ды. Олар қауіпсіздік шаралары­ның өз деңгейінде орындалуына көмек қолын созды. Міне, соның арқасында кезекті Саммит Астана қаласында өте жақ­сы өтті. Осылайша әлем елдеріне «Астана Декларациясы» жария етілді. Ол – тарихи құжат болып енді тарих қойнауына енетін болады. * * * Енді осы ЕҚЫҰ Саммитінің маңыздылығына аз-кем тоқталып өтелік. Бұл форум дүние жүзін­дегі ең үлкен үнқатысу алаңдары­ның бірінен саналады. Айталық, 1999 жылы Ыстамбұлда өткен кезекті Саммитте мұндай жиын әр екі жыл сайын өткізіліп тұруы керек деп саяси шешім де қабыл­данып еді. Бірақ, өздеріңіз білетіндей, бұл шешім орындалмады. Арада 11 жыл уақыт өтіп кетті. Саммит туралы еш сөз болмады. Сонда себеп не? Ең алдымен, осы кезеңде ешбір ел ұсыныс жасаған жоқ. Екіншіден, қандай мә­селені талқылау керектігін нақ­ты айта алмады. Мәселенің жоқ­ты­ғынан емес, сол қордаланған мәселелерге қай қырынан келу керектігін ажыратып айтқан ешкім болған жоқ. Мәселен, әр ел өз көзқарасымен келеді. Ол басқа алпауыт елдерге онша ұнамайды. Міне, содан барып аралық келіспеушілік туындайды да, мәселе созыла түседі. Қазақстан қай жағынан ұтып отыр? Біздің ел кеңестік империя тараған соң қуаты жөнінен дү­ние­дегі төртінші ядролық арсенал­дың иесі болып қалды. Мұндайда кім қандай шешімге баруы мүм­кін? Айту қиын. Ал Қазақ елінің Президенті Н. Назарбаев әлемді таңқалдырып, ядролық қарудан бас тартқанын жария етті. Бұған әлем елең ете қалды. Тек бұл ғана емес, Қазақстан қай кезде де шиеленісті жағдайды ұрыс-керіспен емес, бейбіт жолмен шешу керектігін ұсынумен ке­леді. Дәл осы ұстанымды Ау­ған­станға да қатысты айтып келді. Дәл осы ұстанымды Таулы Қа­ра­бақ мәселесінде де алға тартты. Дәл осы ұстанымды Қырғызстан жағдайында да ең тиімді жол ретінде ұсынды. Қысқасы, Қазақ­стан ЕҚЫҰ-ға төрағалық етуге қай жағынан алғанда да толық құқылы елге айналды. Енді аманшылық болса, келер 2011 жылы біздің ел Ислам Кон­фе­ренциясы Ұйымына да басшы­лық ететін болады. Бұл деген не? Бұл – елімізді әлемге таныту; бұл – қазақ жұртының мәртебесін ас­қақтату; бұл – жас ұрпақтың ал­дынан даңғыл жол ашу; бұл – кешегі аталарымыз бен бабалары­мыз­дың арманын жүзеге асыру. Бабалар арманы дегеннен шы­ға­ды, біздің қазақ – о бастан дипломат халық. Ол өз дәуірінде қандай қиындық болса да содан шығар тиімді жолды таңдай білген, дөп баса білген. Сонау сақ дәуіріндегі Ана­рыстан бастап, ақыл-ойдың кені Тоныкөк, Білге қа­ған, Қорқыт, Асан қайғы, Әл-Фа­­раби, Ахмет Ясауи, Сүлеймен Ба­қырғани, Жү­сіп Бала­сағұн, Мах­­мұд Қашқари болып жалға­сып келіп, Абай мен Шә­кәрімге табан тіреген елде дипломатия болмады деп кім айтады? Ол-ол ма, ХХ ғасырдағы Алаш ардақ­ты­лары Ә.Бөкейханов, А.Бай­тұр­­сынов, М.Ду­латов, М.Шоқай, Х.Дос­мұхам­бе­тов, М.Тынышбаев, т. б. секілді ел қамын жеген азаматтар да өз елі­нің болашағын осы­лай­ша көз ал­дына елестеткен болар. Қазаққа керегі не? Ең алды­мен – тыныштық! Содан кейін – рухани тәуелсіздік! Содан соң – эко­но­микалық тепе-теңдік! Міне, осы­лар бар болса, біздің ел ешқа­шан жерге қарамайды. * * * ЕҚЫҰ-ның кезекті жетінші Саммиті сарапшылардың айтуын­ша, Қазақстанды жаңа қырынан та­нытты. Ең алдымен, Қазақстан ЕҚЫҰ-ға жаңа еуразиялық өл­шем­ді ұсынды. Сосынғы елеп ай­тар­лы­ғы, Қазақстан ұйымға бас­шылық ет­кен кезеңде әлемдегі бар­лық «ыс­тық нүктелерді» назардан тыс қал­дыр­ған жоқ. Одан да басып айтар­лығы, Қазақстан 11 жыл бойы өт­пей келе жатқан Саммитке жан бітірді, оны қай­тадан «тірілтті». Тағы бір ескерте айтарлығы, Астана Сам­миті Қа­зақ елін бүкіл әлемге паш етудің ең бір әдемі көрінісі бола алды. Осынау үлкен форум күн­дерін­де Астанада Саммит жұмы­сын насихаттау үшін арнаулы газет пен телеарна іске қосылғанын да айта кетуге тиіспіз. «Саммит ТВ» теле­арнасы Caspionet арнасы арқылы әлемге хабар таратты. Оған қоса «Астана Таймс» атты ағылшын тіліндегі газет жарық көрді. Соны­мен бірге, Сам­­мит қар­саңында арнайы «ЕҚЫҰ жур­налы» да жарыққа шықты. Жетінші Саммитті өткізу ба­ры­сында қазақ жұртшылығы өзі­нің әдеби- мәдени өмірін насихаттап, әлем жұртшылығына көр­се­туді де естен шығарған жоқ. Ас­та­надағы «Қазақстан» орталық кон­церт залында ел өнер шебер­лерінің концерті болды. Оған барша қонақтар мен ел басшылары қатысып, тамашалады. Қысқасы, ЕҚЫҰ Саммиті қазақ ұлтының мәртебесін асқақтатып қана қой­ған жоқ, сонымен бірге, елімізге соны серпін ала келді. Осылайша, Астана Саммиті жер жүзіндегі өзінің болашағына мей­лінше алаңдайтын елдерге үн қатып, тағы да бейбітшілік пен тұрақтылық туралы пікір ұсынды. Саммит өтісімен, 3 желтоқсан кү­ні Елбасымыз Н. Назарбаев барша қазақстандықтарға құттық­тау жолдап, бұл форумды өткізу – бүкіл Қазақ елінің салтанаты, бо­ла­шаққа деген нық сенімнің көрі­нісі болға­нын жария етті. Сол құт­тықтау сө­зінде: «Осынша ел басшылары­ның бір мезетте біздің елге қадам басуы – тарихымызда бұрын-соң­ды бол­маған оқиға! Сондықтан бұл біз үшін мың­жыл­дықтың алғашқы сам­миті ғана емес, мың жылда бір рет болатын тарихи жағдай!..» деп атап өтті. Расында да, Астана Саммиті – ел мәртебесін асқақтатып, жұрт­шы­лық жүрегіне зор сенім ұя­лат­қа­нын қайта-қайта айтуға тиіспіз. * * * Менің анам Бекзада Шахан­қы­зы биылғы жылдың жаз айын­да дүниеден озды. Өзі көп те ауыр­ған жоқ. Сексеннен асты, тоқсан­ға ілінбеді. Төсек тартып жатып қал­ған кезінде арнайы барып, ба­сында отырып, кеңірек әңгіме- дү­кен құрғаным бар. Сондай әңгі­ме үстінде анам айтты: – Қарағым, мен әнеукүні түс көрдім. Түсімде біздің ауылға Нұр­сұлтан балам келіпті. Маған жи­нал­ған жұрт: «Сіз оған ақ батаңыз­ды беріңіз», деп өтініш жасады. Мен құп алып, Нұрсұлтанға бата бердім. Ол ақбоз аттың үстіне мініп отыр екен. Мен бата берген соң, шауып ала жөнелді. Бір кезде қарасам, әлгі ақбоз атқа қанат бітіпті. Ол аспанға қарай ұшты... Мен сол шақта апамның әлгі түсіне аса мән бере қоймаған екен­мін. Кейінірек қайта-қайта есіме алумен болдым. Әсіресе, ЕҚЫҰ-ның Саммиті өтіп жатқан кезде... Рас, Қазақ елінің мәртебесі ас­қақ­тады. Әлем Астанаға таңдана да, таңғала да қарады. Әлі де қа­рап тұр. Ендеше, туған елдің мәрт­ебесі асқақтай берсін, бағы­мыз жана түссін деп тілейік! Әлемді елең еткізген екі күн­нің шапағаты енді елімізді екі ғасыр бойы әлдилеп тұратын болсын! Жолтай ЖҰМАТ, жазушы.