Аласармайтын «Алатау»

Көрнекті қаламгер, журналист, марқұм Балғабек Қыдырбекұлының 1986 жылы алғашқы тарауы, ал араға бес жыл салып екінші бөлімі оқырманмен қауышқан «Алатау» романының жақында «Ел-шежіре» баспасынан жаңа нұсқасы жарық көрді. Сол кездері цензураның «қырағылығымен» қиылып, қысқартылып, талай құнды беттері сызылып қалса да 37 мың данамен басылып шыққан туындыны оқырман жылы қабылдап, кезінде оң бағасын беріп те үлгерген еді. Енді, міне, осы еңбек халқымен қауыша қабысып, ой-орамдарын, кітап кейіпкерлерін, өткен ғасыр өткелдерін бүгінгі күн үнімен түйіндеуге мүмкіндік туып отыр. ХХ ғасырдың алғашқы жар­ты жылдығындағы қазақ да­ла­сын жайлаған саясаттың сал­қыны жайында шындықты ши­ыр­шық­та­май шынайы жазған шы­ғар­маларға әр дәуір өзінің ла­йықты бағасын беріп отырса, қандай ғанибет. Бірақ біз сондай бірегей еңбектерді електен түгел өткізіп болдық десек, әрине, бұл әлі тереңіне бойлап ешкім қалам сілтеп үлгермеген осындай дү­ние­­лерге селқостығымыз болып та­былар еді. «Алатау» рома­ны­ның үнін бүгін қайта жаң­ғыр­тудағы бірден-бір мақсат та сонда. Өт­кенге дұрыс баға берілмей, бүгін­нің бағдарын бағамдау мүм­­кін емес. Сондықтан сонау 1910-1950 жылдар аралығында өмір сүр­ген адамдар жан дү­ние­сінен сыр шертетін еңбектердің осылай арагідік ел-жұртымен та­бысуын тарихқа атбасын бұру деп қана қарамай, ертеңгі елдік пен ендікті айқындаудың жолы деп те жо­балаған жөн. Бұл ретте «Алатау» романы тарихи бейнелер мен оқи­ғаларды нанымды баяндайды. Оқиға желісі Іле Алатауының бөктерінде өрбиді. Басты кейіпкер Абақ Үйсінбаевтың басынан кешкен тағдыр-талайы сондағы күллі қазақ қауымының ар­па­лыс­­қан азабындай әсер түй­гі­зеді. Аза­мат соғысы, Кеңес өкі­метін орнату, колхоздастыру кезіндегі ха­лықтың жан күйзелісі көркем бей­нелер көлеңкесінде қалып қой­майды, дәуір оқи­ға­ла­ры шы­найы сипат­талады. Оқу­шы оқи­ға­мен бірге алға озып, сол кезеңнің желімен бірдей жел­пініп, мұзы­мен теңдей еріп отырады. Қоғам­ның бет-бей­не­сін әр адам өз өресінде танып-біліп, кешегі күн­ге  сексенінші-тоқ­саныншы жыл­дар биігімен баға берген жанның жан сырын ұға түседі. Әсіресе, қазақ да­ла­сына отызыншы жыл­дар­ғы ашар­шылықтың артқан мұ­ңы­нан, қарапайым қазақ хал­қына қан жұтқызған көп сұм­дықтың беткі қабығы ғана мәлім болып, ал астында мұзтаудың қан­шама қалың қабаттары әлі де жабулы жатқанынан хабар беріп кетеді. 1932-1933 жылдар сабағы тарихтан толыққанды бағасын ал­­май тұрғанда қаламгердің осын­дай ба­тыл қадамдарға ба­руы, дәуір ақиқатының ашыл­май бара жатқанына ашы­на үнқатуы әдебиетке ерек­ше рух әкелгендей еді. Сталиндік қуғын-сүр­гін­нен кейінгі оқиға біртіндеп екінші дүниежүзілік соғыс қарсаңындағы қарба­лас­қа, тылдағы майдан ең­бек­кер­лерінің өміріне, майданнан кейінгі қираған тұр­мыс пен қайта бас көтерген ре­прессияға ұласып, тарих беті кейіпкердің көзімен оқы­­­лып отыруы тартымды. Оқиға желісі журналиске Абақ Үйсінбаевтың осы басынан кешкен  жәйт­тер­ді күйзеле баяндауымен өр­би­ді. Ол – коммунизмнің бо­­лашағына қалтқысыз сен­­­ген адам. Абақты мен НКВД-ның небір сойқан әре­­кеттерін өз көзімен көр­генмен, бастапқы сеніміне селкеу түсірмей, Кеңес өкі­меті мен компартияға адал қалпында қала береді. Себебі, тарихтың таңбасын қол­­мен өзгертуге ешкімнің хақысы жоқ. Демек, Абақ жалқы адам емес, өз ұста­нымынан қайтпайтын, сол уа­қыттың жалпы жиынтық бей­несі. Олардың күші де, әлсіздігі де осында жатқан еді. Романның жаңа нұсқа­сын қаламгердің қызы, бел­гілі композитор Балнұр Қыдырбек әзірлеп тапсыр­ды. Шығарма автордың қол­­жазбасымен түген­де­ліп, алғаш рет толық кү­йінде кітап болып ба­сы­лып шықты. Қарашаш ТОҚСАНБАЙ.