Қазақ хандығының бірнеше ғасырлық тарихында мемлекеттің тұрақтылығы мен тұтастығын сақтауда ұлт батырларының орны ерекше болғандығы белгілі. Олардың елін қорғаудағы жеке ерліктері мен сарбаздарды бастаған қолбасшылық ерендігі халықтық жыр-дастандар арқылы ұрпақ жадында жатталып қалды. Сонымен бірге, халқымыздың жатжұрттық жаулаушыларға қарсы күресі, ондағы батырлардың алған орнын айқындауға арналған әр кезеңдердегі көптеген шетелдік және отандық тарихи жазбалар мен ғылыми зерттеулер де баршылық.
Қазақ хандығының қалыптасып, нығаюы дәуірінде өзіндік орын алатын ХVІІ ғасырдың бірінші жартысында туған елін басқыншылардан қорғап, жерін сақтап қалған осындай батырлардың қатарына Қарасай Алтынайұлы жатады.
Ол ХVІ ғасырдың соңында қазіргі Алматы облысы Жамбыл ауданындағы Суықтөбе тауының баурайындағы Қарасаз деген жерде өмірге келген. Аталған рудың тарихи орналасқан жерлері туралы Ш.Уәлиханов «Дулаттар мен албандардың кейбір ұрпақтары және шапыраштылардың біраз бөлігі Іленің оң жағалауында да көшіп жүреді», деген дерек береді. Белгілі қазақ тарихшысы М.Тынышбаевқа жүгінсек: «... Ру атауы Шапырашты, ұраны Қарасай., тамғасының атауы Ай, Тұмар».
Қарасай батыр аса күрделі әрі қат-қабат қарама-қайшылыққа толы ХVІІ ғасырдағы Қазақ хандығының Орталық Азиядағы мемлекеттер мен халықтар арасындағы саяси-әскери, т.б. бағыттардағы қарым-қатынасындағы орнын айқындауға өлшеусіз үлес қосқан толағай тұлға. Сол мерзімдегі тарихи деректерден белгілі болғанындай, ХVІІ ғасырдың бірінші ширегінен-ақ жаугершіл Жоңғар хандығының тарих сахнасына шығуына байланысты Орталық Азиядағы саяси жағдай барынша шиеленісе түсті. «Халкастық Жасақту хан иеліктерінің шығысынан батысына қарай қырғыз-қайсақ даласына, оңтүстігінде Кіші Бұхара мен Турфанға, солтүстігінде Сібірдегі Олот монғолдары мекендеген жерлерге дейінгі кең аймақта көп санды, іскер және жауынгер, өздерінің тайшыларының билігіне бағынған, Шыңғыс әулетінің негізінде ХV ғасырда құрылған мықты және айтарлықтай белгілі Жоңғар немесе Зюнгар мемлекеті бар», – деп жазады «Сибирский вестник» журналы. Білікті тарихшы Н.Масановтың айтуына жүгінсек, «Есім ханның кезінде ХVІІ ғасырдың ортасына қарай өздерінің жайылымдықтарын Ертіс және Іле өзендерінің жоғары аңғарларынан Орталық Ертіске (қазіргі Павлодардан төмен қарай), Есіл, Терісаққан, Камышлова мен Обьтың (Тары қаласы) жоғарғы ағысына дейін неғұрлым солтүстікке қарай жылжытқан және бұл жерлерде осы жүзжылдықтың соңына дейін Көшімнің Сібір хандығының құрамына енген түркітілдес рулар мен тайпалардың үлкен топтарымен түйіскен батыс монғол, немесе ойрат тайпаларының одағымен қазақтардың қарым-қатынасы едәуір тұрғыда шиеленісе түсті.
ХVІІ ғасырдың 20-жылдарының бірінші жартысында бұрынға ойрат одағы тарады: Хошоут тайпасы Тибетке қоныс аударды, ал Хо-Урлюк тайшы бастаған 1 миллионға жуық торғауыттар ойраттардың негізгі топтарынан ажырап кетті және Солтүстік Қазақстан арқылы Еділдің төменгі аңғарына, Каспий далаларына көшіп, өздерінің этникалық мекенін тапты және қалмақтар деп атала бастады.
Оңтүстік Сібірдің кең аумағы мен Алтайдың етегінде көшіп жүрген қалған торғауыт тайпалары, чоростар мен дүрбеттер чорос князьдарының басшылығымен бірігіп, 1635 жылы Жоғарғы Ертіс жағалауында Жоңғар хандығы деп аталған дербес жаңа бірлестікті негіздеді. Жаңа көшпелі хандықтың басына жігерлі және жауынгер билеуші Ердене Батыр қоңтайшы отырды (1634-1653). Ургада бірінші жоңғар ханының таққа отыруына және де оның оңтүстік пен солтүстік батыс бағыттағы белсенді сыртқы саясатының басталуына байланысты Жоңғарияның шекаралық жер иеліктерінің шеті ХVІІ ғасырдың ортасында Ертіс арқылы төмен құлдилай отырып оңтүстік жағында қазақтардың, барабы татарларының және тағы да басқа Алтай халықтарының жайылымдықтары жатқан Жәміш көліне тірелді».
Ал осы тұстағы қытай деректерінде бұл мемлекет туралы: «Жоңғарлар олоттардың ұрпағы. Олот (Елёт) Қалмақ Ордасының атауы. Батысында Баркөлден қырғыз-қайсақ шекарасына дейін орналасқан. Жоңғарлар Іле өзені бойында көшіп жүрген Орданың (Қалмақ Ордасының, –
Ғ.Қ.) бір бөлегі. ...Олар егін егеді, малды кәсіп етеді ... Жоңғарлар ашушаң және әдепсіз, арсыз және әрекеттерін ақылға жеңдіре алмайды. Тонаушылықты батырлық деп есептейді. ...Жоңғарлар қиындыққа үйренген, соғысқа бейім, мылтық пен найзаны шебер меңгерген. Кіші Бұхара ...оларға бағынышты болды. Олар миллионнан артық әскер шығара алады. ...Өздерінің күшіне сенген олар Ресей, Үндістан, Кашмир, Тибет және Персия шекараларына шабуыл жасайды», деген анықтама берілген.
Көшпелі моңғол тайпаларының басым бөлігін өзіне бағындыра бастаған Жоңғар хандығының билеушісі Болат қоңтайшы жаңа мемлекеттің шекарасын ұлғайтуға, тың жайылымдықтарға ие болуға ұмтылды. Сол мақсатпен оның назары өзіне көрші жатқан құнарлы қазақ жерлеріне ауды.
Жоңғар билеушісінің сұғынуына қарсы «Қазақ ханы Есім ойраттармен екі жақ алма-кезек табысқа жетіп отырған бірнеше шайқас жүргізді. Алайда, Түркістанның құнарлы жайылымдықтары және көршілес көшпелі қос халыққа өмірлік қажетті сауда-қолөнерлік һәм егіншілік аумақтары үшін күрестері соңы қазақтар үшін сәтсіз болған ұзақ және шығынды соғыстарға ұласты» дейді дереккөздер. Осындай жағдайдағы Батыр қоңтайшы мен оның бірінші ізбасары Сенгенің кезінде, яғни 1635 жылдан 1671 жылға дейінгі кезеңде «Ойрат феодалдық мемлекетінің ішкі бірігуі мен сыртқы қарым-қатынастарының нығаюы іске асырылды» деп көрсетеді И.Златкин.
Қазақ хандығы мен Жоңғар мемлекеті арасындағы қатынас, әсіресе, ХVІІ ғасырдың 30-жылдарынан бастап барынша қиындай түсті. Өзінің әскери күшіне сенген Батыр қоңтайшы бастаған Жоңғар хандығы қазақ жерін иелену ниетімен ашық соғыс қимылдарына көшті. Қалың қолын қаптатқан бұл басқыншылық жорыққа Ресей патшалығымен және Қытаймен арадағы қатынастарды өз мүддесіне сай икемдеуі де әсерін тигізді. «Жоңғар хандығының билеушісі, – деп жазады И.Златкин, – Мәскеумен толық қатынас орнатуға үлкен маңыз берді және осы жолдағы кедергілерді жоюға құлшыныс білдірді. ...Батыр қоңтайшының биліктегі кезеңі орыс өкіметі мен Жоңғар хандығы арасында елшіліктер алмасудың белсенділігімен ерекшеленеді. Дерекнамаларда Батырдан жіберілген 33 және оның өзіне келген 19 елшілік туралы анықтамалар сақталған. Олар бұдан да көп болды деп айтуға негіз бар».
Аталған уақытта барша монғол қоғамын жоңғар билігіне жүгіндіруге әрекет еткен Батыр өзінің мақсатына жете алды да. 1640 жылдың күзінде Тарбағатай өңірінде өткен монғол хандары мен бектерінің жиынында ол негізгі монғол руларына өзінің өктемдігін орнатып үлгерді. «Монғол-ойрат» заңы (Цааджин Бичиг) қабылданды. Сөйтіп, белгілі уақытқа дейін жоңғарлардың ішіндегі өзара талас-тартыс пен алауыздық тоқтатылды.
Батыр қоңтайшы мемлекеттің шаруашылық тұрғысынан дамуына да назар аударған екен. Атап айтқанда, осы мерзімде «феодалдық қатынастар нығайып, қалалар қатарындағы отырықшы елді мекендер салына бастайды. Егін шаруашылығы дамиды» деп көрсетеді Ислам Қабышұлы. Яғни Жоңғар мемлекеті басшысының ішкі-сыртқы саясатының түпкі мақсаты хандықтың қуатын арттырып, оны жаңа жерлер басып алу арқылы кеңейту болды.
Көптеген тарихи деректер көлемді қазақ-жоңғар қарулы қақтығыстары ХVІІ ғасырдың басынан-ақ орын алғандығын баяндайды. «Бұхар хандығын жаулап алу туралы ойынан қайтқан Есім хан, – деп жазады М.Тынышбаев, – енді өзінің назарын келесі, неғұрлым қауіпті көршісі – қалмақтарға аударды. Есімнің қалмақтарға жасалған жоғарыдағы аталған жорығы бірінші болмаған шығар, өз кезегінде қалмақтар да өзінің уақытында қазақтарға бірнеше рет шабуыл жасауы мүмкін».
М.Ж.Көпейұлының айқындауынша: «Есімхан заманында Сарыарқада қалмақтың қоныстана бастаған уақыты, әсіресе, Балқашқа қарайғы атырапта. Бұл әңгімеге арқау болған кезекті бір соғыс болса керек (шамасы 1625 жж.)».
Осындай жағдайда ХVІІ ғасырдың бірінші ширегінен бастау алған қазақ-жоңғар соғыстарында елін қорғау жолында атқа қонған ұлт батырларының қатарында Қарасай Алтынайұлы да болды. Ол шешуші шайқастарда қазақ қолына бас бола білді. «17 жасында жауға қарсы шығып, – деп жазады К.Мамырұлы, – содан кейінгі елу жыл бойы үстінен сауыты, қолынан найзасы түспей, бел шешпей елін қорғаумен болған. Алғашқы шайқастарда ерен ерлік көрсеткен бозбала Қарасайға қазақтың атақты хандарының бірі Ер Есім «батыр» атағын беріп, бас қолбасшылыққа тағайындаған. Осы Қарасай Еміл-Жанай батырдан туды қабылдап алып, ант берген. Қазақтың Қарасай батыры 1627 жылғы шайқаста ойраттардың қасарысқан қас баһадүрлерімен жекпе-жекке шығып, олардың он бірінің басын алған екен. Бұлардың арасында ойраттардың атақты баһадүрлері ағайынды Манжи мен Танжи де болған. Қарасайдың бұл жолғы жүрек жұтқан батырлығы мен ересен намысқойлығы ойраттардың төбесінде жай оғындай жарқылдаған. Осының нәтижесінде бұл жолғы болған ұлы ұрыстың барысында Ақжайықтың бойын жайлаған қазақ рулары Еділ өзенінің сол жақ жағалауындағы атырап-аумаққа өздері қайта ие болып, сол көп-көрім жердің қожасы атанды».
Осындай тегеурінді тойтарыс алғанымен, жоңғарлар қазақ жеріне деген ұмтылыстарын тоқтатпады. Екі хандықтың әскерлерінің тарихта қалған келесі ірі қақтығысында, А.И.Левшиннің баяндауынша: «...Батыр Есіммен 1635 жылы соғысып, қырғыз-қазақ әскерлерін басқарған Жәңгірді олар тұтқынға алған». Осындай қиын шақта «барлық билік Қарасай батырдың қолына көшіп, енді оның басты міндеті – ханзаданы ойраттардан қалайда қайтару болады. Бастарын бәйгеге тіккен қос баһадүр: Қарасай батыр мен арғын Ағынтай батыр тәуекелге бел буып, дұшпан шебін тас-талқан етіп бұзып-жарып, қоңтайшының шатырында қолға түсіп отырған Жәңгір ханды босатып алады» деп айқындайды деректер.
Бұл шайқастың одан арғы жалғасын тағы бір тарихи дерек: «Сөйтіп, қалмаққа тұтқиылдан тиісіп, Арқас аңқайына дейін қуып, қалмақтарды қатты қырғынға ұшыратты. Үрейлене қашқан торғауыттар Аңқайдан өтіп қашты. Қазаққа пәле әкелген, қалмаққа жол берген Аңқай ауызы енді қазақ қолында болды. Арқарлыдан Аңқайға дейін жауды қууы Қарасайға өшпес даңқ әкелді» деген сипаттамамен жеткізеді.
Осы оқиға туралы Т.Сұлтановтың жазуынша: «...Сәті түсіп қорлықты тұтқыннан босанып шыққан Жәңгір ойраттардың өмірлік жауына айналды және де оларды өзінің жиі шапқындарымен мазалауды тоқтатпады. Қалмақтармен күресінде хан Қашғар моғолдарының қолдауына сүйенген болуы мүмкін. Атап айтқанда, Жәңгір мен моғол ханы Абдаллах өзара достық қатынас орнатты және елшіліктер алмасты».
Бұл жеңіліс те жоңғар билеушісінің түпкі жоспарына деген ұмтылысына тоқтау сала алмады. Батыр қоңтайшы жаңа соғысқа дайындалды. И.Е.Фишерге жүгінер болсақ, ХVІІІ ғасырдағы белгілі неміс ғалымы Батыр қоңтайшы 1643 жылы одақтастарының көмегімен елу мың әскер жинады, және де алдымен он мыңға дейінгі Алат және Тоқман қырғыздары мекендейтін екі провинцияны бағындырды. Оқиға суыт болғандықтан Жәңгір сұлтан алты жүзден астам ғана сарбаз жинақтап үлгерді, алайда, оларды қолайлы орналастыруды білді; бір жартысын таулардың арасындағы шатқалға жерді қаза отыра орналастырды, ал өзі келесі жартысымен қалмақтар тар шатқалға шабуыл жасап, одан өте алмай жатқанда таудың келесі жағына жасырынды. Барлығы оның ойластырғанындай болды: Қоңтайшы батылдықпен қорғана білген шатқалдағыларға шабуыл жасады; ал осы кезде Жәңгір сұлтан жауына ту сыртынан шабуылдап, мылтықтан оқ жаудырып, жау жағы сол жерде он мыңға жуық адамынан айырылды Осы кезде Самарқаннан Жалаңтөс баһадүр Жәңгір сұлтанға жиырма мың адаммен көмекке келіп жетті. Мұның өзі Қоңтайшыны шегінуге мәжбүр етті. Бұған қарамастан ол осы соғыста қолға түскен тұтқындарды ұстап қалып, оларды өз жеріне алып кетеді.
Келесі тарихи жазбалардан белгілі болғанындай, Батыр қоңтайшының 50000 әскерінің құрамына негізінен түрлі топтардағы жоңғарлар және олардың одақтастары – Орталық Азияның монғол текті халықтары кірді. 1643 жылы Батыр Тянь-Шаньның оңтүстік сілемдеріндегі жерлердің бір бөлігін басып алды, бірнеше мың қазақтар мен қырғыздарды тұтқынға түсірді.
Сонда Жәңгір Бұхар хандығының ықпалды төресі, әйгілі әмір Жалаңтөстен көмек сұрады. Тянь-Шань қырғыздарының әміршілерімен де уағдаластыққа қол жеткізілді. Олар көмек көрсетуге уәде берді.
Жағдай жедел қимылдауды талап етті. Жиналған жасақпен Жәңгір Жоңғар Алатауына, Орбұлақ деген жерге жетті. Қазақ ханы сол жерде жоңғарлардың беталысын бақылап жатты. Жәңгір сұлтанда небәрі 600 қаруланған атты әскер бар еді. Бұлар таңдаулы жасақтар болатын. Олардың арасында шапырашты Қарасай, арғын Ағынтай, алшын Жиембет, қаңлы Сарпық, найман Көксерек, дулат Жақсығұл, суан Елтінді батырлар болды.
Нақты мағлұматтардан айғақ болғанындай, батырлары бастаған саны аз қазақ жауынгерлері тапқырлық пен ерліктің үлгісін көрсетті. Осы күш тең емес шайқаста «Жәңгір Қарасай мен Ағынтай екеуінің қолын оқпанаға орналастырды. Батыр қолының дайын жатқан, оқпанадағы жайын білмеген олар қатты қырғынға ұшырады» деп куәландырады Қазыбек би Тауасарұлы. Орбұлақтағы жеке қаһармандығы және әскери жеңісі үшін... қазақтар Жәңгірге «Салқам» деген қошемет, қосымша ат қосады. Міне, осылай, өзінен саны жүз есеге жуық қарсыласына ойсырата соққы берген қазақтардың жоңғарларға қарсы тарихи деректерде дәлелденген бұл шайқасы сол заманда өте сирек кездесетін әскери қолбасшылық пен көзсіз ерліктің үлгісі болды.
Батырлары бас болған қазақ әскерлерінің бұл жеңісі Жоңғар мемлекетін толығымен күйрете алмады. Осы ауыр шайқастан кейін Батыр қоңтайшы келесі соғысқа дайындалды. Мысалы: «1652 жылы Батыр қоңтайшы тағы да Тянь-Шань қырғыздары мен қазақтарға қарсы соғыс жүргізді, ал олар – қазақтар Жетісудың алыс аудандарына, қырғыздар Ыстықкөлдің, Таластың биік таулы аудандарына кетіп қалуға мәжбүр болды, олардың бір бөлігі Памир-Алайға ығысты. Келесі жылы қазақтар мен қырғыздардың біріккен күштері ойраттарға қарсы ойдағыдай күрес жүргізе бастады да, 1655 жылға қарай-ақ Жетісудың шығыс бөлігі ойраттардан азат етілді» дейді тарих. Осы қақтығыс туралы «Көптен бері қазақтармен одақта болып келген қырғыздарға ойраттар, торғауыттар шабуыл жасап, оған болысуға Қарасай бастаған бес мың шапырашты қолы қатысты. ...Кескілескен додада Қарасай батыр Батырдың оң қолын шауып түсірді. Ол жара қағынып кетіп, қоңтайшы келесі жылы о дүниеге аттанды. ...Бірақ осы ұрыстың аяғы келесі жылға созылып, Жәңгірдің жекпе-жекке шығуына тура келді. Сесеннің ұлы Қалдан Жәңгірді атап шақырды. Қарасай мен Ағынтайға қара қазақ деп қарады. Оған өзі сияқты хан тұқымы керек-ті. Жәңгір шықты. Ұзаққа созылған ұрысқа, сәскеден үлкен бесінге дейін Жәңгір онжеті жасар қалмаққа шыдап бере алмады. Ақыры, ханды Қалдан сайып түсірді. Енді қазақ намысқа шапты. Қатты кескілес болды. Жеке ғәләбқа жеткенімен, олар біразға дейін бас көтермес болып жеңілді. Жәңгірдің сүйегі өзі алғаш қаздырған оқпаннан ат шаптырым Сарыбелге қойылды» – деп жазған Қазыбек би Тауасарұлының суреттеуінен шайқастың барысын, қорытындысын білуге болады.
ХVІІ ғасырдың өне бойындағы елін жаудан қорғау жолындағы шешуші соғыстардың ортасында болған Қарасай батыр жұртының бейбіт өмірі мен қонысының тұтастығы үшін дипломатиялық қызметпен де айналысқаны жайлы әңгімелер айтылады. Соның ішінде билер құрамында Ресейге елшілікке барғаны әлі де болса зерттей түсуді қажет етеді.
Нақтылай келгенде, Жоңғарияны Орталық Азиядағы өз саясатында пайдалануды ниет еткен Ресей мемлекетінің Қазақ хандығымен осы мерзімдегі қатынасында өзіндік ерекшелік пайда болды. Екі мемлекет арасындағы өзара байланыстың мәнін айқындай келе В.Я.Басин оған: «...Ресей мен Қазақ хандығының арасында ХVІІ ғасырда сауда, саяси және дипломатиялық қатынастар орын алды. (Алайда,-
Ғ.Қ.) ...Жоңғарияда жаңа қоңтайшының таққа отыруы оның қазақ билеушілерімен қақтығыстарына әкеліп соқты, ал мұның өзі орыс-қазақ дипломатиялық қатынасын қиындатты» деген баға береді.
Қазақ хандығының қалыптасып, өркендеуіндегі сын кезең болып табылатын ХVІІ ғасырда Есім хан, одан әрі Жәңгір хан бас болып, Қарасайдай батырлары қолдаған қазақ қауымының жерімізге баса-көктеп ентелей ұмтылған жоңғарларға лайықты соққы берулерінің маңызы зор. Егер де тура осы кезеңде ұйымдасқан қазақ әскерлерінен бірнеше рет жойқын жеңіліс тауып, тұмсығына соққы тимегенде Батыр қоңтайшы билік етіп, маңайына шапқыншылығымен белгілі болған Жоңғар хандығының қазақ жерін басып алу қаупі туар еді. Ал бұдан халқымыздың күйзеліске ұшырап, жерінің тұтастығынан айырылуы әбден мүмкін еді. Өйткені, осы уақытта өздерімен қолайлы қатынас орната білген Жоңғар хандығының қазақ жерін басып алу әрекетіне Ресей мен Қытай мемлекеттері үнсіз қалып, тіпті, құптағандай сыңай білдірген-ді.
Алайда, Қарасай батыр бастаған қазақ сарбаздарының майдан даласындағы шешуші сәттердегі жеңістері Батыр қоңтайшы әскерлерінің бірнеше рет үлкен шығынмен тойтарыс алуына әкелді. Жоңғарлар бірлесіп қимылдап, ұйымдаса білгенде қазақтардың жауынгер халық екендігін ұқты. Осыдан барып бұл хандықтың одан кейінгі жаңа шапқыншылықтары қазақ қоғамындағы жікке бөлінуге апарған қарама-қайшылықтар кездерінде орын алып отырғандығы да кездейсоқ болмаған. ХVІІІ ғасырдың басындағы қазақ еліндегі осындай бөлшектенуді жедел пайдалануға асыққан көпсанды жоңғар әскерлерінің алғашқы шапқыншылығын батыл қарсы алған қазақ сарбаздарына Қарасай, т.б. батыр бабаларының қаһармандықтары үлгі болып, одан күш ала білді.
Ел басына күн туған осы қиын сәтте ұлт батырлары елін біріктірудің ұйытқысына айналып, қазақ жерінің тұтастығын, жұртының амандығын сақтап қалды. ХVІІ ғасырдағы Қарасай желбіреткен азаттық пен ерліктің туын Абылайдың айналасына біріккен Қабанбай, Бөгенбай, Наурызбай, т.б. батырлар одан әрі тұғырында берік ұстай алды.
Қорыта айтқанда, халқының тағдыры шешілер кезеңдерде басқыншыларға қарсы атқа мінген, қол бастап елін қорғаған Қарасай батырдың жауынгерлік қызметі бүгінде ұрпағының құрметіне бөленіп, мақтанына айналып отыр.
Ғани ҚАРАСАЕВ,
Мемлекет тарихы институтының
Отан тарихы және деректану бөлімінің басшысы – бас ғылыми қызметкер, тарих ғылымдарының докторы, профессор.
