Құлақты естіртіп, тіл бітіретін операция

Сұлу Көкше. Ол кімді де болсын өзіне тартады да тұ­рады. Қолы қалт етсе осында келіп бір кеуде керіп дем алып кету әр астаналық үшін арман. Мәшинеміз «Оқ­жетпес» ши­па­­жайының алдына тоқтай қа­лысымен-ақ есік алдында тұр­ған орта бойлы, жылы жүзді, аққұба кісі көзіме оттай ба­сыл­ды. Былтыр бірге демалғанбыз. – О, Райыс аға, бізді тосып тұрсыз ба?, – деймін қалжыңдап. – Сәулебек, бауырым, аман­сың ба, – деп жатыр ол кісі де жылы жымиып. Атымды ұм­ыт­папты. Мен бұл кісімен осымен үшінші рет кездесіп отырмын. Әу баста Ерғали деген көр­шім­нің үйінде таныс­қан­мын. Оның Салтанат деген сүп-сүйкімді келін­шегінің қай­тыс болған әке­сінің досы әрі ұстазы екен. Маман­дығы дәрігер көрінеді. Ол жолы жарқылдасып әңгі­мелесіп, сондай сыр алы­са қой­мадық. Тек былтыр осы шипажайда кездесіп, бірге демал­ған­да соңғы күндері ғана әңгі­ме­міз жараса бастаған. Сол сезім суы­мапты, байырғы таныс­тар­дай құ­шақ­тасып амандастық. Райыс ағамыз біртоға, мінезі жұмсақ, бойынан мәдениеті есіліп тұрған сондай бір сүй­кімді адам болып шықты. «Шір­­кін-ай, менің әкем болса ғой дейтін жан екен», дегені бар бір демалушы ол кісінің мінезіне айрықша сүйсініп. Шы­нында да ұзамай бұл кісі бүкіл шипажайдың сүйікті аға­сына айналып жүре берді. Білмейтіні жоқ, қан­дай әңгіме айтылса да дәнін сол кісі ша­ғып, түйінін өзі тарқатып от­ыр­ғаны. Бар­ған сайын бір қы­ры көрінеді де тұ­ра­ды. Жат­қан бір қазына. Сөйте жүре қара­пайымдылығы керемет. Дем­алушы­лардың кө­ңілді кеш­те­рі­нің бірінде ол кісі құйқыл­жытып баян тартып, мен ән салып, бәйге алдық. – Сіз бұл кісіні көптен бері білесіз бе? – деді бірде шипажай басшысы Станислав Пшеничный. Мен енді ғана та­нысып жүргенімді айттым. – Бұл кісі үлкен ұстазымыз. Осы Қазақстандағы ЛОР деп аталатын дәрігер­лердің көбісі мына ағаңыздың шапанынан шық­қан. Нағыз академик, – деді сонсын айрықша бір мақта­ныш­­пен. – Мына кітап­шаны оқы­саңыз біраз мағлұмат аласыз. Ол берген кітапша ағамыз­дың қыс­қаша өмірбаяндық оч­ер­кі екен. Ең бірінші таң қал­ғаным Райыс Қажкенұлы Тө­ле­­­баев ғылым докторлығы мен профес­сорлығын былай қой­ғанда, шынымен де Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академия­сының академигі ек­ен! Сонымен бірге ол ха­лықаралық Оториноларингология акаде­мия­сының, Нью-Йорк Ғылым және Еуропа акаде­мияларының да академигі кө­рі­неді. Кембридж халық­аралық институ­ты­ның құрмет­ті про­фес­соры деген атағы тағы бар. Әрі қарай оқысақ, қойшы әйтеуір, ағамыздың өз сала­сында бітірмеген ісі, тындыр­маған жұмысы, шықпаған шы­ңы қалмапты. Оның қолымен бес жүзге тарта ғылыми еңбек, 16 монография жазылған. Ол­ар­дың көбі таяу шетелді былай қой­ғанда, АҚШ, Германия, Испания, Жапония, Австрия, Египет сияқты озық елдерде жа­рық көріп, жоғары бағасын алыпты. Жиырмаға жуық кәдімгідей заңдасты­рылып, патенттелген өнертабыстары тағы бар. Оның жетекшілігімен 14 докторлық және 37 кандидаттық диссертация қорғал­ған. Әлгі бас дә­рі­гердің: «Бұл кісі бәрі­міз­дің ұстазымыз», дегенінің жөні бар екен. Тұтас бір ғылыми армия ғой бұл дегеніңіз! Былай қарағанда «бетегеден биік, жусаннан аласа» осы бір сып-сыпайы ағамыз енді көз алдымда асқар таудай ал­ыпқа айналып шыға келді. Жетім қозыдай түртіншектеп жү­ретін журналист емеспіз бе, бұл кісінің өміріне енді қызы­ғайын дедім. Қалай дегенмен де көкірек қазынасын ақтара түскенім жөн. Ұзамай оның да реті келе кетті. «Қыдырып, таза ауа жұтайық», деп нөмі­рімізге ағамыздың өзі келді. Зайы­бымыз екеуіміз апыл-ғұпыл киініп еріп жүре бердік. Шипажайдың жанындағы Айнакөлдің жағасын жиектей тартылған қыдырма жолдар бар. Рекең соның ұзақтау біріне түсіп, «маған еріңдер» дегендей бізге бір қарап, жорта жө­нелді. Қаусап тұрған қария бол­маса да егде тартқан, кәд­ім­гі «дөнен шал». Бірақ жеткізер емес. Одан едәуір кіші біз ә дегенде-ақ алқынып қалдық. – Сіздің кім екеніңізді біраз білдік. Әсіресе, Ұлыбри­тания­дан шығатын әл­емдік ғылым биігіне қол жеткізгендер ғана ілігетін «ХХІ ғасырдың аса көрнекті ғалымдары» энцикло­педиясына енгеніңіз керемет екен. Мұндай тізімге қазақ ба­ласының ілігуі бәрімізге мақта­ныш қой, – деймін ол кісіні әңгімеге тартып. Саумал ауа. Сыңсыған ор­ман. Сылқ-сылқ күлген көл. Сылқым табиғат. Осы­ның бәрі әсер етті ме, ағамыз бұл жолы ағытылып қоя берді. – Халықаралық ғұмырна­малық орта­лық шығаратын бұл басылым екі жылда бір жарық көреді екен. Оның бетіне за­манымыздың ең көрнекті ға­лымдары, оның ішінде медицина саласына да үлкен үлес қосқан ғұламалар енгізілетінінен бұрыннан құлағдар едім. Шынымды айтсам, осындай бүкіл ғылыми әлемге та­нымал энциклопедиялық басы­лымнан хат алғанымда өзім де таң-тамаша болдым. «Біз сіздің өмір­баяныңызбен жете таныс­тық, – деп жазылыпты ол хатта. – Сіз тек ғылыммен ғана айналысып қоймай, емдеу­мен де, педаго­ги­калық жұмыспен де шұғыл­да­ныпсыз. Өмірбаяныңызды ба­сы­лымымызға енгізсек, қалай қарайсыз?» Жаңа өзің айтқандай олай болып жатса еліміздің аты шығып, абыройы биіктей бермей ме, әрине, келістім. – Ал енді, аға, Грекиядағы баяғы дү­ниедегі жеті кере­меттің бірі – алып мүсін тұрған Родос аралынан алып қайтқан алтын медаліңіз туралы айты­ңызшы? – Иә, Бас пен мойын хи­рур­гиясы оторинларинголог­тері­нің 5-ші еуропалық конгресі жаңағы сен айтқан атақты Родос аралында өтті. Төрт жылда бір болатын бұл жиынға сол жолы дүниежүзінен 4,5 мың делегат қатысты. Онда меди­цинаның өзіміз айналысып жүр­ген саласының қазіргі за­ман­дағы адамзат баласы қол жеткізіп отыр­ған жетістіктері мен тәжіри­белері ортаға са­лынды. Ал кілең осындай мық­тылардың ортасынан суы­ры­лып шы­ғып, мынадай жоғары марапат аламын деп өзім де ойл­а­ған жоқ едім. Мен мұндай атаққа ие болған ТМД елдері ішіндегі төртінші адам екенмін. Сайып келгенде бұл да елдің абыройы ғой, қарағым. Маған сол қанағат. Шетелде жаңа танылып келе жатқан тәуелсіз Отаны­мыздың атын ататып, жақсылық туын желбіретуге септесіп жүрсек, басы жұмыр пендеге бұдан артық қандай бақыт керек? Менің көңі­лімді марқайтатын да осы. – Ағасы, өзіміздің еліміз бар, шетелдіктер бар, осын­шама атақтар мен марапат­тар­ды тегіннен тегін бермейтіні белгілі ғой. Осы жағын ашың­қырап айтсаңызшы. – Енді оның бәрін санамалап айтып шығудың қажеті жоқ шығар. Және оны осы ғы­лымның арнайы маманы болмаса түсіне қою да қиын. Менің 20-ға жуық өнерта­быс­тық патентім де бар екенін өзің де біліп тұрсың ғой. Солардың бәрі де құлақ, мұрын, тамақ ауруларының алдын алуға және жазуға, осы ғылымның дамуына қосылған азды-көпті үлес екенін дүниежүзі ға­лым­дары мойындағаны рас. Өткен жылы күзде елімізде тұңғыш рет 8 адамға кохле­ар­лық имплантация жасал­ғаны­нан құлағдар боларсың. Мұны «ғасыр жаңалығы» деп бас­пасөз бетінде де, ғы­лыми ортада да үлкен баға берілді. Ра­сында да бұл операция тіпті осыдан он­шақты жыл бұрынғы деңгеймен парық­та­ғанның өз­ін­де фантастика тәрізді көрі­не­тіні рас. Мен саған осыны ғана түсіндіруге тырысып көрейін. Жалпы қазақта «таскерең» деген сөз бар ғой. Орысшасы – «глухонемой». Бетін аулақ қыл­сын, бұл қазіргі күні бірталай бауырларымызды мүсәпір күй­ге түсіріп отырған кеселдің бірі. Мұндай жарым­жан адам­дар­дың көбейгені сондай, тіпті теле­дидарлардың өзінде оларға арнап арнайы сурдоаударма жа­сауға мәжбүр болып отыр­мыз емес пе? Және бұл жал­ғыз біздің елімізде емес, әлемнің көп­шілік елдеріне ортақ қасірет. Жалпы мұндай операциялар республи­камызда, атап айтқанда Алматыда бірнеше жылдан бері жасалып келгені рас. Бірақ олардың бәрін шетелдік мамандар жа­сай­тын. Өзіміздің дәрігерлер болса мық­та­ған­да оған ассистент бо­лып қана қатысатын. Ал Астана қаласындағы өзім қазір қызмет атқарып жүр­ген №1 ауруханада жасалған мына операцияны медицина ғы­лымдарының докторы Гүл­мира Мұхама­диева мен оған ассистент болған отоларингология кафедрасының доценті Талапбек Әженов екеуі атқа­рып шықты. Және ат­қарғанда қандай, зергерлік ептілікті қа­жет ететін осы бір жұмысты олар небәрі екі сағатта аяқта­ды. Ал шетелде мұндай қиын операцияға төрт сағатқа дейін уақыт кетеді. Бұл оташылар Израиль, Австрия си­яқты елдерде болып, шеберліктерін шың­даған аса тәжірибелі адамдар, опе­ра­ция­ның өте сәтті өтуі де соған бай­ланысты бол­са керек. Олардың екеуі де өзімнің шә­кірттерім екенін мақта­ныш­пен айта аламын. – Сонда әлгі операциядан кейін адам бірден естіп, сөйлеп кете ме? – Жоқ, олай емес, әрине. Ең алдымен, адам ағзасына енгізілетін әлгі кохлеарлық имплантант дегеннің не екенін ай­тайын. Қазіргі есту құралын кейбі­реу­лердің құ­лағынан талай рет көр­ген бо­ларсыңдар. Сол кез­дері оның өзі үлкен жаңалық бо­лып есептелетін. Ал біз айтып отырған сандық аппараттың одан ай­ырмасы жер мен көктей. Ең бастысы ол дауысты кү­шейтіп қана қой­май­ды, іс жүзінде адам ағза­сындағы семіп қалған есту ре­цеп­тор­ларын алмастырады. Кіш­кентай ғана чип түріндегі ол құлақ ішіне асқан ептілікпен енгізіледі де электрлік тол­қын­дар арқылы есту жүйкесіне бы­лайша айтқанда «жан бітіреді», соның арқасында адам есту қабі­летіне қайтадан ие бо­лады. Оның үстіне бұл аппарат бұрынғыдай емес, өте қо­лай­лы, тіпті кө­рінбейді де және бір салынған соң адамға өмір бойы қызмет етеді. Ал енді сенің: «Операция жасаған адам бірден сөйлеп кете ме?» деген сұрағыңа келейік. Негізінен қолы жаттыққан адамға адам ағзасына имплантант ендіру есту қабілетін қай­тару жолындағы одан кейінгі жұмыстардан күрделі емес дер едім. Иә, одан кейін адамды қалыпты өмірге қайтару қиын. Әлгі іске қосылған чиптің құ­лақ күйін оның иесіне қо­лайлы дыбыс диапозонына келтірудің өзі оңай шаруа емес. Одан кейін ол адаммен сурдопедагогтар мен фонопедтер айналы­сып, оны қалыпты естуге және сөйлеуге жаттық­тырады. Әл­бетте адам көбіне түк естімегеннен кейін барып керең бо­лады. Бұл біршама уақытты қажет ететін күрделі жұмыс. Бір қуанарлығы қазір елімізде осы шаруаны басынан бастап аяғына дейін атқарып шыға алатын мамандар бар. Шетелде мұндай операциялар 40-50 мың евро тұрады. Ал бізде ол бұдан бес есеге дейін арзанға түспек. Оның үстіне кво­та арқылы тіпті ақысыз жа­сатуға да болады. Ал егер бұл шаруаны қалыпты жолға қой­ып алсақ, қаншама жанның ал­ғысын алар едік. Өзіңіз қара­ңыз, әлемде әрбір бесінші адам­ның құлағы нашар немесе мүлдем естімейді екен. Бұл ақпа­раттың біздің елімізге де қатысы бар. Қазіргі мәліметтер бойынша, Астана мен Ақмола облысында ғана 400-ден астам адам осындай операцияны қа­жетсініп отыр, сондықтан мұн­дай оталардың еліміз клини­ка­ларында өріс алуының пайда­сы, адамдарға деген шарапаты зор болмақ. Қазір осы операция жасал­ған екі адам­ның екеуі де естиді де, сөйлейді де. Бұрын өмірі естіп көрмеген біреуі: «Ой­пы­рым-ай, мынау музыка деген, ән деген керемет екен ғой», деп тіпті алғысын ауызбен айтып жеткізе алмай жүр. Осы арада мен Райыс аға­ның жүзінен айрықша бір мақ­таныш табын тұңғыш рет аң­ғар­дым. Әдетте біз ЛОР деп ата­латын (оториноларинголог дегеннің қысқарған атауы) құ­лақ, мұрын, тамақ аурулары­ның дәрігерлеріне қорашсына қараймыз ғой. Ал әлемдік ау­қымда бұған көзқарас бас­қаша көрінеді. Өйткені, Дүниежүзілік ден­саулық сақтау ұйымының есебі бойынша бұл адамдар ара­сында аурудың ең көп та­раған түріне жатады екен. Тіпті тыныс алу органдары патоло­гиясымен әрбір төртінші адам зардап шегетін көрінеді. Бұл көрсет­кіш жерінің асты-үстінің астаң-кестеңі шығып жатқан біздің елімізде одан көп болмаса аз емес, әрине. Осыған қа­рамас­тан республикамызда ме­ди­цинаның осы саласы бой­ынша әлі күнге ғылыми кли­никалық орталық құрылмаған. Бұрынғы­лары Одақ ыдыра­ған­да Ресей мен Украинада қалып қойған. Осыған қарамастан бұл салада басқа елдерден кем қал­май, тіпті көбісінен оза ша­у­ып, осындай биіктерді бағындыр­ған Қазақстан дәрігерлерінің жетістіктері Райыс Қажкенұлы сияқты біліміне білігі сай майталман жандардың арқасы екендігі даусыз. Ендеше бұл ретте ағамыз қалай мақтанса да, марқайса да орынды-ау. Біз Рекеңнің әсерлі әңгіме­сінен арыла алмай бір сәт үнсіз қалдық. – Осы қызметімнің арқа­сын­да талай жерде, талай елде болдым. Талай таңға­жайыпты көріп тамсанған кездерім бар, – деп ағамыз қайтып келе жат­қанда тағы бір сырдың ұшы­ғын шығарды. – Алайда со­лар­дың әрқайсысынан еліме сағы­нышпен ора­ламын. Өзіңді өз еліңнің бөлінбес бір бөл­шегі ретінде сезіну қан­дай бақыт десеңізші! Ол бұл сөздерді Көкшенің тамыл­жыған табиғатына қарап тұрып, ерекше бір толғаныспен ақтарыла айтты. ...Біз Астанаға шипажайдан ол кісіден бұрынырақ қайттық. Райыс аға бізді осы­дан он күн бұрын қарсы алған жерінен қай­тадан шығарып салды. Мә­ши­ненің әйнегінен оған қи­мас­тықпен қараймын. Бір сәт ол маған артында тұрған «Оқ­жет­пес» шыңымен бой талас­ты­рып тұрған­дай болып көрінді. Еліміздің аспанына тіреу бо­лып, биікте ұстап тұрған ос­ын­дай абыз ағаларымыз бен абзал азамат­та­рымыз екені рас-ау,өзі! Сәулебек ЖӘМКЕНҰЛЫ, журналист.