– елдің тұрақты және орнықты дамуындағы тағдыршешті кезең
«Дағдарыстар жеңуді үйретеді. Сондықтан, қазір тұрақтылықтың құны арта түсуде. Тұрақты экономика, тұрақты саясат, тұрақты қоғам – біз әрқашан ұстанып келе жатқан бағдар осы». Елбасы Н.Ә.Назарбаев Тәуелсіздік күніне арналған салтанатты жиында осылай деген болатын. Соңғы кездегі халықаралық экономика мен геосаясатта орын алып жатқан қолайсыз оқиғаларды ескерсек, Президент айтып отырған тұрақтылықтың мән-маңызы ерекше.
Тәуелсіздіктің алғашқы сәтінен мемлекеттік саясаттың бастапқы негізі ретінде дамудың демократиялық бағытын таңдаған біздің республикамыз саяси либералдану жолымен ілгері жылжып келе жатыр. Елде алғашында баламалы негізде сайлау өткізудің тетігі қолданылды, азаматтардың негізгі құқықтары мен бостандықтары, саяси плюрализм, ақпарат бостандығы, этностар мен конфессиялар теңдігі қағидаттары бекітілді. Осыған байланысты республика қоғамдық қатынастардың демократиялық құқықтық негіздерін қамтамасыз ете отырып, өз егемендігінің алғашқы күндерінен бастап тұрақты және орнықты дамуды нығайту жолы бойынша салмақты қадам жасады деп айтуға болады.
Одан әрі саяси реформалардың әр кезеңі экономиканың даму деңгейімен байланыстырылған «Алдымен – экономика, содан соң – саясат» формуласымен жүре отырып, ел өзінің демократиялық әлеуетін еселеп байытты.
«Біздің еліміз өзінің табысты даму моделімен тұрақтылықтың, бейбітшілік пен келісімнің қаншалықты маңызды екенін көрсетті», деп атап өтті Президент өзінің «Ұлт Жоспары – қазақстандық арманға бастайтын жол» атты бағдарламалық мақаласында. Осыған орай тұрақтылықты қамтамасыз ету жолында жалпыхалықтық референдумда қолданыстағы Конституцияның қабылдануы маңызды қадам болды. Бұл – Қазақстан мемлекеті мен қоғамының барлық тіршілік салаларын реттейтін негізгі құқықтық құжат. Конституциямыз қабылданып, қолданылғалы бері бірде-бір саяси келіспеушілік дағдарысқа дейін ушыққан жоқ, барлық қарама-қайшылықтар конституциялық рәсімдер шеңберінде шешілуде.
Конституциялық құрылыстың мызғымастығы мемлекеттің экономикалық, саяси, әлеуметтік тұрақтылығының негізін құрайтын фактор болып табылады. Биліктің барлық құрылысына тұтастықты, орнықтылықты және басқарушылықты беретін, ең бастысы – тұрақтылықты қамтамасыз ететін маңызды тетік – президенттік институт болып табылады. Ата Заңға сәйкес, республика Президенті халық тұтастығы мен мемлекеттік биліктің, Конституцияның мызғымастығының, адамдар мен азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының нышаны және кепілі болып табылады, сондай-ақ, мемлекеттік биліктің барлық тармақтарының келісімді жұмыс істеуін және билік органдарының халықтың алдындағы жауапкершілігін қамтамасыз етеді. Сонымен бірге, Мемлекет басшысының уәкілеттіліктерінің кең ауқымды болуы басқарудың бірізділігін, шешімдердің ұтқырлығын және ел дамуындағы дағдарысты және өтпелі сәттерде барлық мемлекеттік ресурстарды жұмылдыру мүмкіндігін қамтамасыз етеді, бұл едәуір дәрежеде тұрақтылық пен жағдайды бақылап отырудың әлеуетін көтереді. Оның айшықты дәлелі – жалпыхалықтық қолдауға және әлемдік танымалдылыққа ие болған ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың қызметі, ол бүгінгі таңда еліміз дамуының тұрақтылығы мен орнықтылығын қамтамасыз ететін басты фактор болып табылады.
1996 жылы жұмысын бастаған кәсіби қос палаталы Парламент елдің қоғамдық-саяси өмірін елеулі түрде тұрақтандырушы әлеуетке ие. Парламентаризм тәжірибесінің даму мүмкіндігіне қарай жоғары заң шығарушы орган конституциялық құрылыс жүйесінде елеулі рөл атқара түсуде. 2007 жылы қабылданған заңнамаға енгізілген түзетулер өкілетті органдардың уәкілеттілігін түрлі деңгейдегі бюджеттерді қалыптастыру және бақылау, заңнамалық органдардың алдындағы атқарушы билік органдарының есептілігі, жоғары мемлекеттік лауазымдарға тағайындау кезінде кандидатураларды келісу тұрғысынан кеңейтті. Төменгі палата таратылған жағдайда заң шығару қызметін жүзеге асыру құқығын алған Сенаттың тұрақтандырушы қызметі артты. Бір мезгілде Үкіметті қалыптастыруға қатысты Парламенттегі саяси партиялардың рөлі нығайтылды.
Тұтастай алғанда, тәуелсіздік жылдарында елдің заң шығарушы органы 2000-нан аса заң қабылдады, оның 90%-дан астамын қазіргі қос палаталы Парламент қабылдады. Қабылданған заңдар мемлекетіміздің тұрақты және орнықты дамуының берік құқықтық тұғырнамасына айналды.
Қазақстандағы халықтың полиэтностық құрылымы жағдайында тұрақтылық пен азаматтық бейбітшілікті сақтау үшін ұлттық саясат пен діни сенімдері әртүрлі адамдардың арасындағы толеранттылық мәселелері елеулі маңызға ие. Ел Президенті ұлтаралық келісім біздің басты құндылығымыз екенін бірнеше рет атап көрсетті. Тәуелсіздік жылдарында теңгерімді және сарабдал ұлттық саясат жүргізудің арқасында елімізге ұлтаралық және конфессияаралық татулықтың орнығуына, ұлттық-рухани жаңғыру мен еліміздегі барлық этностардың тең құқылы дамуына жол ашылды.
Қазақстанда 18 конфессия атынан өкілдік ететін 3 мыңнан астам діни бірлестік бар. Мемлекеттің бұл мәселедегі нақты ұстанымы, ол – рухани тәрбие саласы қазақстандықтардың діни құқықтары мен бостандықтарын толығымен жүзеге асыру міндетіне сай болуы тиіс.
Мемлекет басшысының бастамасымен құрылған Қазақстан халқы Ассамблеясы – ұлтаралық бейбітшілік пен келісімді қамтамасыз ету функциясын орындайтын тиімді тұрақтандырушы институтқа айналды. Айрықша конституциялық мәртебеге ие, Парламентте депутаттық өкілдігі бар Ассамблея Қазақстандағы барлық этностардың мүдделерін білдіре отырып, қоғам өміріне, заңдарды талқылау және қабылдау үдерісіне белсенді қатысып отырады.
Елдің тұрақты экономикалық өсімін қамтамасыз ету тұрақтылықтың маңызды базалық құрауышы екені белгілі. Бұл тұрғыдан Қазақстанның экономикалық саясаты тұрақты өсімді мақсат етеді. Әлемдік экономикалық дағдарыстың еліміздің дамуына шынайы әсерінен туындаған қиындықтарға қарамастан, бізге нарықты трансформациялық өзгертудің, тұрақты банктік-қаржылық жүйені орнатудың, меншіктік-кәсіпкерлік класты құрудың, стратегиялық салаларға мемлекеттің бақылауын қамтамасыз етудің, қолайлы инвестициялық ахуал жасаудың сәті түсті. Уақтылы қабылданған шаралардың арқасында республика соңғы жиырма жыл ішіндегі әлемдік экономикалық дағдарыстың салдарын дер кезінде және табысты шеше алды. Сондай-ақ, қазіргі заманғы экономикадағы әрі мемлекет өмірінің басқа салаларындағы проблемалық мәселелерді өз ретімен шешіп келеді.
Жоғарыда аталған экономикалық оң үдерістер қоғамдағы әлеуметтік тұрақтылықты нығайту үшін үлкен маңызға ие, өйткені, ол халықты тұрақты жұмыспен қамтамасыз етуге, яғни тұрақты табыс көзімен және басқа да әлеуметтік-экономикалық игіліктермен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Мемлекет әлеуметтік тұрақтылықты қамтамасыз етуде маңызды рөл атқаратын, орта тап санатын қалыптастыратын тетік ретінде кәсіпкерлікті, шағын және орта бизнесті дамытуға ерекше көңіл бөлуде. Аталған әлеуметтік топ санаты өзінің еңбекпен тапқан мал-мүлкін сақтаудың және көбейтудің кепілі болып табылатын қоғамдық тыныштық пен тәртіпті сақтауға мүдделі болады.
Аталғандарды ескерсек, республикамыз ұзақ мерзімде бағдарға алатын әлеуметтік стратификациядағы нысаналы өлшемшарттар орта тап санаты халықтың 50-70%-ын құрайтын дамыған елдердегі ұқсас көрсеткіштер болып табылады. Азаматтардың әл-ауқатын қамтамасыз ету әлеуметтік тұрақтылық үшін ерекше маңызды, ол – өзімен бірге интегралдық қасиетке ие және қоғамның тыныштығын айқындайтын барлық басқа факторлардың негізі. Ол қоғамға айрықша біртұтастық қасиет береді және экономиканың, саясаттың, рухани-идеологиялық өмірдің тұрақтылығына әсер етеді. Әлеуметтік тұрақтылық адамдардың сұранысын қанағаттандыру, олардың мүдделерін, құндылықтары мен мақсаттарын өз әрекеттері арқылы іске асыруына қарай қалыптасады.
Әлеуметтік тұрақтылыққа әсер ететін факторлардың ішіндегі дараланатындары: әлеуметтік теңдік; әлеуметтік ынтымақтастық пен әріптестік; мемлекет пен бизнестің әлеуметтік жауапкершілігі; халықтың жұмыспен және тұрақты кіріспен қамтамасыз етілуі; тұрғын үйдің, білім берудің, денсаулық сақтау мен мәдениеттің кең көлемдегі түрі, жоғары сапасы мен қолжетімділігі. Әлеуметтік тұрақтылықты нығайтуға әлеуметтік кепілдіктер мен азаматтардың өз тағдырына жеке жауапкершілігінің аралас жүйесін негіз етіп алатын әлеуметтік саясаттың жаңа қағидаттарына өту жәрдемдесетін болады. Президент атап өткендей, мұндай саясаттың басты мақсаты – халықтың тұрмыс деңгейін көтеру, Қазақстанда кедейшілік пен әлеуметтік теңсіздіктің өсуіне жол бермеу. Азаматтарға ең төменгі әлеуметтік стандарттарға кепілдік бере отырып, мемлекет халықтың негізгі өмірлік сұраныстарын қанағаттандыру үшін жағдай жасайды. Соған қарамастан, көрсетілген әлеуметтік ынтымақтастық шарасы шеңберінде мемлекет халықтың көмекке объективті түрді мұқтаж тобына ғана қолдау көрсететін болады.
Әлеуметтік қорғау жүйесін күшейту шеңберінде бұдан әрі атаулы әлеуметтік көмек мөлшерін ұлғайту, әлеуметтік мақсаттағы көрсетілетін мемлекеттік қызметтер түрлерін кеңейту күтіледі. Заңды экономикалық өндіріс өрісіндегі, соның ішінде халықты зейнетақымен қамтамасыз ету, әлеуметтік сақтандыру және әлеуметтік тұрғыдағы өзге де мәселелерді шешу мақсатында «өзін өзі жұмыспен қамтығандар» деп аталатын халықтың санатын тарту жөніндегі жұмыстар жалғасын табуда. Сонымен бір мезгілде, іскерлік бастамашылықты ынталандыру жолымен жұмыспен қамтуды арттыруға, қолайлы инвестициялық жағдай жасауға, жаңа өндірістік қуаттар мен қызмет көрсету салаларын дамыту жолымен жұмыс орындарының санын ұлғайтуға бағытталған шаралар топтамасын кеңейту көзделуде.
Қоғамның тұрақтылығымен қатар, мемлекеттің, бизнестің және жалдамалы жұмысшылардың ынтымақтастық пен әріптестікті жүзеге асыруы, туындаған шиеленістерді өркениетті шеше алуы, келіссөздердің көмегімен әлеуметтік бейбітшілікке, ымыра мен бәтуаға қол жеткізуі сияқты маңызды қасиеттеріне мән бермей өтуге болмайды.
Осы тұрғыдан мемлекеттің, кәсіподақтардың және жұмыс берушілердің арасындағы келіссөздердің заңды белгіленген рәсімдері – трипартизм, сондай-ақ, компанияның қоғам өмірін жақсартуға және қоршаған ортаны қорғауға қатысу жөніндегі ерікті шешімін білдіретін корпоративтік әлеуметтік жауапкершілік тетіктері маңызды. Қазақстанда трипартизм функциясын республикалық үшжақты еңбек және әлеуметтік қатынастар саласындағы Әлеуметтік әріптестік комиссиясы орындауда.
Сонымен бірге, соңғы уақыттарда бұрынғы трипартизмнен түбегейлі түрде өзгешеленетін әлеуметтік әріптестіктің жаңа жүйесі әлемде кеңінен қолданылуда. Жаңа жүйенің ескі жүйеден басты айырмашылығы оған кәсіподақтармен бірлесіп бүгінде дамудың жаңа жолына түскен, әлеуметтік-экономикалық және саяси қатынастардың елеулі факторына айналған азаматтық қоғам ұйымдарының белсенді қатысуында. Осы үрдісті ескере отырып, елімізде азаматтық қоғамның дамуына қарай әлеуметтік өзара іс-қимылдың көрсетілген үлгісіне сатылай өту жүріп жатыр.
Қоғамды тұрақтандыруда дамудың материалдық емес факторларына аз көңіл бөлінбейтіні белгілі. Бұл орайда, «Мәңгілік Ел» және «Ұлы Дала елі» тұжырымдамаларын іске асырудың маңызы ерекше. Елімізде ұлттар бірлігі мен қоғамдық келісімді нығайтуға, патриотизмге тәрбиелеуге бағытталған бұл бағдарламалар – елдегі тұрақтылық пен орнықты дамуды қамтамасыз етудің кепілі, рухани қозғаушы күші болары анық.
Ақан БИЖАНОВ,
Парламент Сенаты Әлеуметтік-мәдени даму және ғылым комитетінің төрағасы,
саясаттану ғылымдарының докторы
