Қазақстанды өзі үшін ыстық мекен санайды

«Әр келген сайын Нұрсұлтан Назарбаевтың сан қырлы сындарлы саясатына тәнті боламын», – дейді мәскеулік сарапшы А.СПИЦЫН Ресей Президенті жанындағы Мемлекеттік қызмет және Ресей халық шаруашылығы академиясының профессоры, атақты экономист-ғалым Анатолий СПИЦЫН көп жылдар бойы Қазақстанда қызмет атқарса, саналы ғұмырының бір бөлігін Қызылжар өңірінде өткізген. 2015 жылғы президенттік сайлау кезінде есімі шетелге де жақсы танымал тұлғамен әңгімелесудің сәті түскен. Оның алдындағы сапарлар барысында да сұхбаттасудың орайы келген. Жуырдағы тілдесуден алған әсерлеріміз бен бұрынырақ қойын дәптерге түс­кен ой-толғамдарды жинақтап, оқырмандар назарына ұсынғанды жөн көрдік. – Анатолий Тихонович, Қазақстан­ға, оның ішінде, Қызылжар өңіріне жиі келуіңізге қарағанда, туған өлкеңізге деген ынтық көңіліңізді, сағыныш сезі­міңізді баса алмай жүрген сияқтысыз. – Жоқ, менің туып-өскен жерім – Ресей. – Солтүстікқазақстандықтар сізді осы өңірдің байырғы тұрғыны ретінде қабыл­дап, құрмет тұтады. Мұндай бай­ламға, сірә, «Достық» орденін кеудеге жарқырата таққаныңыз, Солтүстік Қазақ­стан облысының құрметті азаматы атанғаныңыз, саяси мәні зор сай­лауларға байқаушы ретінде шын ықы­лас-пейілмен қатысатыныңыз себеп болған тәрізді. Қалай десек те, ортада тамыры әріден басталатын бір байланыс жатқан секілді. – Жерлестерім облыс экономикасының дамуына қосқан азды-көпті еңбегімді баға­лап жатса, оған қуанбасам ренжімей­мін. «Жерлестерім» деген сөзге ерекше екпін түсіріп отырғаным, 1962 жылы Одесса теңіз флоты инженерлері институ­тын бітіргеннен кейін еңбек жолымды Петропавл қаласында бастадым. Білім саласында, кейінірек қалалық, облыс­тық комсомол комитеттерінде қыз­мет атқардым. КОКП ОК жанындағы Қоғам­дық ғылымдар академиясының аспирантурасын тәмамдаған соң, облыстық партия комитетінің құрылыс бөлімі мең­герушілігінің тізгінін ұстадым. 4 жылдай облатком төрағасының бірінші орынбасары болдым. 20 жылымды осы өңірдің өркендеуіне арнаппын. 6 жылға жуық Торғай облыстық партия комитетінің хат­­шысы қызметін атқарып, қалған ғұмы­­рым Ресейде өтіп келеді. Кіндік қаным тамған жерім Краснодар өлкесі бол­ға­ны­мен, Қазақстан – мен үшін ерекше ыс­тық мекен. Әркез жылылықпен еске аламын. – Талай уақыт ауқымды эконо­ми­калық құрылымдарға жетекшілік еттіңіз. Бүгінгі күні Еуразиялық эко­но­микалық қоғамдастықтың инте­грациялық проблемалар жөнін­дегі стратегиялық зерттеулер инсти­туты­ның директорысыз. 170-ке жуық ғы­лыми мақалалардың, 12 жеке, 14 ұжым­­дық монографиялардың авторысыз. Осынау қомақты еңбектеріңіздің бір шо­ғыры Қазақстанның экономикасын, Елбасымыздың жан-жақты тара­зыланған саяси ұстанымдары мен көзқарастарын саралауға арналған. Осының сырын түсіндіре кетсеңіз. – Әңгімені жуырда мұхиттың арғы жағында өткен Ядролық қауіпсіздік жөніндегі жаһандық саммиттен бастайын. Осымен төртінші рет ұйымдастырылған алқалы басқосудың күн тәртібіне барша адамзатты қатты мазасыздандырып отырған соғыс тақырыбының шығарылуы жаһандану дәуіріндегі бітіспес талас-тартыстар мен дау-жанжалдардың барған сайын зорайып, шешімін таппаған жағдайда орны толмас сұмдық зардаптарға ұрын­дыратынын аңғартады. Бұл – бір. Екіншіден, жаппай қырып-жоятын жойқын қарулар арсеналын азайту жөніндегі келіссөздердің табыссыз аяқ­талуы, оны айтамыз-ау, осыдан 20 жыл бұрын БҰҰ шеңберінде Ядролық сы­нақ­тарға біржола тыйым салу туралы шарттың әлі күнге дейін күшіне енбей келе жатқаны неліктен деген сауал төңіре­гінде ойлансақ, алдымен Нұрсұлтан Әбішұлының «Әлем. ХХІ ғасыр» манифе­сіне жүгінген абзал. Онда жетекші мемлекет лидерлерімен қоса, бүкіл әлем үкіметтерін, саясаткерлерін, ғалымдарын, бизнесмендерін, өнер қайраткерлерін және миллиондаған адамдардың күш-жігерін өткен ғасырлардың қателіктерін қайталауға жол бермей, күш біріктіруге үндеуі, іс-әрекетсіз отыру немесе бітімгер­шілік қызметпен айналысқансу әлемдік апатпен пара-пар екендігін ұғындыруы шетін мәселені дөп басатын және дер кезінде айта білетін сұңғыла саясаткердің ғана қолынан келсе керек. Осы жолы да білікті стратег, білімді экономист ретінде таныла білді. Н.Назарбаев 1994 жылы М.Ломоносов атын­дағы университет қабырғасында еура­зияшылдық туралы ой-толғамдарын ортаға салғанда, тыңдау бақытына ие бол­ғандардың бірімін. Содан бері оның саясаттағы, экономикадағы қадамдарын қалт жіберген емеспін. Алысты болжай білетін көрегендігіне 1990-жылдардың қиын кезеңінде 6 жыл кеңесші болғанда көзім анық жеткен. Соған орай, көптеген мақа­ла­­лар циклын, дәрістер мен баян­дама­лар арнадым. Олардың бір парасы «Қазіргі экономиканың жаһандану мәсе­ле­лері және оларды шешудегі Қазақ­стан­ның рөлі», «Н.Назарбаевтың әлем­дік экономиканың жаңа үлгісін қалып­тас­тыру­дағы және қоғамды әлеуметтік жаң­ғыр­тудағы страте­гиялық бастамалары» деп аталады. Ол күрделі кезеңнің ұтымды шешім­дерін үнемі әлем назарына ұсынып отыра­­ды. Қазақстан Республикасының Прези­­дент­тігіне кандидаттың былтырғы сайлауалды бағдарламасында дәуірдің сын-қатерлерінің алға тартылуы кездей­соқ емес. Шынында да, әлемдік нарық­тар­да энергия көздері мен металл баға­лары­ның күрт құлдырауы жаһандық және өңірлік тәуекелдерді күшейте түскені рас. Әскери-саяси ахуалдың, халықара­лық терроризм, конфессияаралық байланыс­тардың ширыққаны жасырын емес. Жаңа соғыс ошақтарының пайда болып, державалар арасында бір-біріне де­ген сенімсіздік орнықты. Осындай қауіп­тердің ықтималдылығын алдын ала бол­жай білген сұңғыла саясаткер «Қазақстан-2050» Стратегиясында да адамзат болып еңсеруге тура келетін сын-қа­терлерді санамалап көрсеткен бола­тын. Осы бір сабақтастық манифесте жал­ғасып, алда ерекше және терең өзгерістер күтіп тұрғаны қадап айтылды. Қазақстан әлемдік және өңірлік саясаттың белсенді қатысушысы ретінде зор беделге ие екенін тағы бір әйгіледі. Сөз арасында Астана экономикалық форумында да баяндама жасайтынымды, Н.Назарбаевтың таңдамалы туындылары мен Қазақстан Президентінің «ХХІ ғасырда тұрақты дамудың жаһандық энер­го­­эко­логиялық стратегиясы» кітабы­ның орыс және ағылшын тілдерінде шығуы­на мұрындық болғанымды айта кетейін. – ХХІ ғасырда адамзатқа өзін өзі демилитаризациялау жағына батыл бетбұрыс жасамаса, яғни одан басқа балама мүмкіндік жоқ екенін көре, біле тұра қазіргі ұлттық лидер­лер мен саясаткерлер кез келген сәтте тұтануға даяр ықтимал қауіп-қатерлерді еңсеру­ге келгенде неге біріге бермейді? – Оның түп-тамырын баяғыдан жалғасып келе жатқан «қырғи-қабақ соғыстың» салдарынан іздеген жөн. Бір-біріне күш, доқ көрсету, саяси мәмілелерге, бейбіт келісімдерге келе алмау, өзара сенім қағидаттарын жоғалтып алу, жаппай қарулануды есепсіз баю көзіне айналдыру себепті халықаралық жағдай ушыға түспесе, бәсеңдер түрі байқалмайды. Жұрт­­шылыққа жаһандану үрдістері, инте­грациялық қарым-қатынастар көбіне теріс жағынан түсіндіріледі. Әрине, жаһанданудан ешкім де тыс қала алмасы анық. Бірақ саясат­кер­лер мен ғалымдар көбіне осы үр­діс­­­т­ің экспансиялық толқындарын әңгі­ме­леу­­мен шектеліп жүр. Жаһандану құбы­­­лыстарын Нұрсұлтан Әбішұлы секіл­ді бүгінгі күннің геосаяси жағдайын жан-жақ­ты сүзгіден өткізе отырып, өз заңды­лық­тары мен ерекшеліктері, пай­дасы мен зиянды жақтары бар тұтас жүйе ре­тінде қарастырған абзал болар еді. Әлемдік деңгейде билік жүргізіп отырғандар экономикасы мықты елдер екені бесенеден белгілі. Мәселен, АҚШ-тың ішкі жалпы өнімі 15 триллион долларға жуық. Бүкіл Еуропа жиналса, 11 триллион долларды әрең құрайды. Бұл көрсеткіш жөнінен оны Қытай өкшелеп келеді. Үндістан да қалысар емес. ТМД аясында сөз қозғайтын болсақ, индустриялық-инно­вациялық даму қарқыны жағынан тиімді экономикалық-әлеуметтік үлгі қалып­тастырған Қазақстанды атауға бола­ды. Экономикалық санкцияларға қарамас­тан, Ресей, Беларусь қарқын ала түскен. Десек те, экономикада рөлі орасан АҚШ-тың дамушы елдерге деген саяси өктемдігі айтарлықтай. «Кредит Суис» зерттеулер институтының деректері бо­йын­ша, әлем тұрғындарының 1 пайызы байлықтың 40 пайызын иеленсе, кері­сінше, тұрғындардың 70 пайызына небәрі 3-ақ пайыз үлес тиеді. Сол себепті, жуық арад­а ауқымды қаржылық жағдай тепе-тең­дігі орнай қалады деп үміттену – бос қиял. Осы орайда, Н.Назарбаевтың БҰҰ жа­­ны­­нан тиімді эмиссиялық орталық құру, оған Қауіпсіздік Кеңесін тарту жө­нін­­де бұрынырақ айтқан ұсынысы ойға оралады. Екіншіден, трансұлттық капиталдың есепсіз шоғырлануы салдарынан эконо­микалық белсенді елдер ықпалын одан әрі күшейте түскенін аңғарамыз. Әлемде 500 ірі компания осы санатқа жатады. Олар өнеркәсіп нарығының – 60, астықтың – 70, түсті металл мен алтынның – 80, жаңа технологиялардың 85 пайызын уыс­тарында ұстап отыр. Бұдан бөлек, мемлекеттер «қазынасына» кірмейтін қисап­сыз қаражат тасқынын иеленеді. Оның мөлшері 10 триллион долларға жетеғабыл. Үшіншіден, әлеуметтік дамудың әрқи­­лы­лығында. 2014 жылы өткен VІІ Ас­тана экономикалық форумында Нұрсұлтан Әбішұлы бұл мәселеге арнайы тоқталып, нақты мысалдар келтірген болатын. Форум аясында ұйымдастырылған «Қазақстанның 2050 жылға дейінгі болашақ тұрақты энергетикасы стратегия­сы» панельді сессиясында баяндама жасап, заманауи энергия көздеріне жаппай қол жеткізу, қайта жаңғыртылған энергия тиімділікті екі еселеу мәселелерін сөз еткен болатынмын. Президенттеріңіздің «алдымен – экономика, сосын – саясат» деген ұстаны­мы­нан осындай тұжырым жасауға болады.  – Сөзіміздің соңында Қазақстанның қазіргі даму барысын қалай бағалай­тыныңызды білсек.  – Қазақстан Тәуелсіздіктің алғашқы күнінен бастап өзінің даму жолымен ілгері басып келеді. Бүгінгі таңда посткеңестік елдер арасында, қай жағынан болсын, көш ілгері кеткен. 1990-жылдармен салыс­­тырғанда ішкі жалпы өнім – 12, қазақ­­стандықтардың табысы 16 есе өсіп, жұмыссыздық деңгейі 2 есе төмендеген. Қазіргідей мың құбылған алмағайып заманда жүздеген этнос пен 20-ға жуық конфессияны ымыраға келтіріп, бір шаңы­рақ астына жұмылдыра білген ел кемде-кем. Жаңа, тың серпілістерді көрген сайын қуанамын. Жүздеріңіз жарқын, ер­теңге сенімдісіздер. Балаларыңыз­дың, неме­релеріңіздің тағдырына алаңда­май­сыздар. Кез келген адамның саяси ахуалы тұрақты, қуатты, жанға жайлы жер­де өмір сүргенді, тұрмысының бақуат­ты болғанын қалауы – заңдылық. «Қазақстан-2050» Стра­тегиясын, «Нұрлы Жол» бағдарламасын, Бес халықтық реформаны іске қостыңыздар. Қазақстан халқы Ассамблеясы өміршеңдігін танытты. ЕАЭО аясында нарық көкжиегі кеңейді. Түпкі мақсат – озық 30 елдің қатарына қосылу, Мәңгілік Ел идеясын орнықтыру. Босқындардың толассыз легін, миграция тасқынын көре отырып, қазақстандықтардың мақсаткерлігіне, еңбексүйгіштігіне, достық­ты, бірлікті қадірлей білетініне сүйсінесің, қызығасың. «Кемедегінің жаны бір» деп текке айтылмаған. Манифест жаһандық бәсекелестік және халықаралық тұрақ­сыз­дық ғасырында өзара түсініс­тіктің ауадай қажеттігін алға тартты. Ондағы ма­ңыз­ды ережелердің бірі ретінде БҰҰ аясын­­да бейбітшілік пен тұрақтылық және қауіпсіздік бойынша қуатты коали­­ция құру қажеттілігін бөле-жара айт­қым келеді. Барша мемлекеттер күш бірік­тіргенде ғана бөлшектенуге жол беріл­мей­ді, ядролық қарулар таратылмайды.  – Жүрекжарды әңгімеңізге рахмет. Әңгімелескен Өмір ЕСҚАЛИ, «Егемен Қазақстан» Солтүстік Қазақстан облысы