Өр алтайдың өрені

Өткен ХХ ғасырдың 70-80-жылдары ту­ған әдебиетіміздің табалдырығын ал­ғаш аттаған бір шоғыр жас жазушылар өз қол­таңбаларын таныта келді. Алдын­дағы аға­лары, әсіресе, жаңа ой, жаңаша көр­кемдік таным биігінен көрініп, 60­-­жылдардың өр­кені атанған әдебиет­шілердің өкшесін баса шыққан бұл бу­ын­ның барлық жанрда өнімді еңбек еткенін, сол тұста жарық көр­ген роман, по­вестерді парақтап отырсаңыз, анық аң­ға­ра­сыз. Осылайша, сол жылдары әр алуан та­қырыптарды қамти алған, тосын көр­кем­дік жинақтаулар мен биік суреткерліктің мол мүмкіндіктеріне жол ашқан, қаулай көте­рілген қазақ прозасына өз тақы­ры­бы­мен, өз үнімен, өз соқпағымен келген талантты көштің бел ортасында жазушы Әлібек Асқаровтың да есімі бірден көзге түсті. Демек, қаламгер Әлібек Асқаров­тың ту­ындылары да өз оқырманын бірден тапты деген сөз. Бүгіндері иісі қа­заққа танымал суреткер жазу­шы­ла­рымыздың бірі Әлібек Асқаровқа қатысы бар анықтамалықтарды парақтай бас­та­сақ, төмендегідей мә­лімет­терді жолық­ты­рамыз. Жас дарын алдымен Алматы көр­кемсурет училищесін, сонан соң Қа­зақ мемлекеттік университетінің жур­налистика факультетін бітірген. Кескін өне­рі мен көркемсөз өнерін қатар алып жү­руді армандаған романтик жастың биік мақсаты көрінеді. Ол кезде ҚазҰУ-да тіл, әдебиет және журналистика факультеті қай­нап жататын. Күн құрғатпай, дүркін-дүр­кін қазақтың айтулы қаламгерлері уни­верситетке атбасын тіреп, үлкен-үл­кен кездесулер өткізетін. Жас ақындар тыр­нақалды туындыларының тұсауын осында кесуге асығатын. Алыс ауыл­дар­дан жа­зу­шы, журналист болуды арман етіп келген жас өрендердің барлығы сол аға­ларының алдын көрді, тағылымына қанықты. Студент Әлібек Асқаров та сол тәлімі терең, тағдырлы кездесулердің бірде-біреуін қалт жіберген жоқ. Университетті бітіре салып, бірден бас­пасөз қызметіне араласты. 1975-1986 жыл­дары «Білім және еңбек» (қазіргі «Зерде») журналының көркемдеуші ре­дак­торы, әде­би қызметкері, бөлім мең­герушісі, жа­уапты хатшысы, 1986-1992 жы­лы «Өнер» баспасының бас ре­дак­то­ры, 1992-1993 жыл­дары Қазақстан Пре­зи­денті мен Министрлер Кабинеті ап­параты ішкі саясат бөлімінің аға референті, 1993 жылы Бас­пасөз және бұқа­ралық ақпарат минис­трі­нің орынбасары, кейін бірінші орынбасары ретінде еңбек етті. Қазір де қара жаяу емес. Президент Әкімшілігі ішкі саясат бөлімі мең­ге­ру­шісінің орынбасары қыз­ме­тін биік абы­рой­мен атқарып келеді. Қаламгерлік пен қоғамдық қызметті қа­тар алып жүру оңай емес. Оған да үл­кен қажыр-қайрат, қайсарлық керек. Алай­да, қарапайым қалың қазақ оқыр­ма­нына Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Әлібек Асқаров алдымен жазушы, хал­қы­мыздың қасиетті қарашаңырағы, өнер мен әде­биет­тің құты қонған мекен өр Алтайдың, асқақ Алтайдың жыршысы ре­тінде та­нылды. Кезінде кім-кім де қо­ғамда белгілі бір қызмет атқарды. Біреу бригадир, біреу директор, біреу жұ­мыс­шы, не шаруа, біреу министр дегендей. Бірақ соның бәрі кейін ұмытылады, кейінгі ұрпақтың есінде со­лардың қа­ла­мынан қалған рухани мұра, яғни асыл сөз бен ән, өнер, ғылым ғана қалады. Сондықтан да бұрынғылардан «жақ­сы­ның аты өлмейді, ғалымның хаты өл­мей­ді» деген өшпес даналық қалған. Ендеше, азаматты жақынырақ тану үшін оның шығармашылық әлемінен, осы­ған дейінгі жарық көрген, ел мо­йын­даған көркем дүниелерінен ой түйіп, пікір тар­қатып көрейік. Үлкен әдебиетке 1980 жыл­дардың басында келіп қосыл­ған Әлібек Асқаров – біздің өнімді еңбек еткен жа­зушы­ларымыздың бірі. Оның дәлелі Әлібек Асқаровтың «Құтмекен» (1979), «Тайга толғауы» (1981), «Жасыл әлемге саяхат» (1985), «Ерте түскен боз­қырау» (1989), «Өр Алтай, мен қайтейін биі­гіңді» (1998), «Мұнар тауды, мұзарт шың­ды аңсаймын» (2003), «Социализм әңгі­ме­ле­рі» (2006), «Социализм хикая­ла­ры» (2007), «Кешегі күннің хикаясы» (2008), «Тау самалы» (2009) кітаптары­ның авторы екен­дігі. Бұл кітаптардың көп­шілігі әде­биет сүйер қауымның ілтипатына бөленіп, баспасөзде сын­шы­лар­дың оң бағасын ал­ған дүниелер. Алайда бізге солардың ішіндегі ең бір сүбелісі, әзірше жазушы Ә.Асқаровтың жазушылық әле­мінің Хан тәңірісіндей алыстан мен­мұн­далап тұра­тын еңселісі, көріктісі оның «Өр Алтай, мен қайтейін биігіңді» деп аталатын романы секілді болып көрінеді. Романның басты кейіпкерлері – бүкіл түр­кі халықтарының алтын бесігі болған қарт Ал­тайдың қиян шетіндегі Мұқыр деп ата­латын елді мекеніндегі Төртінші бригада деп аталатын шағын ауылдың адам­дары: мұғалім Меліс, оның Құдай қосқан қосағы Зайра, қайынатасы Қасиман, қа­йын­енесі Ділбар, балташы Бай­ғоныс, моторист Сәрсен мен оның зайыбы Әлипа, қазақ болып кеткен ерлі-зайыпты орыс­тар Метрей шал мен Пелегая, осы құйтақандай ша­ғын ауылдың жар дегендегі жалғыз пош­ташысы Сәлима, займкеде қырық жыл қой бағып, жасы зейнетке жетіп жуырда ғана осы елге келіп қосылған Кәрім шал мен Нарша. Төртінші бригада деп атала­тын бұл ауылда жоғарыда аталған жеті-ақ үй қалған, бір замандардағы жүз үйге жетіп жығылатын әжептәуір ауылдың қалған тұр­ғындары кешегі қайта құру, оңтай­лан­дыру заманында жақын маңдағы ірі елді мекендер мен қалаларға кәсіп іздеп көшіп кеткен. Ал мына қалған жеті үй болса туған жерді қимай қалып қойған. Жо­ғары­да­ғылардың мейірімі түсіп, ауыл тіршілігі қайтадан оңала ма деген есек дәмеден де құр емес, сондықтан ор­та­лыққа, ондағы ел бас­шы­ларының ауыз ләміне қарап, күнде елеңдейді. Ауылдағы бастауыш мектеп те, медпункт те, тіпті дүкен де жабылған. Теледидар көр­сетпейді, телефон байланысы үзіл­ген. Төр­тінші бригадалықтарды сыртқы әлем­мен бай­ланыстырып тұрған жалғыз нәрсе – орталықтан Сәлима пошташы же­ті­сіне бір рет алып келетін буда-буда газет-журнал мен хат-хабарлар ғана. Бірақ сонда да шағын ауылдың адамдары туған жерін қимайды, бейнебір тылсым құдірет оларды осы бір қияндағы мекенге кіндіктерінен бай­лап, матап кеткендей. Өздеріне салса, осы арадан қозғалғысы жоқ. Жазушы Ә.Асқаров осы шығармасында өзін қазақ әдебиетінде іргесін Ж.Ай­ма­уы­тов, Б.Майлин, М.Әуезов секілді майталмандар мықтап қалап кеткен пси­хо­ло­гия­лық про­заның айтулы шебері ретінде көр­сете білді. Әр кейіпкер өзінше бір әлем. Ха­рактерлер бір бірін қайталамайды, ол образдардың әрбір іс-қимылы, қарекеті осы кейіп­кер­лер­дің өздерінің адамдық бол­мыстарына сай пі­шіл­ген. Сондықтан олар сізді қапысыз сендіреді, өздерімен бірге бір қуантып, бір мұ­ңайтып, жан дүниеңізді сан түрлі күйге бөлейді. Төртінші бригаданың тұрғындары секілді автордың да өр Алтайдың, асқақ Ал­тайдың бір түкпірінде ұмыт қалып қой­ған осы бір шағын қыстақты қимайтыны, оны нәзік сезіммен сүйетіндігі, сағы­на­тыны әр­бір көркемдік детальдан, авторлық ремаркадан байқалып қалады. Бұл өз кезегінде шығарманың эмо­ция­лық қуатын, көр­кемдік әсерін одан сайын күшейте түседі. Осы шығарманы оқып отырғанымызда қазір есімі бүкіл дүниеге әйгілі орыстың аса талантты жазушысы Валентин Рас­пу­тин­нің «Ма­терамен қоштасу» деп аталатын повесі еріксіз есімізге оралады. Онда да Ангараға су электр станциясын салмақшы болғандықтан, судың астында қалып қоюға тиісті Матера аралындағы шағын дерев­ня­ның Богодул шал мен Настя кемпір бас­таған азғантай тұрғын­да­рының туған жерді қиып кете алмай сарсаңға түсуі суреттелетін еді ғой. Бірақ аталған шығармалардағы негізгі лейтмотивтерде аздап ұқсастық болғанымен, Әлібек Асқаров жаса­ған характерлер Распутин кейіпкерлерін ешбір қайталамайды. Ә.Асқаров романындағы образдардың бітімі өзгеше, олар біздің қазақтық төл­тума, ұлттық калоритімізбен суарылған. Әлібек Ас­қаровтың кейіпкерлері сон­дық­тан дүниеге қазақтың көзімен қарап, қа­зақ­тың көзімен баға береді. Бірдеңені сүйсе де қазақша сүйіп, жек көрсе де, қазақша жек көреді. Бір ғана мысал: «Балалардың кен­жесі – Қайша. Сол Қайшасы бесінші сы­ныптан бастап каникул сайын көкесіне кітап оқып беріп жүр. Қазір – тоғы­зын­шы­да. Баяғыдағы «Батырлар жырының» мұ­қа­ба­сы жүндей түтіліп, беттері сарғайып, бү­гінде әбден ескірген. Тегі, Қам­бар болар, сыртында бүркіт ұстап, сауыт киген бір батырдың әлеміш әдемі суреті бар еді. Соның батыры жоқ, бүркіттің бір қана­ты, аттың бір құлағы ғана қалыпты қалқиып. Мейлі, кітап ескіре берсін, бәрібір Қабекең үшін бұдан ардақты, бұдан мықты кітап жоқ. Қайшасы кезекті каникулға шық­қан­ша кі­тапты ақ матаға қаттап орап, сан­дық­тың түбіне сақтап қояды. Былтырғы жылы жұрт жапа-тармағай Мұ­қырға көшіп жатқанда, біреудің үйінен сырты жұлым-жұлым, шетін тышқан кемірген «Рүстем-дастанды» қолға түсіргені бар. Дәл сол күнге дейін Қабекең іштей өзін батырлар қиссаларының асқан білгірі санап жүретін. Көлемі күректей кере қарыс мына кітапты көргенде таң-тамаша қалған. – Әкіри, мынау қиссаға ұқсайды ғой – деп, іші құрғыры қылп ете қалды. Қабекең өзін қисса-жырдың білгірі санаса сана­ған­дай-ақ еді. Кіндігінен тараған бала­ла­ры­ның бесеуі де осы «Батырлар жырын» кө­ке­сіне жырлап берумен ержетісті. Оның үстіне кейде қонақ болып осы үйге әлдебір бала-шаға келе қалса, Қабекең оларға да жан­тая жатып кітап оқытып жіберетін. Бар-жоғы жалғыз-ақ кітап, бұл ғұмырында кем дегенде өзін жүз рет парақтап, төң­кер­ген шығар. Бәрібір құлақ құрышы қанып, көңілі бір сусындап көрген емес» (Асқаров Ә. Өр Алтай, мен қайтейін биігіңді. – Алматы: Раритет, 2006.). Мұндағы Қабекең – Төртінші брига­даның белсенді, көзі ашық тұрғындарының бірі Қабден. Осын­дай өмірінде бар-жоғы «Ба­тырлар жыры» деп аталатын бір-ақ кітап оқыған, үйіне кел­ген жас қонағына сол кітапты жантая жа­тып бір оқытпай жібермейтін, сол ар­қы­лы жаны тіл жеткісіз тамаша ләззатқа бө­ле­нетін бір-бір Қабекеңдер бәріміздің ауы­лы­мызда да бар еді ғой. Бәлкім, қазіргі білмейтіні жердің астындағы біздің оқы­мыс­ты заман­дастарымыздың кө­зімен қара­ған­да, әпенділеу көрінетін сол Қа­бекеңдер емес пе еді ең алғаш біздің бала көңілімізге адам­гершіліктің абзал рухтарын көгеріп көктеткен. Осы тұрғыдан кел­генде де бізді, оқырманды көңіл көк­жиегінен көшіп, ұмы­тылып бара жатқан ба­лалық ша­ғы­мыз­дың қимас көріністерімен қайта табыстырған су­реткер Әлібекке риза­шы­лығымызды білдіруіміз керек. Әдебиет – халықтың жаны ғана емес, жады да. Біздің адами құндылық­та­ры­мызды келесі ұрпақтарға жеткізетін бірден бір құдірет те осы көркемсөз өнері. Әлі­бек өзінің аталмыш романында Алтай­дың бір қиянындағы бір ауыл­дың мә­селелерін қозғау арқылы ел тағдырына жол салып отыр. Жазушы аталған романы арқылы, сол романдағы кейіпкерлердің терең бейнеленетін жан дүниесі, ісі мен қарекеттері арқылы адам тағдырын, ауыл тағдырын бізге төтелеп емес, астарлап, көркемдеп жет­кізеді. Мұндай іргелі идеяларды ха­лық жүрегіне ұялата алған қаламгер бақытты. Қазақ елі үшін ел тағдыры ауылдан бастау алмақ. Қазақ әдебиетінің көркем сөз шебер­лерінің бәрі дерлік ауылдан шық­қан. Әлібек те ауыл баласы. Оның сезімі мен сана­сында ауыл мен балалығы тұтасып кеткен. Бұл керемет жағдай. Әлібек өзімен-өзі болғанда ба­ла­лығына оралса, көз алдына туған ауылы айшық­та­нып шыға келмек. Ауылдан бастау ал­ған ғұмыр мағыналы екен. Осыны бү­гін­гі қалада өскен «асфальт ба­лалары» тү­сі­не ме? Автор ауылын бейнелей оты­рып, сол заманның тыныс-тіршілігіне өзінше диаг­ноз қойған. Оның ауылы бар, яғни рухы сау, бірақ ауыл басында бұлт болып қонған мәселелері бар. Бүгінде жазушы Әлібек ауылға модернизация қажет деп тұр­ғандай. Модернизация болса, урбани­за­ция­ны қайда қоймақпыз. Қазақ ауылы­ның урбанизацияға ілігуі, оның дерті ме, әлде қажеттілігі ме? Оған жауапты кім бер­мек. «Ауылым, алтын бесігім» дегенді кешегі кеңестік идеология ұнатушы еді. Коммунистік режим үшін қазақтардың ауыл-ауыл болып бақташы болғандары аса қажет-ақ еді. Бүгінде заман ағымы өзгерді, енді ауыл тағдыры не болмақ? Бұл жазушының қо­ғам­ның күн тәртібіне қойып отырған мәселесі. Олай болса, бәріміз ойланайық! Әлібек Асқаровтың суреткерлігі, қай­рат­керлігі және кісілігінің түйіскенін екі жағдайдан анық көруге болады. Бірі – «Мәдени мұра» бағдарламасына қатысты сан-салалы және іскерлік пен ұқып­ты­лық­ты қажет ететін елдік істері, екіншісі – «Социализм әңгімелері» циклы. Бұл шы­ғармалар хақында өткен жылдары ақын Қадыр Мырзалиев «Социализм си­паты капитализм көзімен» деп аталған мақала­сын­да біршама жайларды көп­ші­лік назарына жайып салып еді. Біздің бұ­ған қосарымыз,  социализм өтіп кеткен кешегі күн емес, ол  – адамдар санасында орнығып қалған әділеттілікке ізденістің бір қияли түрі. Қоғам өміріндегі, тұр­мыс­тағы сан қилы қиыншылықтарға кездесіп, тауы шағыл­ғанда олардың есіне социализм түседі. Сөйтіп, социализм бү­гін­де архетип болып, мезгіл-мезгіл елес беруін тоқтатар емес. Әлібек әңгімелері социализмнің бет-пер­десін аша ала­тын­дай қауқары бар дүние­лер. Оларды оқып қана қоймай, зерделеу қажеттігі бар. Сонымен қатар жазушының жоға­ры­да аталған повестерінде де қоғамдық-әлеу­меттік түйткіл мәселелер, адам тағ­ды­ры алдың­ғы қатарға шығады. Адам және заман, қоғамдағы кешегі мен бүгін­гі­нің тартысы, игілік пен зұлымдықтың арасы, осынау әлемдік әдебиеттің, өнер­дің мәң­гілік тақырыптық арқауы болып келе жат­қан сауалдарға қаламгер үн қо­сады, жауап іздейді. Әсіресе адам және та­биғат, сол табиғатпен тамырлас ғұмыр кешетін адам­ның тәуелділігі, өмірлік ұс­танымдары, құндылықтары, барлығы да әлеу­меттік, пси­хологиялық талдаудың өзе­гінде суреттеледі. Тіл құнары, ой ау­қы­мы, бейнелеу тереңдігі жағынан бұл шығармалар да қазіргі қазақ прозасының олжалы дүние­лерінің қатарына кірді десек, артық айт­паймыз. Осының барлығы шынайы дарын­ның, көп ізденетін, өз тақырыбын тереңіне үңіліп, көп зерттейтін қаламгердің еншісіне ғана тиесілі. Әлібек Асқаров суреткер, қайраткер әрі кісілікті жан дедік. Оның суреткерлігі ту­ралы шағын болса да жоғарыда айт­тық. Алайда Әлекеңнің осы үш тұғырын бірінен-бірін бөліп айту мүмкін бе? Есімізге байыр­ғы жылдың басында өткен Әлібектің «Алтай – алтын бесік, ата жұрт» деген көркем безендірілген кі­та­бының тұсау­ке­серінде болған естеліктер түсіп отыр. Сонда мінбеге шығып сөй­леу­шілер бұл кітапқа енген «Көккөл», «Шындығатай», «Мұз­тау», «Шабанбай» эс­селері туралы айта келіп, «Философия – әдебиеттің тереңі» дегенге тоқталды. Әлі­бек әде­биеттің, яғни проза жанрының тереңіне қалай бара білген, оның сыры тек иісі қазақ емес, Алтай өңіріне бір қа­дам басқан адам таң-тамаша қалатын өңір­дің керемет сұлулығы. Сұ­лулық – жаны таза, пәк, кісілігі мол, сезімтал жан­ды жазушылық өнерге баулып қана қой­май, оны тіршілік философиясының тұны­ғына қарай жетелеген. Табиғаттың тұнығы мен философияның тұнығы бір ғана өл­шемді қажет етеді, ал адамның өмір сүруге құмарлығын, өмір сүргенде де тек өз қамы үшін емес, өзгелер үлгі болып ғұмыр кешуге бастайтын қуат. Әлібек Асқаров сондай қуатқа ие жан. Біз бұл қаламгер туралы сөзімізді осындай азаматпен замандас болып, мына мазасыз ғұмырдың ыстық-суығын бірге көріп, өмір дәмін бірге татып келе жатқанымызға Жаратушымызға ри­зашылығымызды білдіре отырып, Әлекеңе Өр Алтайдың биігінен де биіктей бер, солар оның арман-қиялына мазмұн, мағына берсін деп тілейміз. Алысты жақын ететін, нық басқан бір қадам дейтін сөз бар, алысың жақын, ғұмы­рың ұзақ болсын қадірлі бауырымыз – Әлібек! Ғарифолла Есім, академик, сенатор. Қансейіт Әбдезұлы, Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың профессоры.