Сығалаған секталар, мардымсыған миссионерлер

Олар туралы біз не білеміз?

Демалыс күні болатын. Есіктің қоңырауы шылдыр етті. Ойымда ештеңе жоқ барып ашып қалсам, қазақтың бір жігіті мен қызы тұр. Біз «Иегова куәгерлеріміз», әңгімелесейік деп едік дейді, онымен қоймай, мынаны оқысаңыз деп қол­дарындағы кітаптарын тық­палайды. Бір жағынан, демалыс уақы­тымды бөліп, мазамды алғанына, екінші жағынан, қазақтың жап-жас жігіті мен қызының қай­дағы бір дінді уағыздап үй-үйді жағалап жүр­геніне ашуым келіп, әлгі екеуіне едәуір сөз айтып тастадым. Күтпеген жерден шырқымды бұзған шақырусыз «қонақ­тарға» ренішімді жет­кізе тұрып, бұл сияқтылар қашанғы үй­лерді аралап, халықты мазалай береді, мұн­­дай­ларға тыйым салатын не заң, не билік жоқ па деген ой да көкейге орала берді. Әлде «иесіз үйді қонағы билейді» дегеннің кері ме?.. Жалпы, соңғы кездері тым көбейіп кеткен осындай діни ағымдар мен секталар дегендер кімдер? Олар нендей мақсаттарды көз­дей­ді? Олар­­дың сені кейде көшеде тоқтатып алып, енді бірде үйіңе жетіп келіп уағыз айта бас­­­тау­ла­рының себебі неде? Неліктен олар аяқтарын соншалықты алшаң басады? Діни сипаттағы түрлі қоз­ға­лыс­тар мен ағымдар туралы сөз қозғауға түрткі салған да осындай сауалдар. Егер тарихқа үңілер болсақ, секталар немесе сектанттық топтар сонау антикалық дә­уірде де өмір сүрген екен. Олардың адамға тигізетін ықпалдары да орасан. Әсіресе, дәс­түр­лі діндерден хабары аз адамдар ондайлардың айт­қан­дарына тез көнетін көрінеді. Өздерін адам­дарды құтқарушы ретінде көрсетіп, жеңіл ойлы еліктегіштерді соңдарына ерте білетіндер әр заманда да табылған. Қазіргі жа­һан­да­ну дәуірі олар үшін тіпті «іздегенге – сұраған» бол­ған сыңайлы. Секталар мен діни ағымдар бұрындары да, қазіргі уақыттарда да халықтың жақсы, үйле­сімді өмірге деген үміттерін жүзеге асыруға, одан қалды, өлгеннен кейін олардың рухтарын азат етуге уәде беру арқылы адамдардың бас­тарын айналдыруды мақсат тұтқан. Осы са­ла­ны зерттеуші мамандардың пайымдау­ла­рын­ша, сек­таларға мүше болған адамдарға олар­дың өмір­лерінде қандайда бір мағынаның пайда болуы мен өздерін қауіпсіз сезінуі айрықша әсер етеді екен. Адамдардың көпшілігіне шым-шытырық, күрделі өмірде өзі үшін дұ­рыс жол тауып алудың қиынға соғып жа­та­ты­ны белгілі. Осыдан келіп олардың сана­ла­рын­да мақсат­сыз­дық, алдағы күндерге деген бей­мә­лімдік қа­лып­тасып, ойлары екіұштылыққа ұласады. Өзі­міз айтқан уағыз­шы­лар да дәл осындай екі­ұдайылықты, яғни адамның қай ба­ғытқа қарай жүрерін білмей дағдарған сәтін оңтайлы пай­даланып, «саған былай қарай жүрген дұ­рыс» деп «жөн» көрсете қояды. Ком­мунистік идеология сап тыйылып, оның орнын ештеңе ал­мас­тыра қоймаған қазіргі ке­зең түрлі уа­ғыз­шылар үшін өте қолайлы бол­ғанға ұқ­сай­ды. Ал енді «қауіпсіздік» жайына келер болсақ, ондай сезім белгілі топқа мүше болу, қандайда бол­ма­сын іс-әрекеттерді, со­ның ішінде діни рәсімдер де бар, бірлесіп жасау нәтижесінде пайда бо­ла­ды екен. Бас­қаша айтқанда, адамдар өзі­нің белгілі бір қауымның мүшесі екенін, жан-жағында мүдделестердің бар екенін біледі. Латын тілінен алынған секта сөзінің ма­ғы­насы біздің тілімізге аударғанда мектеп, ілім, партия деген ұғымды білдіреді. Ал жал­пақ тіл­мен айтар бол­сақ, бұл сөз бөліп алу, кесіп тастау деген түсінікке жақынырақ келеді. Осы­лайша сек­та сөзі дәстүрлі діндерден бө­лі­ніп шыққан діни қауымдастықты немесе топты білдіреді. Осы тұрғыдан келгенде кейбір діни ағымдар өкіл­де­рінің өздері туралы әң­гіме қозғалғанда, біз секта емеспіз деп ақ­талуы шындыққа онша үйлесе қоймайтын сияқты. Егер фактілерге жүгінер болсақ, әлемде ең қа­терлі деген 5 секта бар деп саналады екен. Олардың алғашқысы – Джим Джонс деген уа­ғыз­шы Гайанада құрған «Халық храмы». Бізге жеткен мәліметтер бойынша, Джонс қорқыту мен ұрып-соғу арқылы адам­дар­ды өзіне ба­ғын­дырып отырған. Олардың уағыз­дарының өзі саяси митингілерге ұқсас болып, жекелеген бір поселкеде «кооперативтік социализм» орнат­қан. 1978 жылдың 18 қарашасында бір мыңға жуық АҚШ азаматтары өздеріне өзде­рі қол жұм­сап, өмірлерімен қоштасады. Поселке тұр­ғындарының қайғылы қазаға душар болуы­ның себебі әлі күнге дейін анықталған жоқ. Кейбір деректер бойынша, кооперативті таратамыз деген кезде оның тұрғындары цианды калий ішкен көрінеді. Қауіптілігі жағынан екінші орын ала­тын секта – Аум Синрике. Жапонияда құ­рыл­ған бұл сектаның жекелеген топтары Ресейде де жұмыс істейді деген деректер бар. Секта Жапонияда бірнеше рет террорлық актілер ұйымдас­тырған. Солардың қатарында 12 адамның қаза та­­буына соқтырған Токио метросында болған теракті де бар. 1975 жылы Маршалл Эпплуайт пен Бонни Неттлздің ұйымдастыруымен АҚШ-та дүниеге келген «Жұмақ қақпасы» деп ата­ла­тын секта бұл тізімде үшінші орында тұр. 1997 жылы Эпплуайт Жердің Хейл-Бопп коме­та­сы­мен соқ­ты­ғысатыны күмәнсіз деген наныммен сектаның 39 мүшесін өздеріне қол жұм­сауға көндірген. Ол соңынан ерушілерге ғарыш кемесіне отырып саяхатқа аттанасыңдар деп уәде берген. Төртінші орын ала­тын «Мэн­сон сектасы» да ең қауіптілер са­натына жатады. Өзін пайғамбармын деп мәлім­деген Мэнсон ақыл-есі айныған маньяк болған көрінеді. Ол ақ нәсілділер мен қара нәсілділер арасында соғыс жариялаған. 1969 жылы оған бірнеше мәр­те кісі өлтірді деген айып та­­ғылады. Сот үкімі бо­йынша ол газ ка­ме­ра­сында өлімге кесілуге тиіс болатын, бірақ 1977 жылы Калифорния жоғарғы сотының өлім жа­за­сын конститу­ция­лық емес деп тануына бай­ла­ныс­ты ол өмір бойы түрмеде отыру жазасына кесілген. Осы санаттағы бесінші секта «Жетінші Күн Адвентшілері» деп ата­лады. Адвентшілер шір­кеуі 1844 жылы қа­ра­пайым фермер Вильям Миллердің жетекшілігімен АҚШ-та пайда бол­ған. Ресейде бүгінде осы сектаның жолын ұс­та­ну­шылар белсенді жұ­мыс­тар жүргізеді. Абырой болғанда, бұл сияқты қатерлі сек­талардың өкілдері Қазақстанда бар деген әңгіме естіле қоймайды. Дегенмен, көптеген діни ағым­­дардың елге емін-еркін келіп, жұмыс істеп жат­қанын ескерсек, ондайлардан сақ болу үшін кімнің кім екенін біле жүргеннің де артықтығы жоқ. Оның үстіне діни ағымдардың дамыған мемлекеттерде өмірге келіп, өз жұмыстарын да­мудың жо­лына енді түскен елдерде жал­ғас­ты­ратыны да көпшілікке мәлім жәйт. Ал енді діни ағымдарға келер болсақ, бұл ретте әңгімені өзіміз жоғарыда айтып өткен «Иегова куә­герлерінен» бастаған жөн. Бұл ұйым­ның та­рихы ХІХ ғасырдың 70-інші жыл­да­ры­ның со­ңында Чарльз Тейз Расселлдің АҚШ-та ұйым­дас­тыр­ған «Ін­жілді зерттеушілер» қоз­ға­лысынан бас­тау алады. 2009 жылғы есеп бо­йынша ұйым­ның белсенді мүшелерінің саны 7 миллионнан аса­ды екен. Олар 236 елде немесе аумақтарда уағыздар жүргізеді. Ал әлемнің 30 елінде «Иегова куәгер­лерінің» қызметіне тыйым са­лынған. Олардың қатарында Қытай, Солтүстік Корея, Өз­бекстан, Түркіменстан, Тәжікстан, Сауд Ара­бия­сы, Иран, Ирак, Абхазия және басқа да мемлекеттер бар. Еуропада, негізінен христиан дінін ұс­та­на­тын елдерде «Иегова куәгерлері» өз жұмыс­та­рын заңды негізде жүргізеді. Көптеген христиандық шіркеулер тәрізді «Иегова куәгерлері» өздерінің діни ілімдерін Інжілге негіздейді. Сондықтан олар өздерін хрис­тиан­­дар­мыз деп атайды. Олар тек Иеговаға ғана құл­шы­лық етуге болады деп есептейді, ал әу­лие­лерге, икона­ларға құлшылық ету, сол сияқты жеке адам­ды асы­ра құрметтейтін патриоттық рәсімдер мен мерекелерге қатысу пұтқа табыну ретінде қарас­ты­ры­лады. «Куәгерлер» Иса пай­ғам­бар арамызда жүр, тек көзге көрінбейді деп санайды. Сол сияқ­ты олар саясатқа, әскери іске араласудан, яғни әскер қа­тарында қызмет етуден, мемлекеттік гимнді орын­даудан, мемлекеттік рәміздерге құр­мет көрсетуден бас тартады. Ту­ған күнді тойлау, Жаңа жыл, 8 наурыз, 1 ма­мыр, 9 мамыр сияқты мемлекеттік мей­рамдарды атап өту де олар үшін жат. Бір қызығы, Иегова куәгерлері кресті хрис­тиан­дық сим­вол ретінде пайдалануға қарсы. Бір­қатар зайырлы қоғам та­рихшылары мен фило­лог­тары сияқ­ты олар да Иса кресте емес, қарапайым баған­ға керілген деп есептейді. Қазақстанда өз қызметін жүзеге асырушы­лар­дың қатарында саентология деген де ағым бар. Бұл америкалық фантаст-жазушы Рон Хаббард не­гі­зін қалаған діни-философиялық ілім болып табылады. Бүгінде әлемнің 100-ден астам елінде, Голливуд жұлдыздарын қоса алғанда, Саентология шіркеуі­нің жақтаушылары бар. Саентологтар сай­тын­да кейбір қоғам қайраткерлері мен өзге де дін өкіл­дерінің оң пікірлерінің кел­тіріл­геніне қарамас­тан, саентология ең дау-жан­жалды діни қозғалыс­тар­­дың бірі болып саналады. Олардың қатысуы­мен өткен көп­те­ген сот процестерінің соңы санк­ция­­ларға және айыппұлдар төлетуге әкеліп соқ­тыр­ған. Ал оған сын айтушылар саентологияның гумани­тар­лық және діни-философиялық мис­сия­­сын жоқ­қа шығарып, оларды тек ком­мер­циялық кәсіп қана деп есептейді, ал олардың әдіс-тәсілдері адамның ағзасына, мінез-құлқына бүл­­дірушілік әсер етеді деп бағаланады. Саентология Австралия, Австрия, Индонезия, Испания, Италия, Жаңа Зеландия, Португалия, Словения, АҚШ, Тайвань, Хорватия, Шве­ция және ОАР елдерінде ресми дін ретінде та­нылған. Ал Германия, Бельгия, Франция, Ирландия, Люксембург, Ұлыбритания, Мексика және Израиль мемлекеттері оны дін ретінде мо­йындамайды. Сол сияқты саентологияға қатысты адам­дар­­дың өз өздеріне қол жұмсауы, қайғылы қазаға немесе апатқа ұшырауы сияқты ондаған жағ­­дайлар тіркелген. Бірнеше жағдайларда Саентология шіркеуіне науқасқа көмек көрсет­педі, лицен­зиясыз медициналық қызметпен ай­налыс­ты деген айыптар тағылған. Осы айтылғандардан кейінгі бізге аты жақсы мәлім діни қозғалыс – Хизб ут-Тахрир. 1953 жылы Иерусалимде жергілікті апел­ля­ция­лық шариғат сотының судьясы Такиуддин ан-Наб­хани құрған ұйымның атауы «Исламды азат ету партиясы» деген ұғымды білдіреді. Мұхаммед пайғамбар уақытындағы діни-саяси құрылымды (халифат) қалпына келтіру идея­сы ұйымның саяси доктринасының негізін қалайды. Орталық Азияның бірқатар мемлекеттерінде, Ресейде және кез келген ұйымды қуда­лай­тын ав­торитарлық режімдегі өзге де кейбір елдерде Хизб ут-Тахрирге террорлық ұйым ретінде қа­рай­ды. Сонымен бірге АҚШ-та да, Еуро­па­ның көп­теген мемлекеттерінде де қазіргі күн­ге дейін Хизб ут-Тахрир террорға қолдау көр­се­тетін құ­рылымдар қатарына жатпайды. Мұндай атаққа ұйым негізінен Ресейде ие болып отыр. Соның өзінде де елдегі жекелеген дін және қоғам қай­рат­керлері билік тарапынан жүргі­зіл­ген сая­сат­ты негізсіз, діни сенімі бойынша қу­далау си­па­ты­на ие деген сындар айтуда. Мәсе­лен, 2004 жылдың желтоқсанында Татарстан­ның ұлттық қозғалы­сының өкілдері Ресей өкі­метіне «Хизб ут-Тахрир әл-Ислам» ұйы­мымен бай­ланысы бар деген желеумен ресейлік мұ­сылмандарды жаппай тұтқын­дады деген айып тақты. Ұйым Индонезия, Малайзия, Бангладеш, Ирак, Йемен, Ливан, Судан жә­не басқа да мұ­сылман елдерінде бел­сенді жұ­мыс істейді. Сонымен бірге, осы ел­дер­дің бір­қа­та­рында көп­теген тұтқындаулар бол­ғанына қара­мастан, шы­ғарылған үкімдердің бірде-бірінде ұйым­ның тер­рорлық актілер жаса­ған­дығы айтыл­маған. Хизб ут-Тахрир күш көр­сету мен террор жо­лын ұс­танбайды, оның қыз­меті саяси іс-қи­мыл­дар­мен, халыққа бұқа­ра­лық ақпарат құрал­дары ар­қылы үндеу тастаумен ғана шектеледі. Бір айта кететін жәйт, ұйым Ис­лам­ды капитализмге балама ретінде ұсынады. Осы бағытта исламдық партия ислам идеоло­гиясы бүкіл адамзатқа айқын болуы үшін саясаткерлермен, ойшыл­дармен, қо­ғам­ның басқа да топтарымен ашық идеологиялық пікір­та­лас­тарға барады. Сөз соңында аты қазақстандықтар үшін жақ­сы таныс «Ваххабизм», қазақшаласақ «уа­хаб­­шыл­дық» немесе «уахабшылар», туралы да бір-екі ауыз сөз айта кеткен жөн. Исламдағы діни-сая­си қозғалыс болып табылатын бұл ұйым ХVІІІ ғасырда өмірге келген. Бұл жолды ұстанушылар өздерін «салафиттер» деп атай­ды. Өйткені аты қозғалыс атауына айналған Мұхаммед ибн Әбд әл-Уахаб (1703-1792) на­ғыз исламды тек Мұ­хам­мед пайғамбардың жо­лын қуушы алғашқы үш буын («Әл-Саляф Ас-Салих») ғана ұстанды деп санап, одан кейін орын алған өзгерістердің бәріне қарсы болды. Әбд Әл-Уахаб идеясын ұстанушылар өздері жүр­гізген күрес нәти­же­сінде 1932 жылы тәуел­сіз араб мемлекеті – Сауд Арабиясын құр­ды. Уахабшылардың ең басты догмасы жал­ғыз Құ­дай­ға ғана сиыну. Салафиттер Алла мен адам ара­­сында «делдалдықтың» болуын теріске шы­ғарады. Сол сияқты өздерін ислам­ның та­за­лығы үшін күресушілер деп санайтын олар со­пылықты да қолдамайды. Біз осынау діни сипаттағы ұйымдарды тізбелегенде, оларға баға беруді емес, қарапайым ха­лық кімнің кім екенін танып-білсін деген ой­ды көздедік. Өйткені елдер арасында ашық қа­рым-қатынастар орнаған қазіргідей заманда кез келген біреудің келіп өз жолын уағыздай баста­ма­сына еш кепілдік жоқ. Сондықтан мар­дам­сыған миссионерлер мен есік қаққан секталардан сақ болу үшін олардың көксе­ген­де­рінің не екенін біле жүрген айып емес. «Мар­дамсыған» деген сөз­ді біз әншейін айта салып отырған жоқпыз. Осы­дан бір жылдай ғана уа­қыт бұрын орын алған қаржы дағдарысына байланысты үлес­­керлік тұрғын үй проблемасы туын­дап жат­қан кезде ша­руасын айтып ре­дак­цияға шетел аза­матының келгені бар. Сөйтсек, ол Кореядан келген мис­сио­нер екен. Үлестік құры­лыс­тан пәтер алмақ бо­лып, ақшасын сал­ған. Сол уақыттарда қалып­тасқан жағдайға орай ақшасы «күйіп кеткен». Соның сал­да­ры­нан жеке мен­ші­гіне пәтер алып, жылдап жа­тып өз қызметін жүзеге асыр­мақ болған миссионер мырза тығырыққа тіреліпті. Уағызшылар туралы айтқанда, Қазақ­стан­да негізінен, жаңағы кореялық азамат сияқты, хрис­тиандық бағыттағы діни ұйымдардың бел­сенді жұмыс істейтіні таңқалдырады. Әлде олар жергілікті халықтың бөтен дінге өтуге бейім екенін біліп алған ба? Мәселен, «Хизб ут-Тахрир» өкіл­дері немесе «уахабшылар» өздері­не шақырды деген кісіні кездестіре қой­май­сың, оның есесіне, христиандық бағыт­та­ғы уағыз­шы­лар көшеде өріп жүр дегенді екі­нің бірі айтады. Олар тіпті жұрттың жұмыс орын­да­ры­на келіп те үгіт-насихаттарын жүр­гі­зе береді. Осы мәселеге қатысты түсінуге қиын тағы бір жәйт бар. Ол батыстық құқық қорғау­шы­лар­­дың діни көзқарасына қарап қудалауға бол­майды деп жоғарыда айтылғандай діни ұйым­дарды қыз­ғыш­тай қорып шыға келетіндігі. Соған қарағанда осы «діндарларың» саясатпен де ас­тыртын айналысады-ау деген күмән да туады. Әйтпесе, батыстағылар қайдағы бір діни қоз­ғалыстың қызметіне бола өзге мемлекеттің ішкі ісіне қол сұға қоймас еді. Оның сыртында, өзіміз әңгіме қылып отырған уағыз­шы­лардың адам­­дарды кез келген жерде әй-шәй жоқ тоқ­татып алып, үгіттей бастауы әлгі адамның жеке өміріне араласу, құқығына нұқсан келтіру болып та­былмай ма? Ол аз десеңіз, мис­сио­нерлердің кө­бінің ақша беру арқылы да халықты өз жағына тартып жатқанын қайда қоямыз? Жер шарын аралап жүріп үлестіретін қыруар ақша қайдан шығып жатыр? Алаңдататын да осындай жауабы жоқ сансыз сауалдар. Қалай дегенде де, елдігінің іргесін енді ғана нығайтып жатқан Қазақстан мен оның аза­мат­тары үшін қандайда бір ағымның, топтың соңынан жүгіргеннен гөрі, елінің, өзінің бола­шағы үшін еңбек еткені әлдеқайда тиімдірек бо­латын сияқты. Біреулер тойып секірсе, енді бі­реулердің тоңып секіретіні және бар. Біз осылар­дың қайсысына жатамыз деген ой да осындайда қылаң береді... Сейфолла ШАЙЫНҒАЗЫ.