Қазақстан тарихы

жоғары оқу орындарында неге оқытылмауы тиіс? Ата-бабаларымыздың тәуелсіздікке деген толассыз ұмтылысы, осы жолда өмірлерін құрбан етулері арқылы бірнеше ғасыр бойы тоқтаусыз жүргізіліп келг­ен азаттық қозғалысының нәтижесінде қол жеткізілген Егемендіктің биыл­ғы 25 жылдығында да өз ішімізден дау шығып, осы сындарлы да даңқты өт­кені­мізді бүгінгі және болашақ ұрпақтың санасына жеткізетін, одан сабақ және жігер алып, Отанының бостандығы жолындағы жауап­кер­шілік­терін тудыратын, көне заманнан тамыр тартқан «Қазақстан тарихы» пәнін жоғары оқу орындарынан алып тас­тау туралы сөз басталып отыр. Парасат пен қисын орайынан қарағанда, біз мұны дұрыс деп есептемейміз. Себебі, енді ғана Елбасының тікелей басшылығымен іске асы­рылып келе жатқан «Мәдени мұра», «Ғылыми қазына» және «Ха­лық тарих толқынында» атты бірне­ше мемлекеттік бағдарламалар аясын­­дағы әлемнің көптеген мем­ле­кет­теріндегі мұрағаттарда, кітап­­ха­на­ларда жинақталған, бізге белгісіз болып келген төл тарихы­мызға байланысты қаншама құн­ды деректер алынды. Осының негі­зін­дегі ірі ғылыми еңбектер жарияланды. Егер де өткенге назар аударар бол­сақ, ресейлік отарлық кезінде қа­зақ хал­қының тарихы оқытылғанды қойып, біздің адам ретіндегі ешқан­дай құқығымыз болмай, «бұра­та­налар» деген кемсітушілік атау бе­рілген-ді. Көшпенді, «жартылай тағы» халықтың тұрақты терри­то­риясы, мемлекеттілігі, шаруашы­лы­ғы, мәдениеті болмаған, үнемі кез­­бешілікпен, тонаумен, ұрлық­пен, ба­рымтамен ғана айналысып кел­ген, табиғаттың дайын өнімін ғана пай­даланушы «тобырлар» деген тұжы­рым жасалды. Осын­дай анықта­маны барша Ресей импе­риясы тұрғын­да­рына, әлемге тарату отарлық сая­сат­тың мақса­тына айналды. Осы ар­қылы қазақ халқына деген менсін­беу­шілік сезімін қалыптастыруға ұмтылды. Бұл түсінік кеңестік идеология үстемдік еткен уақытында одан әрі мақсатты түрде жалғастырылды. Осы мерзімде ұлтымыздың нақты шындыққа негізделген толыққанды тарихы арнаулы орта, жоғары оқу орындарын айтпағанда, өзіміз­дің ұлттық мектептерімізде де оқы­тыл­мады. Қазақ халқының арғы ата-ба­баларының бүкіл әлемге белгілі болған мемлекет басқа­рушылары, жау­ға қарсы қол бас­таған және азат­тық қозғалысын ұйымдастырған батыр­лары, би-шешендері мен дана­ларын бірнеше толқын ұрпақтар білмей өсті. Кең-байтақ атамекеніміз кіндігі болған, сахараның апай тө­сінде бірнеше мың жыл өмір сүрген Ұлы Далалық мемлекеттер, оның тұр­ғындары туралы айтылмады. Қа­зақтардың Еуразия аумағын алып жат­қан тарихи кеңістіктің заңды иесі, осы жерде негізделіп, іргесі қаланған, қа­лыптасып, дүниеге белгілі болған ірі мем­лекеттік құрылымдар мен ха­лық­тардың даусыз мұрагері, жалғасы екендігі құпияланып құлыпта ұстал­ды. Халықтық жыр, дастандар, ауыз әде­биеті арқылы жеткізіліп келген тұл­ғалардың барлығына қанаушы, то­наушы, шонжар би, бай-манап, үс­тем тап өкілдері деген айдар тағылды. Қазақ халқының өзара бақта­лас­тықтан, барымтадан, үнемі болып тұратын жұттан, сыртқы жаугер­шіліктен құрып кетпей, аман қалуы, халық ретінде сақталуы оның Ре­­сей империясының құрамына өз еркі­мен қосылуы нәтижесінде мүмкін бол­ды деген аяр насихат белең алды. Ұлтымыздың мемлекеттілігі тұң­ғыш рет Ұлы қазан төңкерісі жеңі­сі арқасында іске асырылып, дамы­ды­ деген тұжырым жаса­лы­нып, бел­­сен­ді түрде насихатталды және де мұ­­ның өзі бүкіл Кеңес Одағы бойын­­­ша жүргізілді. Қазақстанның кеңес­­тік шаруа­­шылығын негіздеуге, оны КСРО-ның дамыған одақтас респуб­ли­касына айнал­дыруға барша кеңес халық­­тары үлес қосқандығы жапа-тар­мағай жар­намаланды. Осы арқы­лы қазақ хал­қының тарихи тер­ри­то­риясы­ның тұ­тастығына күмән білдірілді. Нақ осындай насихатты Ресей­дің бүгінгі күнгі кейбір саясат­керлері, бұрынғы Одақты қайта орнатуды аңсаушылар жар салып айтып келе жатқаны белгілі. Олар­дың көкейін тескен түпкі мақсаты не екендігі де айдан анық. Міне, сондықтан да, егемендіктің ширек ғасыры көлемінде тәптіштеп жинақталынып, шетелдердегі, өз ішіміздегі құнды деректермен то­лықтырылып, әлемдік тарихтың құ­рамдас бөлігіне айнала бастаған, ұлт­тық тарихымызды бүгінгі күні және болашақта көпэтносты халқы­мызға пайымдата паш ету, барын­ша насихаттау уақыт талабы деп есеп­тейміз. Пәнді оқытудың қалыптасқан салиқалы жүйесі негізделуі тиіс. Нақты әрі шыншыл деректерге негізделген, жалпы білім беретін орта мектептер мен жоғары оқу орындарына арналған оқулықтар, хрестоматиялық, көр­некі оқу құралдары жазылуы керек. Аталған пәнді арнаулы орта, жоғары оқу орындарында оқыту­дың тағы бір қажеттігі сонда, білім берудің бұл сатысына түсу­шілердің елеулі бөлігі бұрын осы пәнді мектептерде оқы­маған, республикамыздан тыс жер­лерден келіп мамандық алушы­лар немесе уақытша қоныс аудар­ған­дар болып табылады. Яғни, оларға Қазақ­стан Республикасының, оны негіз­деуші қазақ халқының тари­хын оқыту осы пән арқылы жүзеге асы­рылады. Бүгінгі уақыт пен тәу етер Тәуелсіздігіміздің талабы осындай. Осы айтылғандармен қатар, елі­міздің көпэтностылығы және көп­теген ересек жастағы басқа ұлт өкіл­дерінің Қазақстанға соңғы мерзім­­дерде қоныс аударулары, сол себеп­тен де орта мектептерде «Қазақ­стан та­рихы» пәнін өтпегендігі де бұл пән­­ді арнайы орта, жоғары оқу орын­да­рын­да толығымен оқытуды қажет етеді. Бұлармен бірге орта мектептерде оқушылардың басым бөлігінің «Қазақстан тарихы» пәні көтеретін мәселелерге жеткілікті назар аудар­майтындығы да байқалады. Өйт­кені, орта мектептердегі емтихан тапсырудың жалаң да жадағай даталарды, белгілі адамдардың өмір сүрген жылдарын, т.б. жаттауға негізделген тестік жүйесі «Қазақстан тарихы» пәні көтеретін маңызды ғылыми және тарихи мәселелерге толыққанды маңыз беруге тұғыр-тиянақ бола алмайды. Яғни, арнаулы орта, жоғары оқу орындарында ежелгі заманнан бас­талып, тәуелсіздік кезеңін қам­титын «Қазақстан тарихы» пәнін оқытудың, мемлекеттік емтихан тапсырудың мақсаты мен міндеті: – бұл пән арқылы, ең алдымен, қазіргі Қазақстан территориясының тарихи заңды иесі қазақ халқы екендігін нақты деректер арқылы дәлелдей отыра паш ету; – тәуелсіз Қазақстан Респуб­ли­касы – өзінің бүгінгі аумағын­да бір­неше мыңдаған жылдар шең­бе­р­ін­де негізделіп, өз уақыт­та­рында әлемдік дамуға ізгілікті ықпал ет­кен қуатты Дала мемлекет­терінің заң­­ды мұрагері, ал қазақ ұлты – жа­сам­паздығы, қаһарман­дықтары, отан­­­сүйгіштіктері, данышпан­дық­та­ры арқылы әлемге белгілі болған сақ­­тар, ғұндар, үйсіндер және түр­­кі­­­­лердің ұрпақтары екендігін жариялау; – бабаларымыздың Отанын қор­ғау жолындағы батырлықтарын наси­хаттай отыра, келе-келе бөл­шек­тенуінің, басқаға бодандыққа түсуінің себептерін ашып, толық­қанды шын­шыл тарихтан қазіргі һәм болашақ ұрпақтың үлгі және сабақ ала білулерін қамтамасыз ету; – байырғы қазақ жеріне әр уа­қыттарда, әртүрлі жағдайларда қо­­ныс аударған басқа ұлт өкілде­ріне еш­қашан көз алартып көрме­ген қазақ халқының түсіністік, ұғы­ныстық, достық пен бауырмалдық ықыла­сының, ұлттар арасындағы дос­тықтың нақты мысалдарын көп­этносты аудитория санасына сіңіру арқылы барынша баянды ету; – «Мәңгілік Ел» идеясын іске асырудың негізіне айна­ла­тын көп­этносты Қазақстан хал­қының бойын­дағы қазақстандық патриотизм сезі­мін қалыптас­тыру орайында Қазақ­стан Республи­касында атқарылып отыр­ған ұлт саясатының, осы ба­ғыт­­тағы Елбасының қызметін наси­хаттау. Көне заманнан басталып, қазіргі кезеңді толығымен қамтитын Қазақ­стан тарихын арнаулы, жоғары оқу орындарында оқытудың қажеттілігі осындай маңызды аспектілермен неғұрлым айқындала түседі деп есептейміз. Егемендігін енді ғана алып, топы­рағына ата-бабаларының ерен еңбегінің тері, басқаға бо­дан болудың барша қасіреті мен алапатынан құтылар жол таба алмаған апа-қарындас, аналардың көз жасы, бостандық жолында жанын қиған ерлердің қаны сің­ген, ел таныған билерінің жұр­тын біріктірудегі даналығы мен батыр­ларының жан­кешті ерліктері халық аузындағы жыр­ға айналған Отанымызды «Мәң­гілік Елге» айналдырудағы бүгінгі өтпелі кезеңде барша өткенімізді ұрпағымызға паш ететін «Қазақстан тарихынан» басқа насихат, білім құралы жоқ деп есептейміз. Қабырғамыз қатайып, мемле­кетіміз нығайғанда, өз жеріндегі ұлтымыздың саны өсіп, сапасы жақсарғанда, әлемге «Озық ел», «Жасампаз ұлт», «Қуатты мемле­кет» ретінде танылғанда, көп­эт­носты азаматтарының әрқай­сы­сының сана­сында «Мен қазақ­стандықпын», «Отаным – Қазақ­стан», «Елімнің бо­ла­шағына жа­уап­тымын» деген мақтанышты асқақ сезім берік және толық орнық­қан кезде, бәлкім, арнаулы орта және жоғары оқу орындарында, мысалға алынып отырған батыс, т.б. елдердегі сияқты, «Қазіргі Қазақстан тарихын» ғана оқытуға болар. Ал әзірге оған ерте. Яғни, Елбасы Н.Ә.Назарбаев атап көрсеткеніндей: «Бабалардың ерлігі, бүгінгі буынның ерен істері және жас ұрпақтың жасампаздығы арасында сабақтастық болғанда ғана біз «Мәңгілік Ел» боламыз». Ғани ҚАРАСАЕВ, тарих ғылымдарының докторы, профессор, Сейітқали ДҮЙСЕН, педагогика ғылымдарының кандидаты, білім беру ісінің үздігі  АСТАНА