Қазақстандағы заң үстемдігінің көрсеткіші қандай дәрежеде? Жалпы, заң үстемдігінің көрсеткіші дегенде, оны қандай рейтингке сүйеніп шығара аламыз? Ал бәрінен маңыздысы біздің елде заң үстемдігі салтанат құрады деп айта аламыз ба? Әрине, бұл арада бәрі жақсы деп бір ауыз сөзбен түйіндей салуға болатын шығар. Алайда, ол сөздің шын мәнінде шынайы екендігіне иланарлықтай қандай дәлелдер бар? Міне, осы мәселелер бойынша нақты деректерге сүйеніп, мән-жайды саралап көрейік.
Жалпы, біз әрқайсымыз Конституциямыз бойынша адам мен азаматтар құқы қорғалатындығына толық сенімдіміз. Солай болуға тиістілігіне сай сенетініміз рас болса да, оған қоса бірқатар күмән келтірушілер бар екенін жоққа шығара алмаймыз. Оның бәрі теріс түсініктер мен қисынсыз әңгімелер әсері болса керек. Ал өз еліміздегі сарапшылар мен азаматтардың адам құқының қорғалу деңгейіне берген бағаларын былай қоя тұрғанда, шетелдік тәуелсіз сарапшылардың байқауына жете назар аударған жөн-ау дейміз. Мәселен, біздің еліміз заң үстемдігінің әлемдік рейтингінде жоғары көрсеткішке ие болды. Бұл – халықаралық үкіметтік емес ұйым жыл сайын шығаратын рейтинг. Солардың бағалауы бойынша біз қазір 102 елдің арасынан 65-орынға иек артып отырмыз.
Айта кету керек, бұл көрсеткіш жылдан-жылға жақсарып келеді. Мәселен, 2014 жылы Қазақстан 71- орында еді. Ал жобаның мақсаты – жұртшылықтың заң үстемділігінің маңызы мен мемлекеттік реформаларды ынталандыру туралы хабардар болу деңгейін арттырып қана қоймай, сегіз басты көрсеткішке негізделген. Оған: билік институттарының құзыретін шектеу, сыбайлас жемқорлықтың болмауы, тәртіп және қауіпсіздік, адам құқын қорғау, билік институттарының ашықтығы, заңдарды сақтау, азаматтық және қылмыстық сот төрелігінің әділдігі кіреді. Бұл орайда біз сот жүйесі саласындағы жетістіктерге соқпай өте алмаймыз. Әрі сөзіміз жасанды болмас үшін Бүкіләлемдік экономикалық форумның жаһандық бәсекеге қабілеттіліктің 2015-2016 жылдардағы есебінің көрсеткіштеріне ден қоялық. 2014-2015 жылғы индекстер көрсеткіштерін 2015-2016 жылғы соңғы есеппен салыстыру Қазақстанның жалпы көрсеткіштерінің жақсарғанын анықтап берді, яғни 2015 жылы жалпы рейтинг бойынша біздің ел 50-орында болса, биыл 42-орынға көтерілді.
Тәуелсіз сарапшылар ешкімге тәуелді болмайды. Олар барды бар, жоқты жоқ дейді. Ақ пен қараны ешуақытта шатастырмайды. Бұл – басты қағида. Осы орайда сот жүйесінің тәуелсіздігі турасында айтқанда, Қазақстан 2014-2015 жылдары әлем елдері бойынша 86-орында тұрса, енді 72-орынды иеленді.
Әрине, мұндай жетістіктер өздігінен келіп жатқан жоқ. Ең алдымен азаматтардың сот төрелігіне қолжетімділігін жеңілдету қажет болды. Өйткені, аралық сатылар көп болған сайын сот істерін жүргізуді қасақана созу мен құқықты шектен тыс пайдалануға мүмкіндіктер арта береді. Мұндай қағазбастылық пен сергелдең азаматтарға қажет емес. Сондықтан сот жүйесіндегі басқа да жаңалықтарға сай, ең алдымен, сот сатылары өзгертілді. Сонда не өзгерді дейсіз ғой? Бес сатылы сот жүйесінен үш сатылы сот төрелігі жүйесіне көшу жүзеге асырылды. Бұрын қалай еді: бірінші саты – аудандық соттар, екінші саты – апелляциялық, үшінші саты – кассациялық (облыстық соттар), одан қадағалау сатысы, сосын тағы қайта қадағалау (Жоғарғы Сот) сатысы болатын. Кассациялық саты бұрын төменгі соттардың заң күшіне енбеген шешімдерін қайта қараумен айналысатын. Ал енді, ол бүгінде тек қадағалау міндетін атқарады, яғни заңды күшіне енген шешімдерді қайта қарайды. Бұл амалдар да аспаннан алынып отырған жоқ. Мұндай тәжірибе Италияда, Испанияда, Францияда және т.б. елдерде бар. Міне, нәтижесінде Жоғарғы Сот өзінің төл міндеті – сот төрелігін жүзеге асыру қызметімен толықтай айналысатын болды. Сол сияқты апелляцияның да рөлі күшейді. Күрделі істерді судьялар енді алқалық құрамда қарайды. Бұл халықтың талабына сай келеді.
Осындай оң істердің арқасында, ең бастысы, судьялардың жауапкершілігі күшейтілді. Бұл, алдымен, әділдікке қолжеткізу үшін сотқа жүгінетін адамдарға керек. Өйткені, тараптар іс жүргізу кезінде судьялардың біліктілігі мен тәртібіне мән беретіні сөзсіз. Сотқа жүгінетін әр тараптың қорғаушыларынан басқа, сол жәбірленуші мен жауапкердің өздері-ақ заңды шағудай шағып, дайындалып келеді. Демек, судьяның біліктілігіне аса мән беріледі. Осыған орай судьялардың есеп беру тәртібін арттыру мақсатында сот жюриі құрамында біліктілік және тәртіптік бағыттағы екі дербес комиссия құрылды. Тарқатып айтқанда, біліктілік комиссиясы судьялардың білім деңгейін бағалайды және олардың судьялыққа лайықты біліктілігіне сәйкестігіне мониторинг жүргізіледі. Ал сот жюриі болса жаңадан тағайындалған судьяға бір жылдан кейін, жұмыс істеп жүрген судьяларға әрбір 5 жыл сайын, сондай-ақ жоғары сатыдағы соттағы лауазымға арналған байқауға қатысқан жағдайда бағалау жүргізеді.
Бұлардан басқа тәртіптік комиссия судьяларға қатысты істерді қарайды. Ал судьялардың жаңа Әдеп кодексін әзірлеу негізінде кез келген адам судьялардың әрекетіне қатысты еліміздің Жоғарғы Соты жанынан арнайы құрылған Сот жюриіне шағымдану мүмкіндігіне ие болады. Сонда не өзгереді дейсіз ғой. Тағы қайталап айтамыз, ең алдымен судьялардың жаңа Әдеп кодексінде белгіленетін талаптарға сай жұмыс істеп жүрген судьяларға талаптар күшейеді. Осылайша судьялардың кәсіби деңгейін тексерудің тікелей құралдарын енгізу, мемлекеттік қызмет жүйесінде қолданылатын меритократия қағидатын сақтау жүзеге асады.
Александр ТАСБОЛАТОВ,
«Егемен Қазақстан»