Тәуелсіздік алған 25 жылдың ішінде Қазақстан Республикасында білім беру жүйесін жетілдіруде бірнеше реформа іске асырылды. Өйткені білімді адам өз бойындағы жеке қабілетін дамытып, өзі таңдаған мамандығының иегері болуға, сөз жоқ өз елінің лайықты азаматы болуға ұмтылады. Білімді азамат үлкендерге құрметпен қарауға, өз ортасында қарым-қатынас кезінде әдептілік танытып, дөрекілік көрсетпейді және кемтар адамдарға жанашырлық көрсетіп, мүмкіндігінше қамқорлық жасайды.
Білімділік – парасаттылықтың, мәдениет пен адамгершіліктің үлгісі, адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын құрметтеудің негізі. Білімді адам саламатты өмір салтын ұстанып, зиянды әрекеттерден аулақ болады. Білімді азамат ұлттық, мемлекеттік дәстүрлерді құрметтейді, басқаның мүлкіне қол сұқпайды, қоғамдық тәртіп пен қауіпсіздік ережелерін сақтайды. Білімді адам өз елінің патриоты, қорғаушысы болады. Қазіргі уақытта Қазақстанда әртүрлі меншік санатындағы 140 жоғары оқу орны бар. Осы оқу орындарында Қазақстанның жарты миллионнан астам жас түлегі білім алуда. Осы жоғары оқу орындарының көпшілігі заңгер мамандар дайындайды.
Тәуелсіздік алғаннан кейін елімізде заң білімін білуге құштарлық күшейді, құқықтық мемлекеттің барлық қызметі заңнамалар арқылы іске асырылады. Тиісінше құқық қорғау, сот органдары қызметкерлерінің басым көпшілігі заңгер мамандарынан құралады. Бұлардан басқа мемлекеттік билік органдары мен мекемелерде, мемлекеттік емес ұйымдарда, қоғамдық бірлестіктерде де заңгер лауазымы баршылық. Осы заңгерлік қызмет атқаратын мамандардың кәсіби біліктілігі өз дәрежесіне сәйкес келе ме?
Осыған орай болашақ заңгерлердің білім деңгейін қалай арттыруға болады деген мәселеде ой-пікірімді оқырмандарға ұсынғым келеді.
Біріншіден, қазір Қазақстанда заңгер мамандығын даярлайтын оқу орындары тым көп. Мемлекеттік, жекеменшік оқу орындары заңгер мамандығы бойынша маман даярлаудан жарысқа түскендей болып кетті. Бұлардан басқа Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасына қарайтын құқық қорғау академиясы, Жоғарғы сотқа қарайтын сот академиясы, Ішкі істер министрлігіне кадр даярлайтын бірнеше ішкі істер академиясы, Ұлттық Қауіпсіздік органдарына маман даярлайтын арнайы оқу орындары бар.
Мемлекет сұранысы үшін қанша заңгер кадр керек, мемлекеттің қай саласында заңгерлер жетіспейді деген мәселемен ешкім айналыспайды. Оның үстіне заңгерлерді мемлекеттік, мемлекеттік емес оқу орындары даярлағанымен олардың алатын дипломы бір үлгідегі мемлекеттік болып саналады. Ал диплом бір үлгіде болғанымен, оқу ақысы әрбір оқу орнында әртүрлі және ол жылма жыл өзгеріп тұрады.
Біздің мемлекетте оқу ақысының мөлшері Еуропа, Азия елдеріндегі бірқатар университеттерден асып түседі. Кәрі құрлықтағы Германия, Норвегия, Дания, Финляндия, Франция, Чехия сияқты дамыған, өркениетті елдерде жоғары білім алу тегін. Жалпы Қазақстандағы студенттердің 70 пайыздан астамы ақылы негізде оқиды. Жыл сайын оқу ақысының өсуі студенттер санының азаюына, жастар арасындағы жұмыссыздықтың өсуіне ықпал етеді. Оқу ақысы халықтың әл-ауқатының өсуіне тікелей байланысты болуы керек.
Қаржылай мүмкіндігіне қарай оқу орнын таңдау болашақ мамандардың құқығын шектеу емес пе? Сондықтан мемлекет оқу ақысын барлық жоғары оқу орындары үшін бірдей мөлшерде белгілеп заңмен реттеуі қажет. Мұндай ретте біркелкі оқу ақысына қарай болашақ заңгерлер оқу орнын еркін таңдайды. Белгіленген оқу ақысы салық заңнамасына сай келер еді. Мемлекет осы заңгер мамандығын алғандардың білім дәрежесінің белгіленген талапқа сай келетінін қалай анықтайды? Әзірге бұл сауалдың жауабы жоқ. Осыған байланысты кәсіби білікті заңгер-маман даярлау үшін абитуриенттерге талап күшейтілуі қажет. Олардың мамандықты шын ұнатып қалайтынына, болашақ мамандықтың адам, қоғам, мемлекет мүддесі үшін айрықша қызметтік жағдайына түсіністікпен, жауаптылықпен қарайтындығына назар аударған жөн.
Екіншіден, заңгер мамандығына оқуға бірыңғай ұлттық тестілеуден кемінде 70 балл алған үміткерлерді оқуға қабылдаса, білім сапасы арта түсер еді. Заң мамандығы бойынша оқитын студенттер оқу жоспарына сәйкес, курстық, дипломдық жұмыс жазып, қорғауға міндетті. Бұл мәселе қалай жүзеге асуда. «Егемен Қазақстан» газетінде Парламент Мәжілісінің депутаты М.Тінікеев: «Таяқ лақтырсаң экономист және заңгерлерге тиеді» деп тұжырымдама жасапты. (Егемен Қазақстан. №255. 16.11.2013ж.) Осы мақаласында депутат М.Тінікеев студенттердің көбінің курстық, дипломдық жұмыстарды интернеттен көшіріп алатынын айтып, мұндай құбылыспен күрес жүргізу үшін жоғарғы оқу орындарына «Антиплагиат» бағдарламасын енгізуді ұсынады. «Егер бұл бағдарламаны шындап қолға алсақ, елімізде тек білімді мамандар даярлау іске асырылады», – деп түйіндейді Мәжіліс депутаты.
Менің ойымша, Мәжіліс депутатының пікірі дұрыс. Курстық, диплом жұмыстарын қорғау жоғары оқу орындарының көбінде формальды түрде жүзеге асады. Бұрын жазылған жұмыстарды пайдалану сияқты жат құбылыстар көп. Сондықтан курстық, диплом жұмыстарын жазуға өте дарынды өз білімімен ғылыми-теориялық конференцияларда баяндамалар жасап көрсете білген талантты студенттерге ғана рұқсат еткен дұрыс, басқалары болса, курстық, диплом жұмысын жазудың орнына арнайы пәндер бойынша дәріс таңдап, емтихан тапсырған жөн болар еді. Тағы бір айта кететін мәселе диплом жұмысына пікір жазатын рецензенттердің тізімі кафедраның ұсынысы бойынша ректордың бұйрығымен бекітіледі. Ал рецензенттердің диплом жұмысына берген қорытындысы дұрыс болмаса, олардың жауапкершілігі қалай болады, ол жағы ешқандай құқықтық-нормативтік актілерде көрініс таппаған. Ойланатын мәселе.
Студенттерге сапалы білім берудің негізгі кілті – білімді оқытушылар құрамына байланысты. Білімді оқытушы-профессорларды жұмысқа тарту, олардың адал еңбегін көтермелеу, ғылым, білім саласында аянбай тер төгіп еңбек етуін қамтамасыз ету – әрбір жоғарғы оқу орнының басты міндеті. Бізде қазір біреу ректор, декан, кафедра меңгерушісі болса, өз кадрларын жұмысқа тарту, білімді, әділ ұстаздарды қызметтен шеттету сияқты жат құбылыстар көрініс тауып қалады. Мұндай іс-әрекет мемлекеттік қызмет жүйесіне жат құбылыс екендігі қатаң ескерілуі қажет.
Қазіргі кезде магистрлық дипломы бар оқытушылардың саны көбейді. Олар аға оқытушы деген атақ алып дәріс оқиды, курстық, дипломдық жұмыстарға, өндірістік-тәжірибелік істерге жетекшілік етеді. Бірақ олардың көбінің ұстаздық-педагогикалық тәжірибесінің аздығынан сапалы білім беруге өресі жетпейді. Жалпы кез-келген оқытушылық қызметке қабылдау конкурстық негізде, әділеттік қағидасын басшылыққа ала отырып жүзеге асырылса, біліктілік сапасы артар еді, мұндай ретте тамыр-таныстық, жерлестікпен, сыбайластықпен қызметке келетіндердің жолы да кесілер еді.
ЖОО-ларда оқытушылық қызметке, студентке беріліп, бірге жұмыс істейтін, оларға тиянақты, сапалы білім беретін, өз ісімен, ғылыми еңбегімен үлгі беретін ұстаздар алынуы керек. Жоғары оқу орындары оқытушыларының сапасын жақсарту үшін, кезінде елімізде құқық қорғау органдарында жүргізіліп жатқан кезектен тыс мемлекеттік аттестаттауды үлгіге алып, құқық пәндерінен дәріс беретін оқытушыларды министрлік, ректорат құрған тәуелсіз комиссия арқылы кезексіз аттестаттауды өткізу шаралары пайдалы болады да деп есептеймін.
Жалпы еліміз құқықтық мемлекет болғандықтан білімді, білікті, әділеттің ақ жолын аттамайтын заңгер мамандарын даярлау өте керек.
Арықбай АҒЫБАЕВ,
заң ғылымдарының докторы,
Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері