Өз елінің өркендеуін көздеген

ХІХ ғасырдың екінші жартысында қазақ жері толығымен Ресей құзырына өтіп, әдебиет тари­хында «зар заман» атауы­мен белгілі дәуір басталды. Оның әкелген ауыртпашылығы мен кереғарлықтарын ұлы Абай Алтай­дан Алатауға дейінгі қа­лың елі жақсы мен жаманды айы­рудан қалғанынан көрсе, Алаш қозғалысының басшылары туған халқын оятуды ұлттық идея биігіне көтерді. Қоғам өмі­ріндегі осынау ізденіс пен іркіліс көзіқарақты ешкімді айналып өтпеді. Заманымен бірге есейген, қуа­нышы мен қасіретін теңдей көр­ген тұлғалардың бірі Ұзақбай Желдірбайұлы Құлымбетов еді. Ескі мен жаңаның, отарлау мен ағартушылықтың ымырасыз күресі басталған тұста – 1891 жылы Ыр­ғыз даласының Аманкөл болысында дү­ниеге келген Ұзақбай Құ­лымбетов қиын­шылық пен кү­реске, жеңіс пен шегініске то­лы тағдыр жолын бастан кешті. Ол кедей шаруаның отбасында өскендіктен, ішкі Ресейдегі іргелі оқу орнында білім алу мүмкіндігіне қол жеткізе алмады. Әке-шешесінің де сауаты шамалы еді. Алты жанды асырау жалғыз әкеге оңай соқпады, қыста Ырғыз, Қазалы, Ор арасында түйемен жүк тасыса, жазда кісіге жал­данып, бала-шағаның нан-пұлын, азын-аулақ малының жем-шөбін даярлады. Сегіз жасында ауыл молда­сының алдына барған Ұзақбай бір мүшелге толғанша діни сауатын толықтырады. Одан кейін үш жыл ауыл мектебінде, төрт жыл Ырғыздағы училищеде, екі жыл Ақтөбедегі педагогикалық курста білім алады. 1912 жылы халық мұ­ғалімі мәртебесімен еңбек жолын бастайды. Ырғыз және Торғай уездерінде 7 жылдан астам уақыт ұстаздық құрып, осында ақпан және қазан революцияларын қарсы алады. Өз қолымен жазған өмірбаянында атап өткендей, 1918 жылдың желтоқсанына дейін ешбір қоғамдық-саяси іс-шараларға араласпай, бала оқытумен ғана шектеліпті. Мектептегі еңбек жолын кейінде былай сипаттаған екен: «Я начал работать с 1912 г. народным учителем. Всего учи­тель­ствовал 7 лет с лишним, т.е. до декабря 1918 г. Находился за время моего учительствования среди самой гущи киргизской мас­сы и учил их детей, и такое мое положение, отрываясь от города, не получая регулярно газет и литератур, сильно отразилось в моем духовном развитии, т.к. я после чувствовал, мною потеря­но почти 50% того, что я получил в 1912 г., когда окончил педагогические курсы». Дегенмен, сауатты да еті тірі жас жігіт көзге түспей тұрмады. Ғасыр басындағы мұғалімдер қауы­мының қоғамдағы беделі де жоғары болатын. Қысқасы, 1919 жылдың қарсаңында Ырғыз совдепі Ұ.Құлымбетовті қазақ ауылдарында бо­лыстық және ауылдық кеңестерді құруға жібереді. Осы сапарда Әліби Жангелдинмен танысудың сәті түсіп, саяси бағыт-бағдары айқындады. 1920 жылы большевиктер партиясы қатарына өткен ол 1921 жыл­дан Ақтөбе және Ақмола губернияларында партиялық және кеңестік басшы қызметтерге жоғарылатылады. 1924 жылдың қаңтар айында алдымен Қа­зақ Орталық Атқару Комитетіне, іле-шала бүкілодақтық Орталық Атқару Комитетіне мүшелікке өтуі әсте кездей­соқтық емес. 1937 жы­лы «халық жауы» деген жаламен ұсталғанша осы биіктен бір са­ты төмендеген емес. 1925 жылы өлкелік халық шаруашылығы кеңесінің төрағасы, 1926 жылы Қазақ­стан халық комиссарлары кеңесі төрағасының орынбасары, бір мезгілде Мемлекеттік жоспарлау комитетінің төрағасы, сау­да халық комиссары міндеттерін атқарады. Бас-аяғы 4-5 жылдың ішінде кешегі ауылдық, уездік деңгейдегі балаң қызметкер одақтық мәртебесі бар басшы биігіне көтерілгені де оның қарым-қабілетін көрсетсе керек. 1935 жылы Қазақ Орталық Атқару Коми­тетінің төр­ағасы лауазымына тағайындалады. Ұзақбай Же­лдірбайұлы кеңестік билік жүйесінде айтарлықтай бедел иесі бола алғанын оның екінші ұлына Марат есі­мін бүкілодақтық старос­та М.И. Ка­линин бергенін айтсақ та жетіп жатыр. Ұ.Құлымбетов 1920-30-жыл­­дары Қазақстанда жүзеге асқан социалистік түбегейлі өзге­рістердің бел ортасында жүрді. Ұжымдастыру мен индустриялан­дыру, мәдени революция мен әкімшілік-аумақтық аудандастыру, әліпби реформасы мен астананы Қызылордадан Алматыға көшіру, денсаулық сақтау мен сауда қыз­метін ұйымдастыру – осының бә­ріне тұлғаның қосқан үлесі бар. Әсіресе, бірінші бесжылдық жос­парды түзуге көп күш жұм­сады. Қазақстанды аграрлық рес­публи­кадан ин­дустриалды елге айналдырудың нақты қадамдарын іздестірді. Бұл орайда Риддер кәсіпорындарына, Атбасар мыс зауытына, Ембі мұнайына, тері өңдеу мен тоқыма ісіне ерекше мән берді. 1925 жылы сөйлеген сөзінде... Ембі мұнайын әлі 30 жыл өндіруге болады, түсті металл беретін Риддер кәсіпорындарының маңызы әлемдік деңгейде, ал тері өңдеуде мүмкіншілігіміз мол десе, 1927 жылы алға тартқан мына пайымы әлі күнге дейін өзек­тілігін жойған жоқ: «Ірі мал терісін алсақ, саны 817 мыңға же­­теді. Соның 140 мыңын ғана өзіміз іске жаратамыз, бұл 17 про­центі ғана. Қалғанының бәрі Қазақстаннан шетке шығарылады. Уақ мал терісінің шығуы – 3,772 мың, осының 130 мыңын ғана іс­теп шығара аламыз. Бұл 3,6 проценті ғана. Олай болса, уақ мал терісін іске жарату жөнінде өнерлі кәсібіміздің қандай күйде екенін байқарсыздар деймін. Жүннің шығуы 10 мың тонна. Осының 6,4 проценті ғана іске асырылады. Түйе жүнінің шығуы – 1829 тонна, осының 2 процент шамасы істеледі. Міне, осы цифрлардың бәрі де ауыл шаруасының өнімін, әсіресе, малдың өнімін өнерлі кәсібіміздің құшағына ала алмай отырғанына дәлел». Өнеркәсіпті ілгерілету Қ­азақ­станның экономикалық кіріп­тарлығын жоятынын бүкпесіз ашық айта алды: «Егер жалпы Кеңестер Одағының өнерлі кәсібімен салыстырғанда біздің өнерлі кәсібіміздің қанша орын алатынын байқасақ, 1,2 процент екен. Мұның ішінде Қазақ­станның жерінде болғанымен пайдасын Кеңестер Одағы көретін кәсіп орын­дары да бар. Міне, бұл өнерлі кәсібі­міздің артта қалғандығын, өнерлі кәсіпті шаруашылық өні­міне сәйкес келтіру туралы көр­сетілген нұсқаудың жү­зеге шық­пағандығын көрсетеді. Сон­­дықтан, бұдан былайғы біздің мін­детіміз – өнерлі кәсіпті өркендету, өр­кен­­деткенде алдымыздағы 10 жылдың ішінде өнерлі кәсіп өндірісін 100 процентке жеткізбегенімен, 70-75 процентке жеткізу болу керек. Мұны істесек, шаруашылықтың бұйымын өз орнында іске асырып тауар ғып шаруаның қолына беріп отырсақ, қала мен ауылды жымдастыру ұранын жүзеге асырған болып шығамыз». Қазақстанның экономикасына на­рықтық қатынастарды ен­гізуге жәр­меңкелер септе­сетінін жақсы түсін­гендіктен, Темір­де, Ойылда, Қояндыда, Қар­қарада, Қызылордада, Әулие­атада ұйым­дастырылатын жәр­меңкелерге түр­лі жеңілдіктер беруді – алым-салықтан босатуды, темір жол мен су көлігінің тарифін төмендетуді, сақ­тандыру тарифін азайтуды, кеден ісін жетілдіруді көздеді. Іргелес Қытай, Моң­ғолия мемлекеттерімен сауда қа­рым-қатынасын дамытуға қадамдар жасады. Біз Ұ.Құлымбетов Қазақстан­ның эко­номикалық өсу болашағын алдын ала егжей-тегжейлі біліп отырды деген ойдан аулақпыз. Оның 1920-жылдарғы баяндамалары мен сөздерінде көлік, оның ішінде теміржол, байланыс, ауыл шаруашылығын механикаландыру айтыла бермейтіні рас. Бұлар екінші бесжылдық соңына қарай тәп-тәуір ілгерілегені тарихтан белгілі. Мәселен, Ұ.Құлым­бетовтің пікірінше, 1928-1932 жылдары Қазақстан өнеркәсібінің өнімі 12 млн сомнан 30 млн сомға өсуі керек еді. Нақты өмірде 1935 жылы ол 300 млн сомнан асып түсті. Қалай болғанда да тұғырлы тұлға Қазақ елінің нұрлы бола­шағына қалт­қысыз сенді. Сен­ген­діктен 20 жыл­ға жуық өмі­рін, барлық саналы ғұмы­рын социалистік идеяға арнады. Бұл сенімінен 1919 жылы ақ гвардияшылар қолына тұтқынға түскенде де, аштарға бөлінген азық-түлікті талан-таражға салды деген жаламен 1922 жылы абақтыға қамалғанда да ажыраған жоқ. 1921, 1925, 1929-жылдарғы пар­тия­лық тазалау барысында ақтарға тұт­қынға түсу себептері тағы таразыланып, Ұ.Құлымбетовтің кінәсіз екені дәлелденсе де, 1937 жылы маусым айында өткен Қазақстан Компартиясының І съезінде бұл мәселе қайтадан көтерілді. Жақтастар мен қар­сыластар пікірталасы ұзаққа со­зылғанмен, жасырын дауыс беру қорытындысы бойынша 358 дауыс жинаған (қарсы – 75 делегат) Ұ.Құлымбетов Қазақ Рес­пуб­ликалық партия ұйымының Орталық Комитетіне мүшелікке өтеді. Алғашқы Пленумда Бюро мүшесі болады. Тұлғаның ұлтжанды болмысы 1931-1933 жылдардағы алапат ашаршылықта анық көрінді. 1931 жылы Маңғыстау бойынша Саяси комиссия құрылып, оның құрамына Ұ.Құлымбетов кірген еді. Осы комиссияның қызметі арқасында ауа көшу тоқталды, билік тарапынан орын алған бас­сыздық тыйылды. Халыққа азық-түлік және медициналық көмек көрсетіле бастады. Алайда, тоталитарлық жүйенің қа­тыгез теориясы мен практикасын бір­жолата жою мүмкіншілігі сарқылған еді. Сталиндік қуғын-сүргін ұлттың ұлы перзенттерін баудай түсірді. Алдымен Алаш зиялылары құрбандыққа шалын­ды. Содан кейінгі кезек большевиктік ұста­нымдағы тұлғаларға жетті. 1937 жылғы тамыздың басында Қа­зақстанның белгілі партия және мемлекет қайраткері Ұзақбай Желдірбайұлы Құлымбетов тұт­қын­далды. Арада 7 ай өткенде, 1938 жылдың 22 наурызында «ха­лық жауы» деген айыппен атылды. Зұлмат 20 жылға созылды. Құдай қосқан қосағы Әйіш Ос­панқызы «Ал­жирде» (отанын сат­қандар әйелдерінің Ақмоладағы лагері) азап шекті. Балалары мен туған-туыстары қорлықпен өмір кешті. Ұ.Құлымбетов 1958 жылы ғана ақталды. Содан бері де алпыс жылға жуық уа­қыт өтіпті. Елім деген ердің ал­дындағы қарызымыз бен парызымыз толық өтелді деуге әлі ертерек. Кеңестік жылдар­да мерейтойлары елеусіз қал­ды. Тіпті, партия тарихынан жазылған беделді ұжымдық еңбектерде «ұмыт» қалып жатты. Мәселен, 1984 жылы Қазақстан Ком­партиясы жа­нын­дағы партия тарихы институты шығарған 760 беттік «Очерки истории Коммунистической партии Казах­стана» кітабында И.Сталин, М.Калинин сынды көсемдер 9-10 реттен ауызға алынса, Қазақ мем­лекетінің 1935-1937 жылдарғы басшысы мүлде атал­мағаны тарих­қа қиянаттың нағыз өзі. – «Ештен кеш жақсы». Ондаған жыл бойы қордаланған қарызды қайтаруға әлі де мүмкіншілік бар. Тәуелсіздігіміздің қарсаңында Бек­болат Мұстафин, Шол­пан Бай­тұрсынова, Ишанбай Қара­құлов, Мұхтар Шаханов, Надежда Лушникова, Мардан Байділдаев сынды танымал азаматтар, Ы­рғыз ауданының соғыс және ең­бек ардагерлері республика бас­шылығының алдына осы мәселені қойған болатын. Олар ЖОО-лардың біреуіне, Ақтөбедегі пед­учи­лищеге Ұ.Құлымбетов есі­мін беруді, ескерткішін орнатуды өтінген еді. Бәрі болмаса да бірен-сараны орындалды. Бірақ мұнымен іс біткен жоқ. Ең бастысы – тұлғаның ғылыми келбеті ашылмай жатыр. Әдеби-көркем тұрғыдан тану да кемшін. Өткен ғасырдың 20-30-шы жылдарында Қазақстанның қоғамдық-гуманитарлық ғы­лымдары негізінен партия-кеңес қайраткерлерінің ізденістерімен қалыптасқанын ес­кер­сек, Ұ.Құ­лымбетовтің артында қалған мұрасы арнайы зерттеуді қажет ететінін ұғынамыз. Осы орайда, біздің қосарымыз: қаламынан туған шығармаларын жи­нақтап, 1-2 томдық кітап көлемінде жария­лау қажет-ақ. Қайраткер ердің есімі халқымен бірге жасай беруі керек. Ханкелді ӘБЖАНОВ, Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының директоры, Ұлттық ғылым академиясының корреспондент-мүшесі