Сенбі күні Ақордада Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстанға өзінің шақыруы бойынша ресми сапармен келген Үндістан Республикасының Премьер-министрі Манмохан Сингхпен кездесіп, келіссөз жүргізді.
Халқының саны жөнінен әлемде екінші, жер көлемі бойынша жетінші орын алатын Үндістан – дүние жүзіндегі алып елдердің бірі. Бұл ел адамзат тарихындағы ежелгі классикалық өркениеттердің отаны болып табылады. Өз тарихының жүздеген жылдарында ол орасан зор байлығымен және жоғары мәдениетімен атағы алысқа шығып, сауда маршруттарының орталығы болды. Үнді жерінде индуизм, буддизм, сикхизм секілді әлемдік діндер туған. Біздің дәуіріміздің бірінші мыңжылдығында зоростризм, иудаизм, христиандық және ислам да үнді жеріне өтіп, түрлі мәдениеттердің дамуына үлестерін қосты.
Үндістан ХVІІІ ғасырдың басынан ХХ ғасырдың ортасына дейін екі жарым ғасырдай Британия империясының отары болды. Бірақ отар болған жылдарында да үнді мәдениеті дамып, соның ішінде киноиндустриясының атағы әлемге танылды. Үндістан мемлекетінің ресми тілдері қатарында ағылшын мен хинди тілдерінің қатар қолданылатындығы сол жылдардан қалған белгі. Сондай-ақ бенгал, чуджарати, тамиль, урду, санскртит және т.б. тілдер де түрлі аймақтарда ресми тілдер болып есептеледі. Көпұлтты және көпконфессиялы болғандығының салдарынан Үндістан жерінің әр түкпірінде осы күнге дейін діни және әлеуметтік себептердің салдарынан толқулар мен бас көтерулер болып тұрады. Әсіресе, Джамму мен Кашмир провинцияларында ондай оқиғалар көп.
Үндістанның Қытаймен арадағы шекарасы әлі күнге толық нақтыланбаған. Аумақ мәселесін шешу үшін екі алып 1962 жылы шекісіп те қалған еді. Үндістан Пәкстанмен осындай таластардың кесірінен 1947, 1965 және 1971 жылдары соғыс қимылдарына барды. 1984 жылы премьер-министр Индира Гандидің, 1991 жылы премьер-министр Раджив Гандидің қастандықпен өлтірілулері – елдегі діни және этностық таластардың салдарынан болған оқиғалар.
Үндістан халқының 80,4 пайызы индуизм, 13,4 пайызы ислам, 2,3 пайызы христиандықты тұтынады. Бұлардан басқа синкхизм, буддизм, джайнизмді тұтынатындар да аз емес.
Үндістан 1974 жылы ядролық қаруға қол жеткізіп, әлемдегі маңызды мемлекеттердің біріне айналды. 1991 жылдан бері қолға алынған экономикалық реформа Үндістанды жылдам дамушы елдердің қатарына қосып отыр. Осы жылдардан бастап экономиканы өкімет тарапынан бақылау азайтылып, либералды реформалар іске асырыла бастады. Соның арқасында экономика жоғары қарқынмен дами алды. 1991 жылы елдің алтын-валюта қоры 5,8 млрд. АҚШ доллары көлемінде болса, 2008 жылы ол 308 млрд. долларға жетті. Елдің ІЖӨ көлемі 1,2 трлн. доллар болып, әлемде 12-ші орынды алып отыр. Үндістан мұнай тұтыну бойынша әлемде 6-шы, тас көмір тұтыну бойынша 3-ші орын алады.
Үндістанның қазіргі Премьер-министрі Манмохан Сингх Үкімет басына 2004 жылы келген. 1932 жылы туған ол Үндістанның Ұлттық конгресі партиясынан сайланған. Осы жылы партия серкесі Соня Ганди премьер-министрлік қызметтен өз еркімен бас тартып, өз орнына М.Сингхты ұсынған болатын.
М.Сингх дарынды экономист, осы ғылым саласының докторы, жүздеген еңбектердің авторы. 1993 жылы қаржы министрі болып жүрген кезінде Еurомоnеу журналы оны жылдың ең үздік министрі деп таныған.
Қазір Қазақстан мен Үндістан арасындағы қарым-қатынас жақсы дамып келеді. 2009 жылдың қаңтар айында Президент Н.Назарбаевтың Делиге мемлекеттік сапары болды. Осы сапар екіжақты ынтымақтастықтың жандана түсуіне игі ықпалын тигізді. Сапар барысында Қазақстан мен Үндістан арасындағы Стратегиялық әріптестік туралы бірлескен мәлімдеме қабылданды және екіжақты 17 құжатқа қол қойылды. Соның ішінде екі елдің арасындағы саясат, экономика, мәдени-гуманитарлық салалар бойынша Үкіметаралық іс-қимыл жоспарының жобасын әзірлеу туралы да келісім жасалды.
Екі ел аймақтық қауіпсіздік ұйымдары шеңберінде де ынтымақтастықты дамытып келеді. ШЫҰ-ның 2005 жылы Астанада болған саммитіне Үндістанның Сыртқы істер министрі Н.Сингх қатысып, өз елінің ұйымның байқаушысы мәртебесін алуына қол жеткізді. Үнді делегациясы Астанада өткен Әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшыларының 3 съезіне де қатысты.
Алайда екі елдің арасында сауда-экономикалық байланыстар толып жатқан себептерге, соның ішінде тура жолдың жоқтығы себепті мардымды межеге жете алмай отыр. Қазақстан сыртқы саудасының 0,4 пайызы ғана Үндістанның үлесіне тиеді. Бұл – еліміздің сауда әріптестерінің арасында 27-ші орын деген сөз. Дегенмен, былтырғы жылдың қорытындысы бойынша екіжақты сауда айналымының көлемі 2009 жылмен салыстырғанда 23,9 пайызға артып, 313,8 млн. АҚШ долларын құрады. Қазақстан Үндістанға негізінен талшықтар, құрыш, тұз, күкірт, әктас, цемент, былғары шикізатын және қара металл шығарады. Ал импорт қатарында шәй, кофе, темекі, фармацевтикалық өнімдер, механикалық жабдықтар және т.б. бар. Бүгінгі күні Қазақстанда үнді фармацевтикалық өнімдерінің 905 позициясы тіркелген. Демек, Қазақстан үндінің осынша түрлі дәрі-дәрмегін тұтынады. Бұл – еліміздегі барлық импорттық дәрі-дәрмектің 8,2 пайызы деген сөз.
Энергетика саласы бойынша да екіжақты ынтымақтастық артып келеді. 2009 жылы Н.Назарбаевтың Делиге сапары барысында жарияланған Стратегиялық әріптестік туралы бірлескен мәлімдемені іске асыру шеңберінде сауда-экономикалық ынтымақтастық жөніндегі бірлескен жұмыс тобы (БЖТ) құрылған болатын. Қазір сол БЖТ мұнай-газ, электр қуаты және атом өнеркәсібі салаларында жеке-жеке құрылсын деген шешім қабылданған. Қазір сол топтар қызу жұмыс істеуде. Мәселен, электр қуаты саласында Қазақстанның солтүстігінде Үндістанның NTPC компаниясының қатысуымен ЖЭО-лар салу қарастырылуда.
Қазақстанның Ұлттық Банкінің мәліметіне қарағанда, 2010 жылға дейін Қазақстаннан Үндістан экономикасына салынған инвестиция көлемі 24,8, Үндістанның Қазақстанға салған инвестициясы 72,9 млн. доллар болды.
Екі елдің арасындағы ғылыми-техникалық және мәдени-гуманитарлық салалардағы ынтымақтастық та дамып келеді. 2010 жылға дейін бір мыңға жуық қазақстандық Үндістанның жоо-ларында мамандығын жетілдіру курстарынан өтті. Қазір Үндістанда 35 қазақстандық, ал Қазақстанда 259 үндістандық азамат оқып жатыр.
Президент Н.Назарбаевтың «Сындарлы он жыл» мен «Қазақстан жолы» атты кітаптары хинди тіліне аударылып, 2009 жылы тұсаукесер рәсімдері болды. Үнді кинематографистері Алматыда болатын «Еуразия» халықаралық кинофестиваліне үнемі қатысып тұрады.
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев пен Үндістан Премьер-министрі Манмохан Сингхтың екіжақты кездесуі шағын құрамдағы келіссөздермен ашылды. Онда көшбасшылар екі елдің арасындағы ынтымақтастықты, халықаралық және аймақтық ұйымдар шеңберіндегі әріптестікті тереңдетудің өзекті мәселелері бойынша пікір алмасты. Содан кейін келіссөз екі жақтың делегация мүшелері қатысқан кеңейтілген құрамда жалғасты. Оны Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев ашып, сөз сөйледі.
– Сіз Қазақстанға алғаш рет ресми сапармен келіп отырсыз. Біздің елімізде жуырда ғана президенттік сайлау өткен еді, содан кейін бізге атбасын тіреген алғашқы жоғары лауазым иесі де Сіз болып отырсыз, – деп бастады Елбасы өзінің сөзін. Одан әрі Президент Үндістанды крикет спорты бойынша әлем біріншілігінде чемпион болуымен құттықтады. Шағын құрамдағы өзара келіссөздерде айтылған мәселелерге қысқаша шолу жасаған Елбасы онда халықаралық және мемлекетаралық қатынастардағы проблемалардың үлкен аясы бойынша пікір алмасылып, елдеріміздің әлемдік дағдарыстан табысты шыққаны атап өтілгенін жеткізді. Үндістанда өткен жылғы экономиканың өсімі – 8,6, ал Қазақстанда 7 пайыз болды, дей келіп, екі елдің арасында ынтымақтастық жасалатын мәселелердің ауқымды тізбесі анықталғанын айтты. Оларды жүзеге асыру үшін стратегиялық серіктестікті дамыту жөнінде жол картасы қабылданатын болады. Бұл құжатты әзірлеу туралы келісімге 2009 жылы менің Делиге жасаған сапарымда қол жеткізілген. Біз үкіметаралық комиссияның жұмысын жандандыруға, бірлескен бизнес-жобаларды іске асыруға және Қазақстанда Үндістанның, ал Үндістанда Қазақстанның мәдени жылдарын өткізіп, халықтарымызды жақындастыруға, парламентаралық ынтымақтастықты дамытуға, жастарға білім беру ісіндегі ынтымақтастықты арттыруға, еліміздегі үдемелі индустриялық-инновациялық бағдарламаны іске асыруға үнділік компаниялардың қатысуын қамтамасыз ету туралы ортақ келісімге келдік. Біз Үндістанды саяси ынтымақтастықтағы тату көршілеріміздің бірі қатарында санаймыз, деді Нұрсұлтан Әбішұлы.
Сөз кезегін алған Үндістан Премьер-министрі:
– Мен Сіздің 2009 жылы Үндістанға жасаған сапарыңыздағы табысты бастамаларды жалғастыруға келдім, – деді М.Сингх. Одан әрі ол Президент Н.Назарбаевты сайлаудағы жеңісімен құттықтады. Барша қазақстандықтардың Сізге соншалықты сеніммен қарауы – еңбегіңіздің айқын бағасы болып табылады. Әсем де зәулім Астана сіздің жасампаз басшылығыңыздың символы, деді Үндістан Премьер-министрі.
Кеңейтілген құрамдағы кездесу аяқталған соң екіжақты бірнеше құжаттарға қол қойылды. Олардың арасында: «Азаматтық істер бойынша құқықтық көмек көрсету туралы Қазақстан Республикасы мен Үндістан Республикасы арасындағы келісім»; «Жол картасы» аясында Қазақстан Республикасы мен Үндістан Республикасы арасындағы стратегиялық серіктестікті дамыту жөніндегі іс-қимылдың бірлескен жоспары» және үндістандық «ONGC Videsh Limited» компаниясының пайдасына «Сәтбаев» жобасының 25 пайыздық үлесін беру туралы келісім» бар.
Осыдан кейін Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев пен Үндістан Премьер-министрі Манмохан Сингх журналистерге арнап брифинг өткізді. Онда Н.Назарбаев өзінің 2009 жылы Нью-Делиге жасаған сапарын әрдайым еске алатынын айтып өтті. Мен сол сапарымда Үндістанда ерекше маңыз берілетін үлкен мереке – Тәуелсіздік күнінің құрметті қонағы болуға шақырылған едім. Үндістан – Қазақстанның үздік әріптестерінің бірі, ұлы ел. Біз Үндістанмен өмірдің барлық бағыттары бойынша қарым-қатынастарымызды кеңейтуге мүдделіміз. Елбасы осылай дей келіп, қазіргі ынтымақтастықтың даму қарқынына тоқталды. Бүгінгі күні Үндістанның Орталық Азиядағы сыртқы сауда айналымының жартысынан көбі Қазақстанға тиесілі. Дегенмен, бұл жетістікті үлкен деуге де болмайды. Ол бүкіләлемдік дағдарыс жылдарында 24 пайызға төмендеді. Тек өткен жылдың қорытындысы бойынша ол дағдарысқа дейінгі деңгейге жетті. Осы сапар барысында қол қойылған Стратегиялық әріптестікті дамыту жөніндегі іс-қимылдың бірлескен жоспары біздің елдеріміз арасындағы экономикалық ынтымақтастықтың дамуына тың серпін берері сөзсіз.
Одан әрі Елбасы қол қойылған құжаттардың маңыздылығын атап өтті. Соның ішінде атом энергетикасын бейбіт мақсатқа пайдалану саласындағы келісімге қол қойдық, деді ол. Үндістан атом электр стансалары арқылы электр қуатын өндіруді бес есеге арттыруды көздеп отыр. 2014 жылға қарай Қазақстан Үндістанға 2 мың тоннадан астам уран сататын болады. Мұнай саласындағы ынтымақтастыққа тоқталғанда, Президент Каспий қайраңындағы мұнай бөлігін бірлесіп игеру туралы келісім жасалғанын жеткізді. Сондай-ақ ауыл шаруашылығы, денсаулық сақтау салаларындағы келісімдерге де тоқталып өтті. Соның ішінде Қапшағайда үнді компанияларының қатысуымен ірі фармацевтикалық фабриканың құрылысы басталғаны айтылды. Біздің сауда-саттығымыздың дамуын ортақ көлік дәлізінің жоқтығы қиындатып тұр. Үстіміздегі жылы біз тікелей сауда-саттыққа мүмкіндік беретін Қазақстан-Түркіменстан-Иран-Парсы шығанағы жолының өзімізге қатысты бөлігін салуды аяқтаймыз, сонда екі елдің арасындағы тауар айналымы еселеп артатын болады, деді Президент. Сонымен бірге, Елбасы Үндістанмен халықаралық және аймақтық БҰҰ, ШЫҰ, АӨСШК шеңберіндегі ынтымақтастықтар туралы да біртекті ұстанымдағы келісімдер болғанын айтты.
Өз сөзінде Үндістан Премьер-министрі Манмохан Сингх сапарының табысты болғанын атап өтті. Мен Қазақстан халқының тамаша өркендеуін, елдеріңіздің бай мәдениетін көрдім. Бізде барлық мәселелер бойынша толық түсіністік бар. Енді халықтарымыздың арасында, кәсіпкерлер мен компаниялар арасында бірлескен кәсіпорындар құру жолымен бұдан да тиімді қарым-қатынас орнатуымыз керек. Осылай дей келіп, ол сөзінің соңында Үндістанның Кеден одағымен де ынтымақтастық орнатуға мүдделі екенін жеткізді және Қазақстан Президентін Үндістанға сапармен келуге шақырғанын мәлімдеді.
Жақсыбай САМРАТ.