Бүлінген топырақ бүтінделе ме?
Әрине, кен орындарын игерген жақсы. Ал экономиканы ғана ойлап, экологияны назардан тыс қалдыру бүгін болмағанмен, күндердің-күнінде зардабын тарттырары анық. Ғалымдар мұнай қалдықтары топырақ қабатына сіңбей, жер бетінде тұратынын, оған өсімдік те шықпайтынын дәлелдеген. Жаңбыр жауса жағдай тіпті қиындайды, ластанған аумақтың көлемі ұлғаяды. Геология-минерология ғылымдарының докторы Мұфтах Диаров топырақ жамылғысының бүлінуі биосфераға ғана емес, адамзат денсаулығына да зиянды әсерін тигізетінін айтады. «Мұнаймен ластанған топырақтың қалпына келуіне көп уақыт керек. Мұндай аумақты бастапқы күйіне әкелу үшін тиісті зерттеулер тез арада жүргізілгені жөн. Салғырттық салдарынан топырақтың тығыз қабаттары жалаңаштанады, содан келіп топырақ қуаңданады, тұзданады», дейді академик. Атырау өңірінде топырақ құнарлылығын арттыру үлкен проблема, себебі мұндағы топырақ тұзды және батпақты. Ол аздай, мұнай өндірісінің өрістеуі экологиялық ахуалды қиындата түсті.
Қоқысқа толған
қайран жер...
Қанша жерден бақылап-қадағалап, анықтап, айыппұл салғанмен, табиғатқа қастық жасайтындар әлі де бар. Айталық, өткен жылы Құрманғазы ауданындағы «Күмісбек» кен орнында екі ұңғымадан мұнай төгілді. Бұл жерді «Көлжан ойл» компаниясы пайдаланған. Келісім-шарт мерзімі біткен соң ұңғымаларды қараусыз қалдырып кеткен. Оны облыстық әкімдік қаржы бөліп, қалпына келтірді. Сондай-ақ, Махамбет ауданында «Норт Каспиан Оперейтинг Компани Н.В.» компаниясына тиесілі кен орнында мұнай өнімдері жерді ластады. Облыстық мамандандырылған табиғат қорғау прокуратурасының прокуроры Азат Қалиев компанияның әкімшілік жауапкершілікке тартылғанын, ал ластанған топырақтың өңделгенін айтты. «Атырау-Астрахань» тас жолы бойында «Атырау жолдары» өндірістік базасында да мұнай қалдықтарынан жер бүлінген. Прокуратура былтыр мемлекетке 2 млрд 400 млн теңге көлемінде келтірілген залалды өндірді. Үш кәсіпкерлік субъектісінің құқы қорғалды. 71 лауазымды тұлға жауапкершілікке тартылыпты.
Атырау облысы бойынша бас экологиялық инспектор Қанат Қалмахан бір жыл бұрын Балықшы учаскесіндегі Соколок өзегінен 10 шақырым жерде НКОК компаниясына тиесілі ұңғымадан мұнай төгіліп, топырақ ластанғаны жөнінде дерек келтірді. Тізе берсек, мұндай мысалдар аз емес. Облыс әкімдігі 2002-2009 жылдары қараусыз қалған 48 гидрогеологиялық ұңғыманы бекіткен еді. «Жалпы, аймақта 90 ұңғыма апаттық жағдайда. Оның біреуі 2015 жылы, біреуі биыл тығындалды. Ал алты ұңғыманың нақты иесі жоқ. Геология және жер қойнауын пайдалану комитетінен жақында комиссия құрылды. Осы мәселе бойынша әкімдік тарапынан Үкіметке хат та жолданды», дейді облыстық табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасы басшысының орынбасары Орақ Бисембиев. Шыны керек, қоршаған ортаға қыруар зиян келтіріп отырған мұнай ұңғымаларын реттейтін мезгіл жетті. Су атқылап, қараусыз жатқан 180 гидрогеологиялық ұңғыманың жайы тағы бар. Мамандар бүлінген жер туралы ақпаратты дер кезінде анықтауда біраз қиындық барын да жасырмайды. Облыстық табиғи ресурстар және табиғатты пайдалануды реттеу басқармасына қарасты қалада да, ауылда да ешбір бөлімше жоқ. Бұл жағдай сала мамандарының жұмыстарына кері әсер етері сөзсіз. Сондықтан әр ауданда табиғат қорғау шараларына жауапты маман бекітілсе деген ұсыныс бар.
Бір жылда − 4 556 578 тонна қалдық
Ластанған топырақ қабатын алған соң орнын таза құнарлы топырақпен толтыру керек. Зерттеулер жүргізіліп, қажет бактерияларды анықтау кезек күттірмейтін іс. «Табиғат пайдаланушылардың бүлінген топырақты тасып әкетуі проблеманы шешпейді», дейді М.Дияров. Оны қалпына келтіру үшін микробиологиялық әдістер, мұнай сорбенттері пайдаланылады. Жалпы, облыс бойынша өткен жылы 4 556 578 тонна қалдық шығарылған. Оның ішінде 154 226 тонна кесек күкірт, 776 207 тонна өндіріс қалдықтары, 3 626 504 тонна қатты тұрмыстық қалдықтар бар. Облыстық экология департаментінің мәліметінше, қоршаған ортаны ластаушы кәсіпорындардың алдыңғы легінде «Теңізшевройл» ЖШС тұр. Бұл компания былтыр 144 234 тонна көмірсутегі шикізатын, 10964 тонна өндірістік қалдық шығарған. «Ембімұнайгаз» АҚ 9 915 тонна, Атырау мұнай өңдеу зауыты 13 284 тонна, НКОК компаниясы 15 348 тонна өндірістік қалдық шығарыпты.
Облыстық экология департаменті берген мәліметке сүйенсек, төгілген мұнай қалдықтарын тазалап, залалсыздандыру жұмыстары индустрияландыру картасы аясында ашылған «Эко-Техникс» ЖШС-іне жүктеледі екен. Германиядан арнайы алдырылған қондырғы арқылы бүлінген топырақтағы мұнай қалдықтарын сұйық және қатты түрге ажыратып алуға болады. Ал одан бөлініп шыққан мұнай әрі қарай тереңдетіп өңделіп, қажетке жарайды. Нақты айта кетсек, серіктестік қызметінде мынадай тәсілдерді пайдаланады: біріншісі – физикалық-химиялық әдіс. «Өнеркәсіптік қалдықтарды залалсыздандырудың бұл әдісі бұрғылау қалдықтарын, мазутпен ластанған топырақты, мұнай өндіретін кәсіпорындардың техникалық науаларын залалсыздандыру бағытында қолданылады. Соның нәтижесінде, антопогендік қалдық топырақтарды жол-құрылыс материалдары ретінде пайдалануға болады, – дейді облыстың бас экологиялық инспекторы Қанат Қалмахан. – Екіншісі – микробиологиялық әдіспен залалсыздандыру. «Родотрин», «Бакойл», «Нефтедеструктор-Казбио» биопрепараттары қолданылады. Бұл препараттар көмірсутекті ластануды 99 пайызға дейін тазалауға қауқарлы. Осылай залалсыздандырылған қалдықтар жер қыртысының үстіңгі жағын, қосымша қабаттарды және автомобиль жолдарының жол төсемі негіздерінің қабаттарын орналастыруға пайдаланылады. Үшінші – термиялық әдіс. Бұл әдіспен тазартылған өнім «термиялық топырақ» деп аталады. Залалсыздандыру нәтижесінде алынған өнімдер құрылыс материалдары ретінде қолданылады».
Облыстың бас экологиялық инспекторы келтірген тағы бір дерек – өнеркәсіптің түрлі салаларындағы иесіз және «тарихи» ластанулар жөнінде. Қазір мұнайлы аймақта 12 га «тарихи» ластанған учаскелер бар, олардың бәрі де «Ембімұнайгаз» АҚ-қа тиесілі. Мекеме осы учаскелерге түгендеу жұмыстарын жүргізіп жатыр, соның нәтижесінде қажетті шаралар алынады. Ал «Теңізшевройл» ЖШС-нің келісімшарттық аумағынан жалпы ауданы 49,93 га болатын 13 қараусыз қоқыс орны анықталған. Осы жайт бойынша экология департаменті еліміздегі заңдылыққа сәйкес тиісті шара қолдану үшін Жылы ой ауданы әкімдігіне хат жолдапты, бірақ әлі күнге дейін жауап жоқ. Енді бұл мәселе облыстық әкімдікте қаралады.
Аяласаң, табиғатты аяла
Елбасы «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласында «Халқымыз ғасырлар бойы туған жердің табиғатын көздің қарашығындай сақтап, оның байлығын үнемді әрі орынды жұмсайтын теңдесі жоқ экологиялық өмір салтын ұстанып келді. Тек өткен ғасырдың ортасында, небәрі бірнеше жыл ішінде миллиондаған гектар даламыз аяусыз жыртылды. Ықылым замандардан бері ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келген ұлттық прагматизм санаулы жылда адам танымастай өзгеріп, аста-төк ысырапшылдыққа ұласты. Соның кесірінен, Жер-Ана жаратылғаннан бері шөбінің басы тұлпарлардың тұяғымен ғана тапталған даланың барлық құнары құрдымға кетті. Түгін тартсаң майы шығатын мыңдаған гектар миялы жерлеріміз экологиялық апат аймақтарына, Арал теңізі аңқасы кепкен қу медиен шөлге айналды. Осының бәрі – жерге аса немқұрайлы қараудың ащы мысалы», деп атап өткен еді. Расында, тек Атырауда ғана емес, еліміздің әр өңірінде экологиялық апатқа душар болған аймақтар аз емес. Ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы Қосыбек Рзағалиев те бұл ойымызды қуаттайды. «Жер тозса, мал азады, − дейді ол. – Азық-түліктің 30 пайызын сырттан тасыған елдің ұлттық қауіпсіздігіне қатер төнеді екен. Елбасы тапсырмасымен 2021 жылға дейін азық-түлік экспортын 40 пайызға арттыру көзделді. Ал талғамы жоғары тұтынушыға сапалы өнім шығару үшін жақсы жайылым керек. Облыста отыз жыл бойы жерді баптауға бағытталған шаралар жасалмады. Қазір ауыл шаруашылығына арналған жердің 20 пайызға жуығы ғана жарамды».
Мұнай кен орындарын барлау, бұрғылау, өңдеу жұмыстары кезінде жер қойнауын қорғау шаралары сақталуы тиіс. Алайда Экологиялық кодекстің тап осы талабы есте бола бермейді. Қоршаған ортаға зиян келтіргендерге мемлекет тарапынан пәрменді шара керек-сынды. Әйтпесе, топырақты ғана емес, ауа мен суды да бүлдіріп алып, айыппұл төлеп құтылып кететін кәсіпорындар қатары көбейіп барады.
Бақытгүл БАБАШ,
«Егемен Қазақстан»
АТЫРАУ