Ауыл ахуалы – қоғам дамуының көрсеткіші

Үкімет назарына Еліміздің егемендік алғанына 20 жыл толған торқалы тойы қар­­­саңында, еліміздің алтын бесігі, барлық байлықтың көзі, бе­ре­ке-бірлігінің негізі ауылдың, он­дағы тұратын елдің мұң-мүд­десін нақ­ты білетін, ауыл ша­руа­шылығы саласында маман, бас­шы болып қызмет атқарған біз және бар­лық ауыл зиялылары, қазіргі ау­ыл­дың жағдайы, хал-ахуалы ту­ра­лы ті­лек-ұсыныс­та­рын Үкі­мет­ке, ау­ыл ша­­руашылығы бас­шыларына жет­кізуді азамат­тық парыз деп білемін. Кейінгі жылдары мемлекет ауыл шаруашылығына қомақты қаржы бөліп, ауылдағы мектеп, емхана, ауыз су салаларын салу­ды, жөндеуді және әр облыста ет, сүт және құс өнімдерін өн­ді­ретін кешендер салу жұмыста­рын қолға алып жатыр. Мұндай шаралар өнім өндіруге және сол көлемдегі біраз елді жұмыспен қамтуға үлес қосқанымен, ауыл­дың қазіргідей тұралап қалған жағдайын, жұмыссыздық салда­ры­нан, елдің әсіресе жастардың жан-жаққа тозып кеткен келең­сіз үрдістерін, бұрынғы қалпына келтіруге жеткіліксіз екендігін және толық шеше алмайтынын атап айтқан дұрыс. Бұған дәлел ретінде қазіргі ушығып тұрған «Думан» шағы­н ­ауданындағы жағдайды алай­ық. Қаладағы баспанасыз азып-тозып жүргендер, «Думан» ша­ғын ­ау­­­да­­нындағы бос жатқан жер­ді басып алып, үй салмақшы болғандардың барлығы да ауыл­дан келген жастар – қа­зақтар. Олар ауылдан отбасын асырай­тын жұ­мыс таппаған соң қалаға келіп, құрылысқа кіріп, базарда сауда-саттық жасап, арба сүй­ре­тіп, болмаса жеке адам­дарға жал­данып, жұмыс істеп, күнін әзер көріп жүргендер. Олардың мұндай дәрежеге ду­шар болуына, қазіргі ауыл­да­ғы тұрмыстық, әлеуметтік ахуал­дың төмендеп, жастардың өсіп-өркендеуіне қажетті жағдайлар­дың болмауы себеп. Сондықтан да жастардың қалаға қарай ағы­луы жыл сайын көбейіп барады. Сонымен қатар ауылдан шал­ғай елді мекендерде, мал учаскелерінде тұратын елге тиісті күн­делікті тұрмыстық жағдайларды жасай алмағандықтан, оған жұм­салатын шығындарды қыс­қарту мақсатында жергілікті әкім­дердің ұсынысымен, Үкімет 2004 жылы 800 елді мекенді келешегі жоқ деп тауып, ол жерлерде тұратын елдің жан-жаққа кетуіне жол ашты. Бұрын ол учаскелерде мал өнімдерін өндіретін фермалар болған. Әлі де ол жерлерде жеке меншік ма­лын бағып отыр­ған біраз ел тұрады. Бүгінде алыстағы мал жайылымдарына бара­тын мал жоқ. Бұрын Жамбыл облысының Мо­йын­құм, Сары­су, Талас аудандарының, оңтүстіктен Созақ ау­да­нының төрт түлік малдарының 60-70 пайызы Бет­пақ­дала арқылы Арқаға шығарылатын. Кең жайлауда мал да, адам да рақаттанып, шалқып отыратын еді. Қазір ол жерлерде ешқандай тіршілік жоқ, иен дала бос жатыр. Бұрынғы үйір-үйірімен алдыңнан кесіп өтетін киіктен де тұқым қалмаған сияқты. Бетпақдаланың сай-салаларында өсіп тұрған табиғи сексеуіл де таусы­лыпты. Енді жұмыссыз жастардың біразы Бетпақ­дала­дан қайрақтастарды қазып дайындап А­лматыға, Таразға артып жіберіп жатыр. Жастар­дың осындай әртүрлі уақытша шаруалармен айна­лысуына ауылда істейтін тұрақты жұмыс болмауы себеп. Жастардың моральдық тәрбиесі төмендеп барады. Қазіргі кең өріс алып отырған жұмыссыздық салдарынан жастардың ауылға тұрақтамауы елі­міз­дің өсіп-өркендеуіне теріс ықпал жасайтын аса қауіпті жағдай. Елдегі қазіргі егін егіп, мал бағып, өнім өндіріп отырған қариялар жұмыстан кеткен соң, ол шаруашылықты кім атқарады, елді қалай, немен асырайды? Бұрынғы жүйедегі бір шаруашы­лықтың өндіретін, мемлекетке өткізетін өнімдерін, қазіргі бір аудан көлеміндегі ұсақ, орта, ірі шаруа­шылықтардың барлығын қосқанда өндіре алмай­ды. Біз тек қана өзіміздің елімізді ғана емес, бірнеше мемлекеттерді тиісті өнімдермен қамтамасыз етуге мүмкіндігі бар, жері бай елміз. Біздің елдің болашағы жарқын. Ал, қазіргі жағдайда осындай кең көлемді берекелі шалқыған жерде отырып, өз халқы­мыз­дың сұраны­сын қамтамасыз ете алмай Қытай­дан сапасы күмәнді ет пен шұжық, Бразилия мен Ресейден құрғақ сүт, Ресей, Белоруссия, Қырғыз­стан­нан өсім­дік майлары, Литва мен Эстониядан көкөніс пен жемістерді, т.б. зат­тардың импорт­талып тасылып, әкеле­тіні өте өкі­ніш­ті. Ол біздің елдегі ауылшаруа­шы­лық жүйесінің дұ­рыс құрыл­май, барлық байлық­ты игере алмай отыр­ға­ны­мызды көрсетіп отыр. Ауыл­ды жекешелендіруден құрылған майда шаруа­шылықтар, орташа фермерлер техника, қаражаттың жеткіліксіздігінен, негізгі себебі дұрыс ұйымдастыра білмегендігінен тиісті өнім ала ал­май, өздерін де қамтамасыз ете алмай отыр. Ірі ша­руашы­лықтардың саны аз, олар негізінен астықпен айналысады. Баспасөзде жарияланған сараптама көрсеткен­дей, 1990 жылмен салыстырғанда астық өндірісі – 73, ет өндірісі –57, сүт өндіру – 94, жұмыртқа өндіру – 79 пайыз кеміген. Көкөніс пен бақша өнімдері 50-75 пайыз төмен. Бүгінде бұрынғы жүйенің барлық жетістіктерін мансұқ етіп, әсіресе ауыл шаруашылығын өр­кендету жөніндегі пәрмен­ді шаралардың нәтиже­сін­де қол жеткен табыс­тарды бүркемелеп іске алғы­сыз етіп көрсету әдетке айналған. Бұрын Қазақ­стан­да ауыл шаруа­шы­лығы саласын өркендетіп отырған 2500-ден астам совхоз бен колхоз болды. Олардың қамтуын­дағы барлық елді мекендерде мәдени-тұр­мыс­тық қыз­мет мекемелері тұрақты қалыптасқан жү­йе­де жұмыс атқаратын. Ауылдағы жұмысқа жа­рам­ды елдің бәрі жұмыспен қамтылған, себепсіз жұ­мыс істемей жүрген адамдар болса арамтамақ ретінде жауапқа тарты­ла­тын. Ол кезде жұмыс туралы еш­қандай қиыншылық болған емес. Елдің бәрінің жұ­мы­сы бар, ай­лық алды. Үй іргесінде жері бар. Мүм­кін­дігіне қарай жеке меншік мал ұстады. Нәтижесінде ауылдың берекесі артып, ауылдағы ел жақсы өмір сүрді. 1990 жылы Қазақстанда 36,8 млн. қой, 9,8 млн. ірі қара, 1,6 млн. жылқы, 3,3 млн. шошқа болса, қазір мал басы барлық түрінен 2-3 есеге кеміп кетті. Жал­пы егістік алқабы 35,2 млн. гектардан 21,8 млн. гек­тар­ға төмендеді. Сонымен қатар, еліміздің эконо­ми­ка­сының түпқазығы, халықты барлық қажетімен қам­­т­амасыз етіп отырған егістік жер құ­нарының жылдан-жылға кеміп, тозып бара жатқа­ны, соған сай алынған өнімнің де көлемі азайып, сапасы төмендеп бара жатқаны аса қауіпті жағдай. Өйткені, топы­рақ­тың құнарын қалпы­на келтіру үшін ұзақ уақыт жоғары агротехникалық шаралар қолдануды қажет етеді. Жеке шаруалардың егістік жерге ауыспалы егіс жү­йесін енгізу, органи­ка­лық-минералды тыңайт­қыш­тар қол­дану­ға және түрлі зиянкестермен күре­су­ге шамасы келмейді. Жеке ша­руа­шылықтар егіс­тік­тің тұқымын жаңарту, мал тұқы­мын асылдандыру ша­раларын да орындай алмайды. Ондай кешенді ша­ра­ларды ұйымдасқан ірі шаруа­шылықтар ғана атқара алады. Сонымен қатар, жайылымдық жерлер де тозып барады. Жеке шаруалар өзіне бекітілген жеріне ғана малын жайып жерді тақырлап бітеді. Бұрын­ғы кездегідей жайылымдықты суландыру, екпе шөп егіп құ­нар­ландыру, қоршау, тыңайту жұмыс­тары бүгінде ұмыт болуға айналды. ­ Қа­ла­ларда үй құрылысын дамыту саясаты құры­лыс­ты жүр­гізуші олигархтар үшін өте пайдалы, оның әр шар­­шы метрін пәлен есе артық бағаға сатып отырса, бай­лардың ойлаған мақсаты орындалады. Қазірдің өзінде көп қабатты үйлер сіресіп тұр. Олардың біразында ел тұрмайды, өйткені бағасы тым қым­бат, сапасы төмен. Бұл бағытта халықтың көпшілігін қала­ға, қаланың маңына жинақтап, өнім өндіретін ауыл­да­ғы елді азайту, жерді бос қалдыру дұрыс бола қояр ма екен? Сонда күнделікті тасқындай өсіп отырған қала халқын тамақпен кім асырайды? Қазірдің өзінде ауыл­дағы таза сапалы өнім беретін егістік жердің толық пайдаланылмай жатқаны, шабын­дық­тың көпшілігінің орылмай, жиналмай қалаты­ны, ұшан-теңіз жайылым­дықтардың пайдаға аспай бос жатқаны, соған сай алы­натын тиісті кө­лем­дегі өнімдер алынбайтыны ауыл ша­руашы­лығына дұрыс бағыт жасалмағанын көрсетеді. Батыс елдерінде ауыл шаруашылығын эконо­мика­ның басқа салаларымен тең деңгейде дамыту үшін және ол бір құласа қайтадан көтерілуі ұзаққа созы­ла­тын қиын сала болғандықтан, өз қоғам­дарының қауіп-қатерсіз өмірін қамтамасыз ету үшін, ауыл шаруа­шы­лығына жеткілікті жағдай жасалған. Дамыған елдер тауар өндірушілерге берілетін субсидия арқылы ауыл­шаруашылық өнім­дерін арзандатып, өз халқына арзан өнім ұсынады және оны экспорттау арқылы басқа ел­дер­дің өзіне тәуелділігін және өз ауыл шаруа­шылы­ғы­ның тұ­рақ­ты дамуын қамтама­сыз етеді. Ал, Белоруссияда ауыл шаруашы­лығының колхоз жүйесі сақталып, елдің де, жердің де тозбауына жағдай жасалынған. Ресейде ұйым­дасқан шаруашы­лықтың жеке шаруалардан өнді­рістік жағдайлары артық екенін шаруаларға тү­сін­діру арқылы жыл са­йын мыңдаған жеке шаруалар іріленген шаруа­шылықтарға ұйымда­сып, үкімет оларға қаржылай және техникамен көмек беріп отыр. Осы жоғарыда келтірілген дәлелдерді зерделей отырып, ауыл шаруашылығындағы қазіргі тоқы­рау­ды тоқтатып, ілгері өркендету үшін шаруа­ларды, олар­дың бөлінген пайларын біріктіріп іріленген өндірістік шаруашылықтарға ұйымдастыру ең шешуші мәселе болмақ. Ұйымдасқан, іріленген көп салалы шаруа­шы­лықтың жеке шаруадан артықшылығын, өндірісті өркендету және елді жұмыспен қамтамасыз ету ісінде бірден-бір тиімді жолы екенін шаруалардың барлығы қуаттайды. Бірақ жеке меншік пиғылдан аса алмай біреудің жері жақсы, біреудің тракторы бар, т.б. сыл­тау­лармен өз бетімен тез арада бірігіп кете алмайды. Сондықтан ауыл халқының қазіргі азып-тозған жүдеу жағдайын жөнге келтіру үшін ең алдымен, Үкімет шаруаларды және олардың пайға алған жерлерін біріктіріп, көп салалы өнім өндіретін, өңдейтін өндіріс­тік құрылымдар ұйымдастыруға нақтылы бетбұрыс жасауы керек. Нәтижесінде жер пайдаланудың техно­логиясы жақсарып мәде­ниетті шаруашылыққа айна­ла­ды, өнім өндіру еселеп артады. Өндірілген өнім­дерді өңдейтін, тұтынушыға жеткізетін қосымша цехтар жұмыс істейді. Сол уақытта ауылдағы жұмыссыз­дық мәселесі шешіледі. Екіншіден, жастарды ауылға тұрақтандыру үшін ауылдағы тұрғын үй, жол құрылысы, мектеп, аурухана, клуб, спорт кешендерін салуға мемлекет қаржылай көмек берумен қатар, өзіміздің инвесторларды ауылға бағыттау керек. Үшінші, ауыл шаруашылығын керекті кадрлармен қамтамасыз ету үшін орта дәрежелі ауыл­шаруа­шылық кадрларын дайындайтын толық мемлекет есебіндегі кәсіптік-техникалық училище­лер­дің жүйесін қалпына келтіріп, ауыл мектептерінде оқитын жастарды соған бейімдеу керек. Төртінші, Үкімет келешегі жоқ деген ауылдан шалғайдағы елді мекендерді бұрынғы қалпына келтіруі керек. Ол жерлерде мал бордақылайтын, құс өсіретін, қымыз, шұбат өндіретін базалар жасалуы керек. Сонда сапалы өнім өндіру ісі жақсарады, ел тұрақтанады. Бесінші, алыстағы пайдаланылмай жатқан мал жа­йы­лымдықтарына, Бетпақдала, Шу бойына, т.б. жерлерге сексеуіл ексе, елдің, жердің келешегі үшін атқа­рыл­ған игілікті іс болар еді. Сексеуіл өссе жайы­лым­дық жақсарады, елдің берекесі, даланың көркі кіреді. Осы шаралар іске асырылса, барлық байлық­тың көзі, еліміздің алтын бесігі ауылымыз өркен­деп, қалада­ғы ел өзінің ауылына барып демалуды аңсап тұратын жағдайға жетер едік. Шамсия ИЛЬЯСОВ, еңбек ардагері. Алматы.